St. Wyspiański: twórca dramatu narodowego, reformator teatru: idea „teatru ogromnego”, związki z tradycją.
Tematy i motywy antyczne w jego twórczości.
Dowodem zainteresowania dla poematów Homera w twórczości Wyspiańskiego były takie juwenilia jak wierszowane utwory: Homer a Virgiliusz oraz Wojna Trojańska. Głębokie zainteresowanie Wyspiańskiego antykiem (głownie tragedią grecką) rozbudzi się podczas podróży do Paryża. Tam miał sposobność obejrzeć w teatrze Króla Edypa. Do arcydzieł Wyspiańskiego należą utwory dramatyczne wywiedzione tematycznie wprost z poematów Homerowych – Achilleisna kanwie Iliady, Powrót Odysa na kanwie Odysei. W zgodności z takimi wzorcami rodziły się wypowiadane również przez Wyspiańskiego znamienne postulaty domagające się od utworu dramatycznego „jedności czasu” – kondensacji wydarzeń przedstawionych w granicach jednego dnia.
Dramatem dla mnie jest jedna chwila, jeden dzień, inaczej dramatu nie rozumiem,
i jeśli akcja nie odbywa się w jeden dzień, mam zawsze wrażenie niekompletności,
opóźnienia, obrazowania, które mię drażni, złości i które rad bym wykreślał. Grecja
i jeszcze raz Grecja, co się tyczy tego przedmiotu! Może nadto skłaniam się ku Grecji,
ale mówiąc nie mogę się oprzeć memu pragnieniu i memu upodobaniu.
-pisał do Rydla w 1893 r. Postulat ten i sam dramaturg realizował, z tym, że chętniej niźli w dzień skupiał akcję w mroku jednej nocy. Takie zaś tragedie, jak Klątwa, czy Sędziowie świadczą o bardzo głębokich związkach koncepcji tragedii u polskiego twórcy właśnie z owym antycznym wzorem. W obrębie „tryptyku listopadowego” (Warszawianka – Lelewel – Noc listopadowa) Lelewel właśnie ujawnia bardzo wyraźną dążność do celowej kondensacji czasowej, do zagęszczenia wydarzeń w ramach tak usilnie wyznawanej jednostki czasu. Warszawianka nie wykroczyła fabularnie poza granice wydarzeń, jakie zaszły w historii w ciągu istotnie jednego dnia. Zwięzłość i kondensacja wyniknęły z celnego doboru momentu, który był zdolny zamknąć skoncentrowaną na minimalnym dystansie czasowym jakąś syntezę sytuacji w powstaniu; ten moment był dany w świecie przedstawionym, rzeczywistym. W Nocy listopadowej o swoistej zwięzłości znowu zadecydował dobór odcinka czasowego wyciętego z przebiegu rzeczywistych dziejów.
W sztuce europejskiej niemal ciągle obecne jest dziedzictwo antyku. Szczególnie mity greckie i rzymskie dostarczały twórcom przez wszystkie wieki wątków, obrazów, symboli. Podjęte dla własnych potrzeb przez nowoczesnych twórców tematy i motywy rodowodu antycznego bywały często przedmiotem nowej interpretacji, nieraz odległej od pierwowzoru. Grecki jest motyw palingenezy w "Nocy listopadowej", czyli procesu odradzania się w kolejnych etapach ewolucji organicznej stałego pierwiastka niematerialnego. Motyw ten najlepiej widać w scenie pożegnania Demeter i Kory, która to scena zawiera symbole wiary w odrodzenie Polski .Obecność wątku mitologicznego rozszerza perspektywę dramatu i nadaje mu charakter ogólnoludzki, sprawia, że polski zryw narodowowyzwoleńczy nabiera ważności problemów zawsze pojawiających się w umysłach ludzkich: sensu walki, śmierci, heroizmu.
Wbrew powierzchownym mniemaniom twórczość romantyczna nie odwróciła się od przekazu antycznego, jedynie odnowiła i odświeżyła to, co już zostało utrwalone w schematach. Grażyna , Pan Tadeusz były skonstruowane wedle Homerowskiego modelu.
W poszukiwaniu wzorców dramatycznych jeden z nich towarzyszy poecie przez całe życie – jest nim oczywiście wzorzec Szekspirowski. Dodatkowym elementem zawsze z nim związanym jest także model teatru, w jakim Szekspirowski dramat był inscenizowany. Wyspiański odnalazł w nim wiele wspólnych cech z polskim teatrem jasełkowym. Teatr taki był dla niego idealnym połączeniem prostoty środków scenicznych z przejmującą filozofią dramatów tam wystawianych.
Nie jest to jedyny rodzaj dramatu, który zainspirował Wyspiańskiego do pracy interpretatorskiej i inscenizatorskiej. Drugim był polski dramat romantyczny Dziady. Należy podkreślić znamienną różnicę w traktowaniu tych dwóch typów utworów; dramat Szekspirowski jest dla poety dramatem par excellence scenicznym, w ramach tekstu nie wymagającym teatralnej adaptacji. Natomiast dramat romantyczny wymaga pracy nad nim, traktuje go bowiem Wyspiański – podobnie jak większość literatów i krytyków tej epoki – jako wspaniały pomysł dramatyczny, „obrośnięty do tego stopnia literaturą (poezją liryczną czy opowiadaniem), że dla dramatu trzeba było ocalić przede wszystkim dramat”.
Noc listopadowa przy całej swej niezwykłości stanowi niewątpliwie kontynuację romantycznej dramaturgii. Wskazanie powinowactwa z dramatem Szekspirowskim są również – i w wyższym stopniu, i bardziej bezpośrednio – podobieństwem z romantycznymi wzorami Dziadów czy Kordiana. Decydują o tym nie tylko pokrewieństwa formalne: wskazana kompozycja luźna, współistnienie planu realistycznego z fantastycznym (względnie metafizycznym), wizyjny charakter niektórych scen, przenikający tworzywo dramatyczne liryzm oraz pewne cechy epickie i inne, ale także uderzające związki w zakresie problematyki, koncepcji ideowej, tematu. Noc listopadowa jest wszakże dramatem „neoromantycznym” nie tylko dzięki cechom konstrukcji i ogólnego stylu ekspresji, nawiązującego (zresztą nie tylko u Wyspiańskiego i nie tylko w sztuce polskiej, ale powszechniej w sztuce europejskiej przełomu stuleci) do ekspresji romantycznej, lecz również dlatego, że bezpośrednio kontynuuje proces rozrachunków narodowych, w jakim zaangażowana była literatura polskiego romantyzmu.
Niebagatelną rolę w procesie odgadywania dramatu przyznaje Wyspiański teatrowi, poszczególnym spektaklom, które pozwalają poecie widzieć rzecz w coraz innym świetle.
Wyspiański odchodził od stereotypów. Nadawał wyobrażeniom kształt oryginalny, swoim postaciom wygląd niekiedy pospolity, zwyczajny. Kojarzył się z ludowością. Swobodna interpretacja motywów z Homera, z ich przybliżeniem do odczuć współczesnego człowieka, a przede wszystkim z zaakcentowaniem gwałtownej siły o brutalności oraz owej swego rodzaju ludowości rzutować będzie na twórczość dramatyczną.
Na nowo ożywione zainteresowanie światem homeryckim skojarzyło się z wznowioną lekturą eposów, jak również z ponownym wertowaniem prac naukowych z zakresu archeologii i mitologii greckiej. Niemal równocześnie z Achilleidą – napisał Wyspiański i wystawił na scenie krakowskiej Bolesława Śmiałego, którego realizacja teatralna z oryginalną scenografią autora – inscenizatora stała się szczególnie wyrazistą manifestacją jego nowatorstwa jako reformatora teatru. Wkrótce powstanie równie niezwykła Noc listopadowa, a w niej dramat dziejowy Polaków złączony z działaniem greckich bogów, wraz z mitami sięgającymi do tajemnic życia, śmierci, odrodzenia.
Wyspiański sformułował ideę teatru nawiązującego do tradycji antycznej, kiedy to widowisko artystyczne miało charakter na wpół religijny i stanowiło przez to przeżycie o mistycznym, oczyszczającym charakterze. Wyspiański głosił koncepcję "teatru ogromnego", który miałby we współczesnej mu sytuacji nawiązywać do antycznej tradycji. Byłby to teatr ogromny w znaczeniu przestrzeni, jak również koncepcja ogromnej pojemności tematycznej, bez granic czasu historycznego i ograniczeń konwencją teatru. Wyspiański pragnął ukazać przenikanie się przestrzeni, jednoczesność różnych scen i zmianę perspektyw.Teatr ogromny to przedstawienie wszystkich sfer życia, to teatr wizyjny - wykraczający poza sferę świata ziemskiego, to również teatr wykraczający poza teraźniejszość. To nie tylko posługiwanie się słowem, ale teżmuzyką, tańcem, malarstwem, pantomimą, czyli synteza różnych sztuk. Realizował ją Wyspiański w swoich dramatach.
Teatr Wyspiańskiego jest teatrem monumentalnym, teatrem wielkich wizji, zarówno
egzystencjalnych, jak i narodowych. Podkreśla to często kreowana przez artystę z ogromnym rozmachem przestrzeń teatralna - Skałka w "Bolesławie Śmiałym", katedra na Wawelu, Akropol. Także postaci występujące w dramatach Wyspiańskiego nie są przeciętne. Są to przeważnie wielcy bohaterowie, postaci historyczne - szczególnie te, które odznaczyły się w historii Polski - bądź też bohaterowie antyczni mitów zmagający się z losem,
przeznaczeniem i historią, problemami narodowymi.Program teatralny Wyspiańskiego objął reformę całego teatru polskiego, wszystkich jego tworzyw: słowa, malarstwa i architektury teatralnej, światła, muzyki, tańca, śpiewu, rzemiosła aktorskiego i reżyserskiego. Program składa się z dwóch części: 1) z praktycznych i sprawdzalnych osiągnięć inscenizacyjnych i 2) z niezrealizowanych koncepcji, wśród których zostały uwieńczone powodzeniem poszukiwania w dziedzinie budowy i techniki dramatu. Wyspiański zdołał wypracować specjalną metodę przekazywania teatrowi podstawowych założeń inscenizacji. Chcąc zniwelować różnice między wizją teatralną autora i wizją inscenizatora, uniemożliwić większe odstępstwa od wskazówek i zasadniczych intencji autora, w tekście swoich dramatówzawarł rygory, których inscenizator przekroczyć nie może, jeśli nie chce zniszczyć dzieła. Jednym z takich rygorów wypracowanych przez Wyspiańskiego jest „dramat miejsca”. Polega on na tak ścisłym zespoleniu akcji, oraz tkanki myślowej i słownej dramatu ze scenografią, że przy najdrobniejszych w niej zmianach następuje co najmniej dotkliwe okaleczenie utworu. Artysta założył sobie stworzenie polskiego teatru narodowego przez wypracowanie dla niego reprezentacyjnego repertuaru i nowoczesnego kształtu przedstawień. W pierwszym rzędzie zadbał o teksty. Jego własna twórczość dramatopisarska, zainteresowania i sympatie literackie oraz plany nakreślone w okresie starań o dyrekcję teatru krakowskiego pozwalają w przybliżeniu odtworzyć repertuar tego wielkiego teatru polskiego.
Bibliografia:
E. Miodońska-Brookes, Studia o kompozycji dramatów Stanisława Wyspiańskiego, Wrocław 1972.
S. Wyspiański, Wesele, Wrocław 1994. (BN)
S. Wyspiański, Dramaty o powstaniu listopadowym, Wrocław 1967. (BN)