RENESANS [FR. RENEISSANSE – „ODRODZENIE”]

1. NAZWA I RAMY CZASOWE

Nawiązuje do tego, iż odrodziła się kultura antyczna, nauka, postęp, rozwój kultu wiedzy. Jest to epoka apollińska – światła. Odejście od dominacji Boga, skupienie się na człowieku.

początek: XIII – XIV w. (twórczość Dantego, Fransesco Petrarki)

rozkwit: koniec XV i XVI w.

koniec: XVII w. (1606)

POLSKA: 1450 – 1630

1. PRERENESANS (2 poł. XV w. – 1506 r. [Zygmunt Stary na tron]) - jest to okres „jesieni polskiego średniowiecza”, z rozkwitem nauki, piśmiennictwa łacińskiego.

2. WCZESNY RENESANS (1506-1543 [śmierć M. Kopernika i wyd. „O obrotach sfer (...)”]) - wielkie inwestycje artystyczne, m.in. na Wawelu, rozwój drukarstwa. [M. Kopernik, M. Rej]

3. OKRES ROZKWITU (1543-1584 [śmierć J. Kochanowskiego]) - szczytowa twórczość M. Reja i J. Kochanowskiego.

4. OKRES OSTATNI (1584 – 1629 [śmierć Szymona Szymonowica]) – twórczość S. Szymonowica, P. Skargi, M. Sępa-Szarzyńskiego.

1. FILOZOFIA EPOKI

1. HUMANIZM = ANTROPOCENTRYZM (człowiek w centrum):

- w centrum stawia człowieka i jego życie; zarówno jego sferę duchową, jak i materialną,

- pragnie poznać człowieka w całej jego okazałości [HOMO TOTUS = L’UOMO COMPLETTO = poznanie człowieka całego].

- chwali epikureizm, „carpe diem” – ciesz się życiem, kreuj świat, twórz,

- kult indywidualizmu,

- dbałość o godność i prawa człowieka,

- powrót do kultury antycznej,

- odrodzenie języków narodowych,

- kult dobrej sławy,

- pragnienie wygodnego życia,

- poprawa ludzkiego bytu – wskazywanie właściwych dróg do szczęścia,

- afirmacja piękna [akceptacja, kierowanie się nim], którego archetypem jest klasyczny wzorzec (harmonia, ład, porządek, symetria)

- odrodzenie sztuki (człowiek renesansu to ideał osobowy epoki)

1. REFORMACJA - reforma Kościoła rzymskokatolickiego, jego doktryn i zasad w nim panujących. Protestanci wykorzystali osłabienie Kościoła, brak wykształcenia księży i mnichów, rozkład jego struktur wewnętrznych. W wyniku reformacji powstały odłamy chrześcijańskie: arianizm, luteranizm, anglikanizm, kalwinizm.

1. LUTERANIZM M. Luter] - iż jedynie Bóg zdoła doprowadzić człowieka do zbawienia, człowiek jako jednostka skażona nie potrafi sprostać sam wędrówce do nieba; indywidualna interpretacja Biblii, odrzucenie koncepcji życia zakonnego, spowiedzi, rozgrzeszania, likwidacja sakramentów, oprócz komunii i chrztu, odrzucenie hierarchii kościelnej, pastor mógł mieć żonę.

2. KALWINIZM [J. Kalwin] - los człowieka jest zapisany w gwiazdach według wcześniejszego scenariusza. Bóg przeznacza człowieka do zbawienia lub potępienia niezależnie od jego osobistych starań; (zbawienie zależy od Boga); surowe zasady moralne, majątek to nagroda za pracowitość, a bieda – kara za lenistwo, odrzucenie koncepcji życia zakonnego, spowiedzi, rozgrzeszenia, hierarchii.

3. ARIANIZM - głosił oprócz założeń religijnych również hasła społeczne. Arianie potępiali poddaństwo chłopów, głosili potrzebę wyrzeczenia się majątku.

4. ANGLIKANIZM - uznaje głowę państwa za głowę Kościoła, odrzuca liturgię, kult świętych i celibat.

1. „POCHWAŁA GŁUPOTY” – ERAZM Z ROTTERDAMU [zwolennik idei IRENIZMU – idea pokoju między ludźmi, przeciwstawianie się wojnom, jako przejawom antyhumanistycznej postawy] – im ludzie są głupsi, tym czują się szczęśliwsi: akceptacja natury i brak chęci jej zmiany, człowiek nie wie co to wstyd, szacunek, miłość, zawiść; nie czuje bólu, strachu, wszystko akceptuje. Szczęście człowiek osiąga wtedy, kiedy ma wszystko, co mu do tego potrzeba.

2. „KSIĄŻĘ” – NICCOLO MACHIAVELLI [traktat o władzy, autor stwierdza, że cel uświęca środki] – nie zważając na nic, chce się osiągnąć cel, nawet za najwyższą cenę – śmierć. Lepiej jest budzić strach niż miłość, bo inni wtedy obawiają się nas, wiedzą, że taka osoba może mieć nad nimi kontrolę, jest silniejsza, łatwiej przetrwa. Gwarancją niepokonania jest połączenie cech lwa (heroiczny, waleczny, odważny, honorowy) i lisa (chytry, podstępny, przebiegły, tchórz).

1. SZTUKA RENESANSU

1. MALARSTWO: Malarze w swoich dziełach tworzyli całkiem nowy świat, nie tylko dla Boga, ale też dla ludzi. Przestali być anonimowi, cieszyli się uznaniem, sławą. Poruszano tematy mitologiczne, ważna była perspektywa, podkreślano jedność człowieka i natury (tłem był krajobraz). Pozostawiano po sobie portrety. Istotna była także anatomia ciała – powstawały akty.

[Sandro Botticelli „Narodziny Wenus”, Leonardo da Vinci „Mona Lisa”, Michał Anioł, Rafael, Jan van Eyck „Portret małżonków Andorfinich”, Pieter Bruegel „Przysłowia niderlandzkie” – ukazanie wieśniaków przy pracy i podczas zabawy – realizm.]

1. ARCHITEKTURA: harmonia, regularność, koncepcja świątyni na planie koła, nakrytej kopułą. W miastach powstawały pałace i wille, piękne ratusze, hale targowe, kamienice. Rozwijała się architektura świecka, a wnoszone budowle nie pełniły już funkcji obronnych.

2. RZEŹBA: wolnostojące dzieła sztuki, formy nawiązujące do sztuki antycznej (naga postać, popiersie, posąg konny. [Michał Anioł – „Dawid”, „Pieta”

Donatello: autor pierwszego męskiego, nowożytnego aktu – biblijny Dawid, pierwszy posąg konny

1. JAN KOCHANOWSKI – ojciec poezji, wzniósł na wyżyny słowo poetyckie; jego życie wpisuje się w „złoty wiek kultury polskiej” – wiek pełnego rozkwitu, największych dokonań, etc.

• POETA DOCTUS – poeta uczony, wszechstronnie uzdolniony, wykształcony, jako „doctus” wpisuje się w ideał humanisty.

1. Lata 50. XVI w. – edukacja na trzech uniwersytetach: Padwa (Włochy), Królewiec oraz Akademia Krakowska, podróże po Europie, poznanie języków obcych.

2. Lata 60. XVI w. – dworzanin u boku króla na zamku wawelskim, powstało wtedy najwięcej fraszek, wiele pieśni; potem porzucił życie dworskie.

3. Lata 70. XVI w. – osiadł w Czarnolesie, szlachcic-ziemianin, fraszki, pieśni, przede wszystkim treny!, pierwsza polska tragedia: „Odprawa posłów greckich”.

1. PIEŚNI - utwór liryczno-muzyczny o rodowodzie starożytnym, wywodzący się z obrzędowości religijnej. Formalna budowa pieśni odzwierciedla jej związki z muzyką: stroficzność, paralelizm składniowy i tematyczny, częste refrenowe powtórzenia, wyraźna rytmizacja tekstu, instrumentalizacja zgłoskowa (wyrazy onomatopeiczne).

1. PIEŚŃ IX (KSIĘGI PIERWSZE)

- „ja” liryczne to mędrzec, humanista, który nam radzi,
- „my” liryczne podkreśla wymowę uniwersalną wiersza, dot. wszystkich ludzi,
- pieśń refleksyjno-filozoficzna,
- pojawiają się tu dwie postawy filozoficzne: epikureizm („Niechaj na stół dobrego wina przynaszają / A przy ttym w złote gęśli albo w lutnią grają”) oraz stoicyzm („Jakoby umiał szczęście i nieszczęście znosić”, „Chwalę szczęście stateczne”), podmiot nie określa jednoznacznie, którą z nich wybiera, stosuje więc zasadę „złotego środka”,

- dwie ostatnie strofy zawierają głęboko ukryty sens. Podmiot liryczny nie potrafi wszystkiego zostawić i poświęcić się dla dobra innych, ale jest w stanie w najmniejszym bogactwie pokonać napotkane na swojej drodze przeszkody; nie podda się mimo przeciwności losu.

- topos życia jako wędrówki, żeglugi.

1. PIEŚŃ XXIV (KSIĘGI WTÓRE)

- alter ego, „ja” liryczne, podmiot to poeta,

- odnosi się do sfery sacrum, nawet jeśli on umrze, jego poezja pozostanie = postawa horacjańska (exegi monmentum aere perenius…); Horacy był mistrzem dla Kochanowskiego; motyw wiecznej sławy, wysokie poczucie własnej wartości,

- traktował kulturę antyczną w sposób mimetyczny,

- „poeta ze dwojonej złożony Natury” – sacrum i profanum, ludzka i ptasia,

- poeta = ptak: artysta wolny, niezależny, ponadprzeciętny, wywyższony (archetyp Ikara),
- lot: wena twórcza, wyobraźnia,
- utwór może być testamentem poetyckim, jest to też MANIFEST INDYWIDUALIZMU RENESANSOWEGO POETY, który jest z siebie dumny, wywyższa się (przeciwieństwo średniowiecznego anonima).

1. PIEŚŃ V

- podmiot mówiący to patriota, obywatel zatroskany o losy ojczyzny,
- adresat to szlachta polska; liryka apelu (do społ. o przyjęcie odpowiedniej postawy, o odwet, o opłacenie żołnierzy; utożsamia się z całym społ., „my” liryczne: ważność sprawy dla całego narodu; wzbudza w sobie patriotyzm, chce stać się przykładem i stanąć do walki),
- forma mowy, przemówienia, sztuka retoryczna,

- funkcja ekspresywna – wykrzyknienia: emocje, ważność przekazu,
- funkcja impresywna – próba wpływania na postawę odbiorców,
- naw. do autentycznego wydarzenia – napaści Turków na Ziemię Podolską (1575 r,)

- SZKODY ZADANE RP: spustoszenie Podola, kradzieże, powania dzieci, zabranie kobiet do niewoli, okrycie wstydem wielkiego mocarstwa, totalne zaskoczenie,

- PUENTA: parafraza polskiego przysłowia, wyraża ironiczną przestrogę. Boi się, że nie wyciągniemy z danej sytuacji żadnych wniosków, a przy okazji kolejnego zagrożenia nie będziemy potrafili się odnaleźć. Przestrzega przed narodową głupotą.

1. PIEŚŃ XIV

- fragm. pierwszej polskiej tragedii pt. „Odprawa posłów greckich”, naw. do mitu o wojnie trojańskiej,

- autor przestrzega przed złą polityką, której skutkiem może być upadek państwa,
- „ja” liryczne, adresatem są rządzący RP, apeluje do nich o rozwagę polityczną (motyw władzy),
- sztuka retoryczna: apostrofy, metafory, wyliczenia, anafory,

- podniosłość, powaga stylu, przywołanie konkretnych argumentów,
- poeta to moralista, który poucza,
- ostrzega przed skutkami złej władzy,
- podkreśla odpowiedzialność władcy,
- przywołuje autorytet boski, jako symbol sądu za uczynki na ziemi,
- PUENTA: kontrast, opozycja, zestawienie rządzących z jednostką, podkreślenie odpowiedzialności rządzących, ich błędy będą miały gorsze skutki,

- głos w sprawie równorzędności.

1. PIEŚŃ ŚWIĘTOJAŃSKA O SOBÓTCE
   - nastrój optymistyczny, ukazany jako arkadia – kraina radości, szczęścia,
   - wzorowana na tradycji ludowej upodabniając ją do sielanki,
   - spokojne życie, bez pośpiechu, wesołe, bogate sady, pasieki, dużo wełny i jagniąt,
   - pola i łąki do koszenia, wspólne biesiady i zabawy, rozmowy, tańce, dobre łowy w lesie, dużo ryb, ptaki śpiewają, granie na piszczałce podczas wypasu stada, bogata kolacja, każdy ma to, czego potrzebuje, nie musi robić zakupów, harmonia z naturą, piękny krajobraz.

1. FRASZKI – utwór liryczny, krótki, zwięzły, o lekkiej, często żartobliwej tematyce; wywodzi się z wł. frasco – błahostka. Istnieją także fraszki filozoficzne, refleksyjne, żałosne.

1. „DO GÓR I LASÓW”

- liryka bezpośrednia, zwrotu do adresata, alter ego autora (przywołane fakty z życia)
- apostrofa do natury pobudza podmiot do refleksji nad swoim życiem,
- fraszka autobiograficzna, autor pisze z perspektywy czasu, jest już dojrzały, stary, może być uznana za testament poetycki,
- pisze o podróżowaniu, nauce, etapach kariery, wspomina młodość, czepie z mitologii greckiej, przyrównuje się Proteusa, uwydatnia to zmienność, różnorodność i bogactwo doświadczeń; pośrednio naw. do Tyrencjusza. W puencie parafrazuje motto renesansu: „carpe diem”.

1. „DO SNU”

- adresatem jest sen, liryka bezpośrednia, ale podmiot nie ujawnia się, przesłanie jest ważniejsze niż osoba mówiąca,
- sen przyrównany do śmieci, ponieważ w czasie snu nie wiemy, co się z nami dzieje, tracimy poczucie, sen przyzwyczaja nas do śmierci, śmierć przypomina sen; „zasnąć na zawsze”,

- naw. do antycznego dualizmu Platona – rozdzielenie sfer sacrum i profanum; podczas snu odpoczywa ciało, ale dusza wędruje, jest nieograniczona, tak samo jak we śnie, będzie po śmierci,

- akceptacja porządku natury, nie ma lęku przed śmiercią, dzięki niej dusza będzie wolna, umieranie jest ludzkie, naturalne,
- fraszka refleksyjno-filozoficzna.

1. „O DOKTORZE HISZPANIE”
   - aluzja w tytule do autentycznej postaci lekarza i prawnika Zygmunta Augusta,

- bohaterem jest doktor Hiszpan, obcokrajowiec!, zbudowana na zasadzie dialogu,
- fraszka żartobliwa, ukazuje w humorystyczny sposób życie dworzan,
- fraszka obyczajowa, ukazuje codzienne życie dworzan.

1. TRENY – gatunek należący do liryki, pieśń żałobna będąca pochwałą osoby zmarłej oraz wyrażająca smutek i żal po jej stracie, ukształtował się w starożytności.
   Treny Kochanowskiego powstały w 1580 r., są poświęcone zmarłej córeczce Urszulce, którą autor porównuje do Safony. Liryka lamentacyjna, funeralna, bohaterami są ojciec (pisarz, filozof, rodzic) oraz Urszulka.

1. TREN I

- podmiot liryczny = alter ego, jako ojciec,
- apostrofa do cierpienia, łez, trosk, hiperbolizacja cierpienia, które nie ma miary,
- śmierć jest niepobożna, przyrównana do smoka, bezwzględnego potwora, jego humanizm się tutaj załamał,
- w 4 ostatnich wersach autor zastanawia się nad sensem ludzkiego życia – czy łatwiej jest rozpaczać po stracie, czy też jednak należy się z tym pogodzić, bo taka jest kolej rzeczy; zagubienie poety, nie wie, kim ma być, śmierć dziecka skomplikowała jego życie; motyw vanitas vanitatum,

- Kochanowski naw. do swojego ojcostwa poprzez ukazanie faktu ze swojego życia – śmierci córki; obraz ojca rozpaczającego po stracie dziecka,
- Kochanowski jest też filozofem, w zakończeniu snuje refleksje na temat ludzkiego życia, zastanawia się, jak poradzić sobie ze śmiercią bliskiej osoby, próbuje unieść ciężar codziennego życia i myśli nad sprawami, na które tak naprawdę nie ma wpływu.
- „błąd wiek człowieczy” – życie ludzkie jest błądzeniem, labiryntem, w którym człowiek jest sam,
- „cóż, prze Bóg żywy, nie jest próżno na świecie?” – przeżywa załamanie wiary po tym, jak Bóg odebrał mu córeczkę. Nie uważa Go już za doskonałego, ma żal do Niego.

- Urszulka to tylko pretekst do powstania trenu.

1. TREN IV

- podmiot to Kochanowski jako ojciec,

- apostrofa do śmierci,

- załamanie wiary, bo ta sytuacja nie jest zgodna z tym, w co wierzy,

- refleksje nad dalszym życiem bez Urszulki,

- śmierć dziecka to największa trauma dla rodzica,

- dziewczynka porównana do „niedojrzałego owocu”, miała przed sobą całe życie,

- ma żal do śmierci, że kazała mu na to patrzeć, a teraz musi radzić sobie sam z bólem i cierpieniem,

- pod koniec nawiązuje do Niobe (cierpiącej matki z mitologii greckiej), która straciła 12 dzieci przez swoją pyszność, zostały zabite przez Latonę.

1. TREN X

- Jan Kochanowski jako ojciec, apostrofa do Urszulki,

- cały tren składa się z pytań retorycznych – ojciec zastanawia się, gdzie znalazła się jego córka,

- funkcja pytań: zainteresowanie losem córki, niewiedza,

- rozpacz uwydatniona przez krótkość życia,

- uniwersalizm – każdy człowiek zadaje sobie tego typu pytanie po śmierci kogoś bliskiego,

- szuka jej w zaświatach, we wszystkich możliwych miejscach, wierzy w życie pozagrobowe,

- znajomość wielu religii (Biblia, buddyzm, mitologia grecka),

- prosi o pocieszenie, poczucie bliskości, wyraża depresję; jest to wiersz błagalny,

- TOPOS: „ubi sunt.. ?” (pl. „gdzie są.. ?”) – filozoficzne pytanie o życie po śmierci,

- Urszulka przyrównana do aniołków = sakralizacja, do słowika, to czysta, niewinna istotka,

- pragnie jej dobra, nie chce, aby stała jej się jakakolwiek krzywda, nie ma pewności czy jest u Boga,

TEN TREN UWAŻANY JEST CZĘSTO ZA KULMINACYJNY W CAŁYM CYKLU 19 TRENÓW

1. TREN IX

- apostrofa do Mądrości, personifikacja,

- podmiot to Kochanowski jako humanista, mędrzec, który przez całe życie zdobywa wiedzę,

- uniwersalizm – mógłby nim być każdy człowiek szukający mądrości,

- Mądrość jest najważniejszą życiową wartością, daje człowiekowi niematerialne bogactwo, przy niej ludzkie rzeczy są nieważne, nawet śmierci się nie boi,

- PUENTA: uwydatnia ironię monologu, podważa wszechmoc Mądrości, bo w kluczowym momencie humanista, pomimo posiadanej wiedzy, nie odnalazł odpowiedzi na pytania o sens życia. Przez śmierć córki zrozumiał, że niczym nie różni się od innych ludzi, jedna dramatyczna sytuacja sprawiła, że z wysokich progów schodów sławy spadł w tłum zwykłych, nieuczonych ludzi ~postawa odmienna do tej ukazanej w „Pieśni XXIV”, w której był poetą-ptakiem

1. TREN XIX ALBO „SEN” – droga ojca i poety do pojednania z Bogiem i światem

- złożona forma podmiotu lirycznego – Jan Kochanowski, a potem jego matka, Anna,

- rozmowa, monolog matki do syna, naw. do mitologii,

- mówi o bezsenności z żalu i tęsknoty, a gdy mu się udaje, ma sen – widzi swoją matkę trzymającą na rękach Urszulkę,

- matka uświadamia mu, że Urszulka cały czas przy nim jest, trafiła do Boga i jest bezpieczna, modli się za nim, choć w chwili śmierci nie umiała jeszcze mówić = metafora – uwydatnia bliskość i miłość, jaką córka darzy swojego ojca. Matka daje synowi poradę, chce go podnieść na duchu, czas leczy rany, przypomina mu, że czeka na niego Pan Bóg, ale najpierw musi poradzić sobie ze wszystkimi ziemskimi sprawami; „Jeden jest Pan (…)” – zapewnienie, że jeszcze spotka się z Urszulką.

1. FRANSESCO PETRARKA

SONETY – gatunek należący do liryki. Składa się z 4 strof, zazwyczaj podzielonych tematycznie: dwie pierwsze (czterowersowe) – są narracyjne lub opisowe, dwie ostatnie (trzywersowe) – są refleksyjne.

1. SONET 132:

- podmiot liryczny – porte parole, zakochany w Laurze,

- monolog liryczny, sam sobie zadaje pytania,

- pojawia się apostrofa do śmierci, liryka bezpośrednia,

- epitety sprzeczne, czyli oksymorony,

- stosuje również antytezy – kontrasty, paradoksy („zimą płomień czuję”),

- podmiot liryczny to osoba nieszczęśliwie zakochana, poszukująca odpowiedzi na pytania, jest „niewolnikiem” miłości – miłości niespełnionej, platonicznej,

- jest to erotyk – utwór liryczny mówiący o miłości.

• FUNKCJA PYTAŃ RETORYCZNYCH I ANTYTEZ: uwydatnienie zagubienia osoby mówiącej, pewnego rodzaju braku pewności i wiedzy, na temat tego, co czuje. Wszystkie myśli, które go dręczą trzyma w sobie, jest zbyt nieśmiały, aby cokolwiek zrobić w kierunku zmniejszenia cierpienia, które mu towarzyszy.

1. SONET 332:

- „ja” liryczne, liryka bezpośrednia,

- w centrum uwagi jest Laura, podmiot liryczny ją idealizuje, sakralizuje, uważa za boską,

- funkcja ekspresywna (wyraża głębokie emocje; wyrazy, które nazywają uczucia to ekspresjonizmy).

• CECHY POEZJI PETRARKI: bohaterką jest Laura, miłość jako uczucie „słodko-gorzkie”, naw. do tradycji antycznej i poezji trubadurów, wnikliwość psychologiczna, zróżnicowanie środków artystycznych.

PETRARKIZM – zjawisko w literaturze polegające na naśladowaniu twórczości renesansowego poety włoskiego Fransisca Petrarki, jako wzorca poezji miłosnej.

1. WILLIAM SHAKESPEAR – tworzył w złotym wieku kultury renesansu, za panowania Elżbiety I i Jakuba I. Jako pierwszy dramaturg nowożytny wyniósł komedię do rangi sztuki, co jest sprzeczne z antykiem.

1. MAKBET NA POCZĄTKU: odważny, pewny siebie, nieustraszony, uczciwy, śmiały, ambitny, sprawiedliwy, oddany władcy, wierny służbie i kodeksowi rycerskiemu.

• W OCZACH LADY MAKBET: tchórzliwy, uległy żonie, lękliwy, z ideału rycerza staje się królobójcą, gwałtowny, fałszywy, chytry, drapieżny, pełen wszelkiego rodzaju ohydy.

Przemiana Makbeta jest stopniowa, doprowadza do całkowitego upadku moralnego; Makbet nie czuje smutku po śmierci żony.

MAKBET PÓŹNIEJ: bezwzględny, obojętny, bezuczuciowy, oschły, niewzruszony, samotny, opuszczony nawet przez żonę; żąda władzy, wypiera się miłości do żony i posłuszeństwa.

1. LADY MAKBET: intrygantka, konsekwentnie planuje zbrodnię, okrutna, bezwzględna, bez skrupułów, być może była matką i nie wahałaby się zabić dziecka, amoralna – odrzucała wszelkie zasady moralne, topos femme fatale, popełnia samobójstwo, oszalała, popadła w obłęd, jej charakter zmienia się od siły do słabości.

2. TRAGIZM BOHATERÓW polega na upadku moralnym, sami podejmują decyzje i są winni skutkom. Symbolem mogą być czarownice – były pokusą, której człowiek mógłby się oprzeć. Na fatum jednak nie mamy żadnego wpływu. Dla nich najważniejsza jest władza i chore ambicje.

3. FILOZOFICZNA I MORALNA WYMOWA DZIEŁA:

• POLEMIKA SZEKSPIRA Z MACHIAVELLIM: oboje podejmują tematykę władzy, bohaterowie Szekspira wpisują się w model filozofa, dążą do władzy po trupach, stosują metody „lisa” w walce o tron, spiskują. Makbet ukazuje klęskę Makbetów, ich upadek moralny, uwydatnia tym, że kodeks po trupach do celu nie jest wzorem, którego należy się trzymać. Przywiązanie człowieka wyłącznie do sfery profanum, do ambicji zw. z władzą prowadzi człowieka do upadku. Szekspir pokazuje odczłowieczenie, władza niszczy człowieka, odbiera mu zdrowy rozsądek, prowadzi do zguby. Makbet to antybohater, Dunkan jest wzorem ideału średniowiecznego. Rzeczywistość niszczy dobro, ale Dunkana nie spotkał upadek, mimo iż został pokonany.

• MONOLOG MAKBETA (AKT 4, SCENA 5): życie nazywa powieścią idioty, grą nędznego aktora, naw. do toposu teatrum mundi, mamy do czynienia z neoplatonizmem – nowy rozkwit platonizmu. Makbet jest nędznym aktorem, ponieważ jest słaby i wybrał złą drogę. My jako ludzie też jesteśmy słabi i na tym polega dramat naszych wyborów i klęski. Planujemy wszystko dokładnie, a nie cieszymy się dniem i nie korzystamy z życia. Zajmujemy się ciągłymi planami naszej przyszłości, nie zdajemy sobie sprawy, że może wydarzyć się jakiś wypadek, w którym zginiemy wraz z planami i z życiem, z którego nie skorzystaliśmy.

• FUNKCJA ŚWIATA METAFIZYCZNEGO – KREACJE CZAROWNIC:

1. CHARAKTERYSTYKA: szpetne, nie mają nic wspólnego z ziemią, chude, złośliwe, zwodnicze, występują na początku dramatu i przepowiadają Makbetom i Blanko przyszłość; przewrotne, chytre, odrażająca, zainicjowały akcję dramatu, bawiły się Makbetem.

2. FUNKCJA FANSTATYKI: podkreśla w utworze problem, tworzy nastrój tajemniczości i zagadkowości, ukazuje strefy materii i ducha, wzbogacają treść, przenika się z rzeczywistością.

1. MIGUEL DE CERVANTES – „DON KICHOTE”

1. ŚWIAT PRZEDSTAWIONY: parodia romansu rycerskiego, naw. do średniowiecznego gatunku bliskiego eposowi rycerskiemu, najbardziej wyodrębniony jest tam wątek miłosny, bohaterowie: Don Kichote, Dulcynea, Sanczo Pansa – giermek.

2. DON KICHOTE: chęć wykazania się heroizmem, wybujała wyobraźnia, która zniekształca świat, żyje marzeniami, doszukuje się piękna w otaczającym go świecie, pragnie go ulepszać, idealizuje go, chce go ratować („walka z wiatrakami”), kreuje się na heroicznego rycerza, chce dokonać wielkich zmian, szalony i obłąkany na tle rycerstwa, mówi w sposób wyniosły, patetyczny, Dulcynea to jego wyimaginowana dama serca.

3. SANCZO PANSA: rozważny, twardo stąpa po ziemi, patrzy realnie, przywiązany do ziemskich spraw, troszczy się o Don Kichote’a, jest jego przyjacielem, mówi w sposób prosty, wieśniacki.

• Bohaterowie ukazani na zasadzie kontrastu, uwydatnione są dwie sfery: marzeń i realnego życia. Marzycielski sposób życia ukazuje klęskę, marzyciele nie mają łatwo w życiu

• „błędny rycerz” – bycie człowiekiem, który pragnie ocalić świat od zła, żyć marzeniami, wędruje w poszukiwaniu niezwykłych przygód,

• „walka z wiatrakami” – coś niemożliwego do osiągnięcia, stwarzanie sobie celów, których osiągnięcie jest nierealne.

TRAWESTACJA – odmiana parodii, przeróbka utworu poważnego, która zachowuje jego temat.
PASTISZ – żartobliwa zabawa stylem utworu oryginalnego.

1. DRAMAT SZEKSPIROWSKI, SZTUKA RETORYCZNA, POJĘCIA, WZORCE EPOKI:

A. DRAMAT SZEKSPIROWSKI
- złamanie antycznej zasady trzech jedności,
- wprowadzenie scen zbiorowych i drastycznych,
- brak chóru, wszystkie kwestie wypowiadają bohaterowie,
- wprowadzenie didaskaliów,
- złamano zasadę decorum [podniosłości i stosowności stylu],
- sceny komiczne i kolokwializmy,
- złamanie zasady mimesis [pojawia się świat realistyczny i fantastyczny],
- pogłębione portety filozoficzne bohaterów,
- wymowa filozoficzna, obyczajowa i etyczna.

B. SZTUKA RETORYCZNA: sztuka pięknego przemawiania, „mowa oratorska”

- wstęp: apostrofa, określenie tematu

- rozwinięcie: omówienie tematu, argumenty, przykłady

- apel: zwrot do ogółu, wezwanie do przyjęcia konkretnej postawy, funkcja perswazyjna i impresywna,

- puenta: mocna, wyrazista, musi wpływać na odbiorców.

• FIGURY RETORYCZNE: APOSTROFY, WYKRZYKNIKI, PYTANIA RETORYCZNE, ANAFORY, EPIFORY, ELIPSY, METAFORY, PARAFRAZY I INNE…

HUMANIZM CHRZEŚCIJAŃSKI – przeciwieństwo humanizmu filologów i psychologów. Wyłonił się z religijnej koncepcji świata. Główny przedstawiciel: Franciszek Salezy.

Jest to próba połączenie idei humanistycznych z wiarą chrześcijańską. Sam humanizm miał charakter świecki. Postawienie spraw ludzkich na pierwszym miejscu przez renesansowych myślicieli kłóciło się bowiem z obowiązującym wcześniej teocentryzmem.

• ARKADIA – archetyp krainy wiecznego szczęścia, ideału i piękna, a geneza tego archetypu jest w mitologii greckiej, mitologiczny odpowiednik Edenu. Często pojawia się motyw arkadyjny.

• UTOPIA – idealny ustrój, system polityczny. Geneza tego pojęcia wywodzi się z dialogu „Państwo Platona”. Natomiast pojęcie pochodzi od tytułu dzieła Thomasa More’a.

• PARAFRAZA – przeróbka literacka zachowująca sens przesłania

1. WZORCE OSOBOWE EPOKI:

wzór	utwór/przedstawiciel	cechy
ziemianin	Żywot człowieka poczciwego ? M.Rej	Szlachcic żyjący na wsi. Czas spędza na zarządzaniu swoim majątkiem, żyjąc przy tym w harmonii i umiarze (zgodnie z horacjańską zasadą złotego środka).  Dobrze zna swoje posiadłości i mądrze nimi gospodaruje. Nie tylko dogląda prac ale zdarza się także, że samodzielnie wykonuje co istotniejsze. Nie jest zbyt dobrze wykształcony ale za to cnotliwy, dba o rodzinę, ufa rozumowi i naturze. Żyje zgodnie z cyklem pór roku, wiedzie zatem uporządkowane i spokojne życie; wyznaje ideały średniowieczne i humanistyczne.
dworzanin	II Cortegiano - Baltasarro Castiglione i polska przeróbka tego dzieła, pt. Dworzanin polskiŁukasza Górnickiego	Szlachcic żyjący na dworze, wykształcony, zna się na muzyce, nieskazitelne maniery, szlachcic, dba o mowę ojczystą, erudyta, oczytany, orientuje się w wydarzeniach kulturalnych. Korzysta z dworskich uciech i zabaw. Króla darzy szacunkiem. Posiada umiejętność flirtowania z kobietami. Wyróżnia się poczuciem humoru i ogładą towarzyską.
patriota	J. Kochanowski „Pieśń o spustoszeniu Podola”	Bardziej niż własne sprawy liczy się los i dobro ojczyzny. Gotów jest poświęcić dla kraju czas, majątek a gdy to konieczne także życie
poeta doctus	Jan Kochanowski	Twórca renesansowy, wszechstronnie wykształcony uczony, zna się na kulturze i sztuce. Jego umysł wyróżnia wszechstronność. Wyróżnia się tolerancją, otwartością i dążeniem do ciągłego rozwoju nauki i sztuki. Zaliczano do nich artystów, wynalazców, uczonych, medyków i innych.

+ homo totus (Da Vinci) - ?