Dieta a choroby cywilizacyjne człowieka:
jednym z głównych czynników wpływających na zdrowie człowieka jest żywienie . Ponad 50 zespołów chorobowych rozwija się na skutek wadliwego żywienia tzw. choroby dietozależne a należą do nich:
choroby układu krążenia ( miażdżyca, zawał serca, udar mózgu)
choroby metaboliczne ( otyłość , cukrzyca, dna moczanowa)
nowotwory ( żołądka, piersi, prostaty, jelita grubego )
zielarstwo- dział rolnictwa zajmujący się hodowlą uprawą i zbiorem badaniem roślin mających zastosowanie w lecznictwie kosmetyce i dietetyce. Obejmuje także zagadnienia związane z przygotowaniem roślinnych surowców leczniczych z roślin uprawnych lub pozyskiwanie ze stanowiska naturalnego.
Ziołolecznictwo- fitoterapia- metoda leczenia za pomocą roślinnych surowców leczniczych ( ziół) otrzymanych z nich preparatów stanowią jedno z głównych metod allelopatycznych.
Rośliny lecznicze – to tak która zawiera w swym składzie substancje swoiste zwane ciałami czynnymi. Ilość tych substancji w roślinie jest bardzo niska najczęściej poniżej 1% a tylko rzadko przekracza klika procent przy czym podlega wahaniom na które wpływają zarówno czynniki genetyczne rozwojowe środowiskowe jak i procesy technologiczne jakim poddaje się surowiec leczniczy po zbiorze. Rośliny lecznicze dostarczają tzw. surowców zielarskich.
Surowce zielarskie – części rośliny uprawnych lub dziko rosnących ( rzadziej całe rośliny) zawierające związki farmakologiczne czynne mają zastosowanie w lecznictwie ( roślinne surowce lecznicze ) oraz w wielu gałęziach przemysłu np. farmaceutycznego, spożywczego, perfumeryjnego, chemicznego, garbarskiego.
Substancja czynna- mają wpływ na procesy biologiczne organizmów stałocieplnych, mają mogą spowalniać , przyśpieszać wywoływać i likwidować procesy życiowe.
Farmakopea- zbiór norm określanych skłąd i wymagania jakości :
surowców farmaceutycznych
środków leczniczych
postaci leków
metody badań
sposobu dawkowanie i przechowywania
opakowań
sposobu przygotowania prostych form leków
monografia farmakopealna – zamieszczone w farmakopei definicje środków leczniczych ich opis oraz wymagania jakościowe . Są systematycznie weryfikowane .
F. Narodowa – na terenie jednego kraju
F. europejska- na terenie krajów które zawarły porozumienie
F. internacjonalis – między narodowa ( WHO)
F Polska – Forma wojskowa i szpitalna 1874r. Tzw. F. Kościuszkowska Poloniae
Polska I w 1817r. II w 1937r. III w 1954r. IV w 1970r. V w 1990r. VI 2002r. VII 2006r. VIII 2008r.
Podział surowców zielarskich:
|
ze względu na zastosowanie
|
ze względu na sposób działania
|
|---|
podział morfologiczny surowców zielarskich: Anthodium -koszyczek bacca- jagoda bulbus -cebula folium-liść fructus- owoc gemm-pąk glandula- gruczołki radix- korzeń rhizoma – kłącze semen- nasiona |
sigma -znamię tuber- bulwa herba- ziele inflorescentia- kwiatostan lignum-drewno corex-kora embryo- zarodek nux- orzech pericarpium- owocnia |
|---|
suplementy diety – preparaty wzmacniające siły witalne i poprawiające stan psychofizyczny człowieka. Mają dostarczać w skoncentrowanej formie składniki odżywcze lub inne substancje o działaniu żywieniowym lub fizjologicznym. W tym celu pozyskuje się środki spożywcze nie znanych lub mało znanych jako naturalne , głównie rośliny i mineralne ingrediencje które w sposób zadowalający mógłby pełnić korzystne pod względem fizjologicznym funkcje wiatlizujące w postaci środków odżywczych. Do tej pory w 2010r zarejestrowano ich 4519.
nutraceutyki – szczególne dodatki dietetyczne czy też żywność funkcjonalna będąca czymś więcej niż tylko pożywieniem wszystko wskazuje na to zę w III tysiącleciu żywność prozdrowotna i jej suplementy będą wraz z lekami roślinnymi podstawą integralnego systemu ochrony zdrowia. Obejmuje produkty i półprodukty spożywcze które przynosi korzyści zdrowotne .postać – to pojedyncze izolowane składniki spożywcze w postaci kapsułek, tabletek , wyciągów itp. dodatki do żywności produkty ziołowe przetwory spożywcze , np. soja, czosnek, warzywa i owoce, likopina z pomidorów, grzyby jadalne, olejki roślinne. Przyszłość to dwie generacje
I- żywność wzbogacona w składniki odżywcze lub o obniżone zawartości składników
II- produkty żywnościowe z dodatkiem nutraceutyków ( probiotyki, prebiotyki, sterole, proteiny, peptydy, kwas linolowy)
pierwsza plantacja towarowa ziół w Polsce 1916 roku w Dąbrowie k. Tomaszowa Maz.
Pierwsze badania :
Rolniczy Zakład Doświadczalny w Kisielnicy
wydział Rolniczy w Dublanach
Instytut Rolniczy w Puławach
polski komitet zielarski w 1930r. Będący członkiem Światowej Federacji Zielarksiej.
Powierzchnia upraw ziół w Polsce w 1938r.: ogółem ok. 450 ha w tym:
50 ha- mięty
42 ha- kozłka lekarskiego
37 ha- prawoślazu
29 ha – rumianku
powierzchnia upraw zielarskich w wybranych krajach:
Argentyna 75 tys ha
Chile 50
Polska 30-50
Francja- 25
Hiszpania -19
Niemcy – 6
Holandia Włochy -2,5
światowi eksporterzy ziół:
Argentyna Chile, Chiny, Turcja, Egipt, Kraje bałkańskie
import wyrobów zielarskich w wybranych krajach:
Niemcy 70 tys t
Holandia 30
Francja 25
Włochy- 16
Austria 15
zioła apteczne to 20 tys. gatunków
potencjalne źródła surowców 3-4 tys. gatunków
dozwolone do stosowania 300 gatunków
światowa produkcja ziół 1,5 mln t rocznie w tym 50% to 10 asortymentów:
rumianek
owoc dziej róży, liść miłorzębu
kwiat i owoc głogu
korzeń pokrzywy
ziele jeżówki
owoce ostropestu
liść bluszczu
70%- na cele spożywcze
20-25% - przemysł farmaceutycznego
2-5%- przemysł kosmetyczny
5-8% inne
powstawanie leku
padania przedkliniczne – obejmuje opracowanie i wczesne badanie składu leku , prowadzone są w laboratoriach na modelach komputerowych , wyizolowanych komórkach oraz zwierzętach.
Badania kliniczne- kontrola bezpieczeństwa bierze w niej udział 10-100 osób zdrowych ,na tym etapie zbiera się dane dotyczące bezpieczeństwa określonych dawek
ustalenie zasad badania – badanie obejmuje 50-500 osób dotkniętych chorobą którą ma zwalczać testowany lek, specjaliści ustalają w jakich badaniach oraz wstępnie szacują wielkość skuteczności dawki i czas trwania leczenia.
Ostateczna faza obejmuje 300 do 30 tys. z badaną chorobą skutki uboczne.
Faza nieustanna weryfikacja – prowadzona jest już po rejestracji leku i wprowadzeniu go na rynek. Służy dalszej ocenie bezpieczeństwa stosowanie specyfiku i działań niepożądanych , może obejmować tysiące chorych i trwa latami.
Podstawowe surowce zielarskie:
|
|
|---|
| gatunek | Składnik określający skuteczność | Działanie | zastosowanie |
|---|---|---|---|
| Ząbki czosnku | Alliina ok 1%, allicyna, ajoen, trójsiarczek metylopropenylowy | Obniżające poziom lipidów, hamuje agregacje trombocytów, fibrynolityczne, antybakteryjne, lekko obniżające ciśnienie krwi | |
| Wyciąg z miłorzębu | Bilobalid, ginkogolidy, flawonoester | Antyniedokrwienne, przeciw niedotlenieniu , polepszające krążenie obwodowe | Zapobiegające starczym zmianom naczyniowym, |
| Ziele dziurawca | Hiperycyna, hiperforyna | antydepresyjne | Lekkie i średnio ciężkie stany depresyjne |
| Kwiat rumianku | Chamazulen, bisababol, lipofilne flawony | Przeciwzapalne, spazmolityczne | Zapalne schorzenia układu pokarmowego ze skurczami |
| Kłącze kava-kava | Metystycyna i chemiczne pokrewne pyronu | Miejscowo znieczulające, anty drgawkowe, relaksujące mięśnie | |
| Owoc ostropestu | Sylimaryna, sylibina | antyhepatotoksyczne | Dolegliwości trwaienne i toksyczne uszkodzenia wątroby |
| Wyciąg z kasztanowca | esycyna | Przeciwwysiękowe, przeciwobrzękowe | Przy schorzeniach żylnych nóg |
| Liść senesu | Senpozydy (B) | Pobudzenie motoryki jelit | Zaparcia, czyszczenie jelit przed diagnozą |
| Wyciąg z głogu | Prawdopodobnie glikozyloflawony, | Pozytywnie na inotropowe polepszenie tolerancji na stan niedotlenienia mięśnia sercowego | Poprawa wydolności serca starczego |
Produkcja ziół w Polsce:
25-45 tys ton tj. 16-20% produkcji światowej
80% ziół z uprawy 60 gatunków20% zioła ze stanowiska naturalnego 3-4 tys. t łącznie 20 tys t
2500 zarejestrowanych i wprowadzonych do obrotu leków o preparatów roślinnych
prognoza :
wzrost obrotu o ok. 8-12%
bez zmian suche surowce roślinne
wzrost produkcji ziół mirkoniozwanych ( tabletki kapsułki)
bardzo dynamiczny wzrost standaryzowane suche i mokre ekstrakty
największą powierzchnię zajmują:
mięta pieprzowa, kminek zwyczajny, kozłek lekarski, rumianek pospolity, mak lekarski, kolendra siewna, lubczyk lekarski.
Wykorzystanie :
fitoterapia ( lecznictwo ludzi i zwierząt
przyprawowe
barwniki naturalne
Alkaloidy – związki organiczne o budowie pierścieniowej w ich skład wchodzą węgiel wodór tlen i azot.
Rośliny alkaloidowe – w roślinie różnorodność składników chemicznych pojawiają się w niejednakowym nasileniu występowania poszczególnych składników w różnych organach, np. w bieluniu ich zawartość wynosi :
w dojrzałych nasionach 0,13%
w dojrzałych liściach 0,085-0,16%
w kwiatach 0,04%
w łodygach 0,045-0,60%
w pączkach 0,14%
surowiec – alkaloid
ziemniak – solanina
drzewo chinowe – chinina
kukczyba -strychnina, brucyna, womityna
ipekakuana – emetyna
kokainowiec – kokaina
kawa – kofeina
herbata- teina, teofilona
kakaowce – teobromina
| rodzina | roślina | Ważniejsze alkaloidy |
|---|---|---|
| Grzyby workowce Ascomycota | Sporysz Clavicepes purpurea | Ergotoksyna, ergotiamina, ergometryna, ergoklawina, ergozyna, ergokrystyna, ergokorina |
| Liliaceae | Ciemiężyca biała | Protometryna, ergomaryna, rubijerwina |
| Zimowit jesienny | Kolchicyna | |
| ranunculaceae | Tojad mocny | Akonityna, akonina |
| Papaveraceae | Mak lekarski | Morfina, kodeina,papaweryna,tebaina, narkotyna |
| Glistnik jaskółcze ziele | Chelidonina, sangwinaryna, chelerytryna | |
| Apiaceae | Szczwół plamisty | Koniina , metylokoniina, konhydryna |
| Blekot pospolity | koniina | |
| Solanaceae | pokrzyk | atropina |
| bieluń | scopolamina | |
| Lulek | hyoscyamina | |
| Tytoń | nikotyna | |
| machorka | Anabazyna, narnikotyna | |
| Pieprzowiec roczny | Kapsaicydy |
Mają wpływ na działanie ukłądu mięśniowego i krążenia , zależnie od dawki. W małych dawkach działają stymulująco , przyśpieszają krążenie krwi , procesy trawienne, lekko zwężają naczynia krwionośne, działanie witalne poprawiają procesy myślenia. W większych dawkach może prowadzić do paraliżu, drgawek, skurczy mięśni , podniecenia. Stosowane w lecznictwie ginekologii położnictwie .
Herbata chińska- Thea sinensis krzew pachnący, kwiaty białe, surowiec liście i młode nie zdrewniałe pędy, uprawa Azja południowa , Afryka, Ameryka Południowa ,
Kawowiec arabski Coffea arabica – krzew drzewko, surowcem są dojrzałe owoce koloru czerwonego , zbierane ręcznie lub maszynowo, obróbka polega na pozbyciu się czerwonej owocni, fermentacji i paleniu ziaren.
Kakaowiec właściwy Theobroma cacao – drzewko, kwiaty na starszych pędach, owoce wielonasienne, suszymy i mielimy
Kola zaostrzona Cola acuminata – surowiec owoce
Papryka roczna Capsicum annum – surowiec jagoda , duża różnorodność kształtów i kolorów, najwięcej alkaloidów zawiera łożysko , u nas jednoroczna , naturalnie wieloletnia, odmiany ostro o owocach wydłużonych i zaostrzonych zawierają dużo kapsaicyny która ułatwia procesy trawienia , łatwiejsza emulgacja tłuszczów.
Strofant wdzięczny – Strophanathus hispidus – surowiec owoce wydłużone, substancja strofantyna działa na drogi oddechowe
lulek czarny – Hyoscyamus niger – najwięcej alkaloidów w owocach
bieluń indiański Datura innoxia – roślina ozdobna uprawiana do produkcji ziela , substancja skopalanina w części nadziemnej, surowiec ziele, oddziałuje na mięśnie gładkie odpowiadające za oddychanie , stosowane przy dusznościach i astmie .
Glistnik jaskółcze ziele- Cheliodonium majus- roślina dwuletnia, zawiera sok bogaty w alkaloidy chelidonina oddziałuje na perystaltykę jelit , w schorzeniach przewodu pokarmowego
pokrzyk wilcza jagodna Atropa belladonna – bogata w atropinę najwięcej w niebieskich jagodach
machorka Nicotiana rastica – do prdukcji papierosów
tytoń szlachetny – Nicotiana tabacum – do produkcji papierosów i cygar surowce są liście
mak lekarski – Papaver somniferum – u uprawie obecne odmiany niebieskie bez nikotyny, sok mleczny w całej roślinie ( opium ) największa koncentracja przed dojrzewaniem.
Zimowit jesienny Kolchicum autumnale – roślina ozdobna, podwajanie liczby chromosomów - kolchicyna
jemioła pospolita – Viscum album – półpasozyt drzew
kąkol polny – Agrostenma githago
sporysz zbóż Clavicepes purpurea – bławinki opadają do gleby gdy kłos dojrzewa w następnym roku w czasie kwitnienia zbóż, zarodniki konidialne są przenoszona na znamiona słupków, co prowadzi do braku wykształcenia ziarniaków.
Glikozydy- metabolity wtórne roślin , budowa: składają się z 1 lub kilku cząsteczek cukru ( glikon) oraz części niecukrowej (aglikon) połączone wiązaniem glikozydowym bardzo nietrwałym ulega rozerwaniu pod wpływem czynników zewnętrznych, wysoka temperatura, duża wilgotność, obecność światła.
O-glikozydowe ( mostkiem jest tlen), np. salicyna
S-glikozydowe np. sinigryna
C-glikozydowe np. aloina
N-glikozydowe np. nuklozyd
ze względu na budowę dzielimy na :
zazierające Ni S
nie zawierające Ni S
G. flawonowe- żółte barwniki występujące w soku komórkowym we wszystkich organach , związki należące do antyoksydantów ( przeciwutleniacze)
rutyna ( ruta i kwitnąca gryka)
kwercetyna ( w korze dębu , łusce cebuli)
lutealina
kartomina ( kwiaty krokosza )
surowce: pączki topoli , młode pędy brzozy , dziewanna wielkokwiatowa, kwiaty czarnego bzu , kocanki piaskowe, ruta ogrodowa, gryka, krokosz barwiarski,
G. antocyjanowe – niebieskie lub czerwone barwniki obecne w soku komórkowym z zależności pod pH , zastosowanie: środki moczopędne, ściagające, barwniki przemysłowe
niebieskie- bławatek, malwa czarna, fiołek, cykoria podróżnik, czerwone- jeżyna, wiśnia, czereśnia, morwa czarna i biała, burak ćwikłowy, kapusta głowiasta , rabarbar, rzodkiew, malina porzeczka czarna
G. flawonowe- aglikonem jest fenol ( trujący) właściwości bakteriobójcze , grzybobójcze
arbutyna i metyloarbutyna – liście mącznicy garbiarksiej, borówka brusznica
salicyna- kora wierzby
populina- w pączkach topli
G. antronoidy – działanie lecznicze, przeczyszczające, w korzeniach rabarbaru reochryzyna i reina , oraz frangilina i glukofrnagulina w korze kruszyny i szakłaku , niektóre barwniki jak alizaryna
G. nasercowe- wzmagają skurcze serca , rozszerzają naczynia układu moczowego -moczopędne, pogłębiają skurcze serca w liściach naparstnicy purpurowej i wełnistej, zielu miłka wiosennego, kwiatostanie konwalii
G. saponinowe – obniżają napięcie powierzchniowe , pianotwórcze w rodzinie goździkowate, psiankowate, komosowate , działanie : pobudzenie gruczołów, rozpuszczają czerwone ciałka krwi wpływ na przemianę materii.
Mydlnica lekarska, pierwiosnek lekarski, połonicznik nagi
GLIKOZYDY Z SIARKĄ I AZOTEM
G. gorczyczne – cukry + olejki tzw. gorczyczne u roślin kapustowatych u chrzanu , gorczycy białej,sarepskiej, czarnej. Podrażniają zakończenia nerwów czuciowych , rozgrzewające, powoduje przekrwienie, używane w przemyśle spożywczym ,np sinigryna .
G. cyjanowodorowe – zawierają truciznę cyjanowodór,migdały gorzkie, pestki wiśni i śliw, migdałowiec
G. czosnkowe – głównie w rodzinie Liliaceae częścią niecukrową są związki o charakterze olejków, działanie: przecierobacze, dezynfekcyjne, bakteriobójcze, bakteriostatyczne, u cebuli czosnku związki anilina, alicyna.
Garbniki są to metabolity wtórne o masie cząsteczkowej> 500 , rozpuszczalne w wodzie mogą być podatne na hydrolizę lub nie podatne, nazwa pochodzi od procesu garbowania skóry w którym są wykorzystywane, mają zdolność tworzenia związków kompleksowych z białkiem skóry i powoduje jego denaturację. Mają zastosowanie w naczelnictwie ,zdolność niektórych garbników do tworzenia związków kompleksowych z białkiem mikroorganizmów chorobotwórczych czyli bakteriami, grzybami i wirusami, dzięki czemu tracą one swoje właściwości zjadliwe i są stonowane w schorzeniach zewnętrznych i wewnętrznych , na trudno gojące się rany , wypryski skórne , schorzenia jamy ustnej dziąseł i przyzębia, stany zapalne górnych dróg oddechowych, jelita i żołądka, wrzody żołądka. Garbniki są wrażliwe na czynniki zewnętrzne dużą wilgotność oraz światło, następuje ich rozkład bo tracą swoje typowe barwę.
Kasztanowiec zwyczajny ( Aesculus hippocastanum ) - w korze , najwięcej w młodych pędach i korze w organa 1-2 letnich, zdejmuje się wiosną po ruszeniu wegetacji mniej w owocach i owocni , substancja aktywna to aescyna służąca do produkcji leków ( owrzodzenia kończyn, zaburzenia krążeniowe i cukrzycowe ) wewnętrzne leczeni hemoroidów.
Dąb szypułkowy ( Quercus robur)- kora dębu z młodych gałązek , stosowana przy schorzeniach jamy usnej, nasiadówki przy schorzeniach odbytu, do garbowania skór.
Orzech włoki ( Junglan regia )- substancja aktywna juglandyna działanie biobójcze, hamuje kiełkowanie różnych roślin , surowiec kora i liście w pełni zielone , w owocni, przy za truciach i biegunkach , nalewka z orzecha.
Szałwia lekarska - ( Salvia officinalis)- garbniki obecne w zielu, do produkcji mieszanek, past do zębów, szamponów płynów do płukania jamy ustnej, jako przyprawa.
Szałwia muszkatołowa - ( Salvia sclarea) – dostarcza gałki muszkatołowej.
Substancje gorzkie – związki o silnym działaniu na zakończenia nerwów czuciowych, na smakowe odczucia gorzki smak, rozmieszczone głównie w jamie ustnej , przewodzie pokarmowym podrażnianie ich powoduje sekrecję żółci, kwasu solnego, śluzu i zwiększenie apetytu.
Goryczka krzyżowa ( Gentiona cruciata) – ziele i korzeń po ususzeniu, stosowane w postaci naparów i wyciągów.
Bylica piołun ( Artemisia absinthium )- otarte liście , jako napary lub składnik mieszanek pobudzających apetyt.
Drapacz lekarski ( Chicus benedictus) – do nalewek
borówka czarna ( Vaccinium myrtillus) – owoce na sok lub suszenie , na infekcje przewodu pokarmowego, substancja aktywna merystycyna także w liściach na leczenie plami żółtej.
Śluzy – substancje roślinne o charakterze polisacharydów właściwości koloidalne zdolność pęcznienia i tworzenia żeli , w roślinach pełnią funkcję zapasowe, mogą występować w łupinie nasiennej, plesze, korzeniach liściach i kwiatach. Zastosowanie – stany zapalne przewodu pokarmowego i dróg oddechowych, jako środek przeczyszczający, pobudzają perystaltykę jelit, zewnętrznie do okładów stanów zapalnych skóry.
Len zwyczajny ( Linum usitatissimum ) - surowiec nasiona , pęcznieją i wydzielają śluz , jako napar do przemywania ran trudno gojących, do stanów wrzodowych , chorobie wrzodowej,
babka płesznik ( Plantao psyllium)- wchodzi w skład Colo-C
podbiał pospolity ( Tusscilago farfara)- surowcem są liście w pełni wegetacji.
Ślaz dziki ( Malva silvestris)
pektyny – lepiszcze między komórkowe, szczególnie w owocach cytrusowych w albedzie , u jabłek, stosowane do produkcji proszku do zagęszczania o właściwościach żelujących , nie są trawione.
Włókna pokarmowe dzielimy na polisacharydy nieskrobiowe, polisacharydy skrobiowe, ligniny
polisacharydy nieskrobiowe dzielimy an celulozę i polisacharydy niecelulozowe ( nierozpuszczalne> hemicelulozy rozpuszczalne w wodzie> pektyny, gumy i kleje, polisacharydy roślin morskich.)
dzienne zapotrzebowanie na błonnik 25-40 g wiąże wodę , nawadnia i rozpulchnia masy kałowe, pokarm bogaty w błonnik dostarcza energii witamin soli mineralnych i mikroelementów , najwięcej zawierają : fasola biała, nasiona grochu, śliwa suszona, orzechy laskowe, czarne porzeczki , maliny, kasza gryczana, rodzynki.
Wpływ różnych czynników na wielkość i jakość plonu roślin zielarskich
| Czynniki działające na żywe rośliny | Czynniki działające po zbiorze |
|---|---|
| Czynniki endogenne wewnętrzne | Czynniki egzogenne zewnętrzne |
Zmienność genetyczna ( skład genomu) zmienność ontogenetyczna ( rozwojowe) |
Edaficzne ( glebowe) klimatyczne inne |
p=m *a
p-- plon ciał czynnych
m-- masa
a-- procentowa zawartość ciał czynnych
czynniki endogenne- w niewielkim stopniu zależne od producenta
zmienność genetyczna – umożliwia dziedziczenie cech, skokowe zmiany czyli mutacje wywołane naturalnie lub sztucznie , dające korzystne lub też negatywne właściwości, obserwujemy zmiany i wychwytujemy te przydatne w produkcji tworząc doskonalsze odmiany. Krzyżowanie osobników i cechach które chcemy połączyć lub wykluczyć w potomstwie, zmiana liczby chromosomów- zmiany genetyczne. np. tworzenie odmian poliploidalnych kminek tetraploidalny o większych nasiona i większej zawartości olejków eterycznych,selekcja droga naturalnego wyboru najlepszych osobników.
Zmienność ontogenetyczna – czyli zachodząca w rozwoju osobniczym , mamy tu na myśli np. zmienność morfologiczną różna na każdym etapie rozwoju rośliny, zmienność składu chemicznego
czynniki glebowe – warunki glebowe , nawożenia , pielęgnacji , np. nawożenie w zależności od rodzaju surowca jaki pozyskujemy z rośliny, terminy wysiewu również są zróżnicowane i zależą od długości zdolności kiełkowania nasion, konieczności stratyfikacji, długości wschodów, czy roślina jest dwuletnia.
| Nawożenie azotem |
|---|
| Wysokie 80-150 |
Bazylia pospolita kminek zwyczajny mięta pieprzowa mal lekarskiego lubczyk ogrodowy |
Czynniki klimatyczne
temperatura minimalna, maksymalna i optymalna
woda okresy krytyczne ( kiełkowanie, zawiązywanie pąków kwiatowych, tworzenie owoców i nasion )
światło – w Polsce w okresie letnim wystarczająca ilość światła, niedobór występuje gdy zastosowano nieprawidłową obsadę lub występuje duża konkurencja z chwastami, niedobór światła w okresie jesienno zimowym istotne dla upraw szklarniowych.
Zawartość CO2
inne czynniki :
allelopatia – czyli oddziaływanie na siebie sąsiadujących organizmów pozytywne stymulujące lub negatywne hamujące
szkodniki i choroby – powodujące spadek masy surowca lub jego całkowitą dyskwalifikacje
obróbka po zbiorze :
zbieramy surowce w fazie rozwoju dynamicznego – liście świeże, owoce miękkie
zbieramy w fazie dojrzałości statycznej – nasiona , owoce suche, korę
suszenie – jest to jedna z metod zabezpieczenia surowca przed rozkładem, polega na odwodnieniu surowca
temperatura suszenia surowców zielarskich:
40-60 C- surowce alkaloidowe , glikozydowe , jagodowe, owoce mięsiste
40-50C- korzeni, kwiaty, kłącza, ziele oprócz olejkowych i śluzowych
30-35C – surowce aromatyczne olejkowe śluzowe
do 35C – nasiona siewne i olejkowe
65C- tylko nasiona nie mające znaczenia leczniczego i siewnego
45-50C – do użytku leczniczego ( zachowują się białka, hormony, tłuszcze)
surowce przechowujemy do roku w niskich temperaturach, nie suszymy surowców obojętnych z aromatycznymi ( przechowuje się w workach potrójnych papierowych).
Olejki eteryczne i rośliny olejkowe :
metabolity wtórne powstałe z metabolitów pierwotnych , rośliny które syntetyzują olejki w konkretnych organach lub w całej roślinie, po co roślina produkuje olejki , hipoteza I to produkty uboczne przemiany materii które są w organach które roślina zrzuca co roku jak np. liści kwiaty owoce, ale gromadzą je również w częściach wieloletnich korzeniach kłączach , hipoteza III aby odstraszyć owady i choroby, ale gdyby nie to że rośliny olejkowe są zjadane przez szkodniki i atakowane przez choroby.
Są to substancje płynne lub półpłynne, ciekłe i wonne mieszaniny organiczne związków chemicznych pochodne terpenów lub fenoli przy czym jeden jest przeważnie ilościowo dominujący oprócz niego może występować od kilku do kilkudziesięciu innych komponentów.
Występowanie zdolność wytworzenia posiada ok 2000 roślin rozmieszczenie geograficzne:
41% - strefa zwrotnikowa
9%-- podzwrotnikowa
19% umiarkowana
29% w różnych strefach
rośliny z naszej flory bogate w olejki występują w rodzinach:
różowate
sosnowate
rutowate
baldaszkowate
wargowe
złożone
właściwości fizyczne :
ciecze bezprawne , żółte zielone lub niebieskie
niska temperatura wrzenia < 100C
masa właściwa od 0,696-0,990 lżejsze od wody
słabo rozpuszczalne w owdzie , dobrze w rozpuszczalnikach organicznych – eten, aceton
optycznie czynne prawo i lewoskrętne w zakresie od + 97 do – 117
stały skład i właściwości olejku ważne ze względu na identyfikację handlowa audetyczność olejków
zastosowanie : przyprawy , zioła ( herbatki, mieszanki) surowce w przemyśle kosmetycznym spożywczym przetwórczym chemicznym i innych
fenole i terpeny - główne składniki olejków mają działanie toksyczne biobójcze , dlatego roślin anie może gromadzić olejków w komórkach , ale w zbiornikach olejkowych.
Podział ze względu na liczbę tworzących je komórek : jednokomórkowe, wielokomórkowe
ze względu na położenie na organie :
zbiorniki zewnątrz tkankowe – plamki , komórki i włoski rękodzielnicze
zbiorniki wewnątrz tkankowe – wewnątrz narządów
schizogeniczne (s)- rozsunięcie się komórek po rozpuszczeniu blaszek środkowych ( np. baldaszkowate, różowate)
lizygeniczne (l)- rozpuszczone ściany komórkowe ( np. owocnie pomarańczy)
schizo-lizygeniczne (s-l)
lizy- shcizogeniczne(l-s)
metody otrzymwyania olejków:
bezpośrednia destylacja
pośrednia z zastosowanie substancji nośnej
w surowcach gdzie olejki są głęboko umieszczone w korze np. dodatek Hcl co rozluźnia tkanki
destylacja z parą wodną na skale laboratoryjną w aparacie Beringa wykorzystują właściwości fizyczne olejków
budowa : kolba okrągłodenna ze szlifem, rurka odprowadzająca, chłodnica wodna, zbiorniczek na olejki eteryczny, kran trójdrożny. W kolbie umieszczamy wodę i surowiec podłączamy do rurki odprowadzającej, kolbę podgrzewamy, wodę podłączamy do chłodnicy. Nadmiar wody odprowadza się rurką zwrotną, destylacja trwa 3 godziny , później odczekujemy aż aparat ostyganie odczytujemy wynik w % objętościowych na 100 g surowca.
Surowce olejkowe :
Lamiaceae Mięta pieprzowa ( Mentha piperita) surowiec ziele
Melisa lekarska ( Melissa officinalis) surowiec liście lub ziele zbierane przed kwitnieniem
Bazylia miętolistna ( Ocimum menthifolium) surowiec ziele
Bazylia eugenolowa ( Ocimum gratissimum ) -olejek eugenolowy
Lebiodka Pospolita ( Origanum vulgare) surowiec ziele, zbiór początek kwitnienia
Majeranek ( Origanum majorana) u nas jednoroczna
Hyzop lekarski ( Hyssopus officinalis ) surowiec ziele zbiór w czasie kwitnienia
Macierzanka piaskowa ( Thymus serpyllum) wieloletnia, zbiór na początku kwitnienia
Lawenda szerokolistna ( Lavendula spica) -
Apiaceae Kminek zwyczajny ( Carum carvi )- surowiec owoc w II roku
Koper ogrodowy ( Anethum graveolens) świeże liście pędy kwiatostanowe nasiona
Anyż
Kolendra siewna ( Coriandrum sativum)- jednoroczna, s. ziele, owoce
pietruszka zwyczajna – surowiec liście olejki w całej roślinie
fenkuł( Foenicilium vulgare ) – surowiec owoc
Lubczyk ogrodowy ( Levisticum officinale)-
Arcydzięgiel lekarski ( Achangelika officinalis)
oraz Pasternak zwyczajny, Rumianek pospolity, Krwawnik pospolity, Rozmaryn lekarski, Cebula zwyczajna, czosnek, Gorczyca modra, Dziurawiec zwyczajny, Sosna zwyczajna, Róża damasceńska