STANISŁAW WYSPIAŃSKI WYZWOLENIE
DRAMAT W TRZECH AKTACH
WSTĘP BN: (jest tylko wstęp, brak treścitreść jest symboliczna; wstęp zawiera omówienie wszystkich symboli i mówi, o czym są konkretne sceny)
I Nowy teatr Wyzwolenia. Bitwa o sztukę.
W utworze mamy 4 różne wyzwolenia:
Wyzwolenie Polski z niewoli politycznej
Wyzwolenie narodu z bezwładu ducha i woli
Wyzwolenie sztuki
Wyzwolenie poety, bohatera dramatu
Misję wyzwolenia podejmuje KONRAD, posiada prawdę wyzwolenia i jest poetą. Proces wyzwolenia powinien zacząć się od sztuki, bo ona może dać władzę nad duszami i wyzwolić resztęPowodzenie misji Konrada zależy od tego, czy wygra bój o sztukę
Wyspiański tworzy nowy teatr! Inspirację czerpie z romantyzmu (przykład? Proszę bardzo: Konrad jest też bohaterem Dziadów Mickiewicza).
Innowacje teatralne wprowadzone przez Wyspiańskiego: obnażenie sceny(symbol autonomii teatru jako odrębnej dziedziny sztuki; scena jest bez dekoracjichodzi o podkreślenie wyzwolenia), wypowiedzi kierowane są wprost do słuchaczy, miejscem akcji sztuki jest scena, zerwanie z tradycyjnym teatrem-zostaje on przeobrażony w inscenizowaną wypowiedź autorską!! Silne poczucie teatralności!(jest reżyser, są aktorzy, którzy wiedzą, że będą grać konkretne role; bohaterami są pracownicy teatru; mają za zdanie przekształcić pusta scenę w sztukę, w widowisko). Nowa sztuka ma być rzeczywistadzieje się w realnym miejscu i
o autentycznym czasie tj. na scenie teatru, wieczorem; sztuka ma być jednocześnie czynem.
Wypowiedź skierowana do narodu domaga się podmiotu mówiącego- ma to być wieszcz, figura poetyckiego obrazowania, maska autorska.
Wyspiański inscenizuje w teatrze mowę poezji/obrazu- pojawiają się różne postaci, przywoływane są różne obrazy, nie ma konkretnej fabuły, ale ciąg scen z elementami fabuły. Obrazy są konstruowane w sposób jawny(dziś, wiele z tych zabiegów jest oczywiste, wtedy był to szok).
Pojawia się koncepcja teatru w teatrze- tworzy się spektakl w spektaklu; sztuka jest prawda i aktualnie dziejącą się rzeczywistością, aktorzy są mediami tej współczesności. Konrad mówi: Chcemy w teatrze tym Polskę budować
Akt I przedstawia Polskę wypędzona z życia, wegetującą w cieniu ruin i grobów z przeszłości, rozpamiętującą anachroniczne i zwodnicze nauki duchowych przewodników(będzie o tym mowa niżej)
Akt II stanowi rozprawę z Maskami (jest ich aż 22), które symbolizują postawy i poglądy Polaków(Maski to ludzie zachłanni, tłumiący własne myśli, ukryci pod maską obiegowych poglądów). W tym akcie znajduje się wypowiedź Konrada- wieszcza do narodu. Zmienia się tu styl- mówi się ty prozą, j. potocznym. Tu rysuje się też dramat Konrada. Dopowiada go kontekst nauki o życiu, jaką głosi w dramacie Wyspiański, kontekst inspiracji nietzscheańskich, czyli: apologia życia, uznanie, że życie znajduje się poza dobrem i złem, wyzwolenie umysłu od wszystkich doktryn i nacisków krępujących życie. Konrad sprzeciwił się ograniczeniu jego myśli do obsesyjnych polskich tematów. Broni swego prawa do osobistej wolności, do własnego losu. Konrad nie czeka na wyzwolenie. Wolność przyniosło mu poznanie. Przejrzał prawdę życia- Apollo- Chrystus rozświetlił mu w głowie i dzięki temu posiadł świadomość własnej wolności. Konrad poznał prawdę życia i posiadł wolność, teraz musi wyzwolić świadomość współczesnych, a tym samym przynieść im życie i wolność. I tutaj jest mały myk-Konrad przyjmując swój posłanniczy czyn sprzeniewierza się warunkowi wolności: zachowania siebie.
W akcie II rysują się 3 analogie do Konrada: Edyp, Prometeusz, Orestes(wskutek klątwy losu znaleźli się oni w sytuacji, w której spełnienie najszczytniejszego obowiązku pociąga za sobą tragiczne dla nich konsekwencje).Wyzwolenie przekształca na swoje potrzeby mitologię. Otóż: jeśli Konrad nie przekaże ludziom ognia będzie potępiony(odwrotnie niż Prometeusz), dalej: Edyp dochodząc do prawdy odkrył swoje zbrodnie, a Konrad dochodząc prawd życia i sztuki ujrzał swój los- przyjdą Erynie. I dalej: Konrad sam staje się Erynissem.
II Nauka Konrada o sztuce:
Konrad zwalcza poezje półprawdy- przepędza ją w III akcie z narodowej sceny. Głosi ideę tożsamości sztuki, prawdy i życia, z nauki tej wynika prosty fakt: czyn dokonany w sztuce jest równoznaczny z czynem dokonanym w rzeczywistości i odwrotnie.
Wobec sztuki Konrad jest skromny. Sztuki się nie wymyśla tylko odkrywa się jej „konstrukcję artystyczną”, która jest od nikogo niezależna. Konrad odbudowuje autorytet sztuki i słowa. Czyni to w rozmowach z Maskami na użytek publiczności, aby ta pojęła konieczność posłuchu dla sztuki.
Małe podsumowanie: akt I-przedstawienie publice konstrukcji artystycznej Polski Współczesnej; akt II- walka z udziałem Masek o przeobrażenie świadomości i postawy współczesnych. Konrad wygrywa bitwę myśli, walkę o ideologię- Maski znikają.
Akt II ma trójczłonowy finał: unicestwienie Masek, modlitwa Konrada, ukazanie rodziny i domu- wartości ,w imieniu których działa Konrad(Konrad rozmawia z Hestią)
Akt III- Polską współczesną włada Geniusz, który wiedzie zebranych na zatracenie. Wbiega Konrad z pochodnią życia i rozpoczyna walkę o rząd dusz. Konrad ponownie wygrywa, ale(zawsze jest jakieś ale)pochodnia gaśnie…cóż to oznacza? Otóż, minęły godziny wystąpienia Konrada przed współczesnymi. Spełnił zadanie- dał publiczności nową prawdę i nową sztukę. Aktorzy „wychodzą z ról”- nikt już nie myśli o tym, co zaszło w teatrze. Konrad zwyciężył z maskami i w widowisku, dokonał czynu wyzwolenia. Ale aktorzy, publika, współcześni pozostali tacy, jacy bylia więc Konrad przegrał. Sztuka nie stała się życiem. Konrad będzie Erynnisem(duchem zemsty za krzywdę Polski)
III Polska WspółczesnaAKT I
12 scen pierwszej części widowiska daje Wyspiańskiemu sposobność ukazania teraźniejszości(czyli Polski Współczesnej) w wielu aspektach. Pięć pierwszych scen obrazuje ogólną sytuację narodu w klasycznych przekrojach: społeczeństwo, polityka, kościół. Prezentują je kolejne pary figur: 1 Karmazyn- Hołysz, 2 Prezes- Przodownik, 3 Kaznodzieja- Prymas. Dopełniają się przeciwieństwem swych postaw.
Scena 1- figury z krajobrazu dawnej RP szlacheckiej, stereotypy i wyobrażenia czasów upadku i rozpadu. Dają świadectwo temu, że nic się nie zmieniło- czasy saskie trwają nadal z tymi samymi wadami. Dalszy ciąg wydarzeń dokonuje się z udziałem Geniusza (obecność ducha narodu podnosi o ton skalę myśli działających osób. Zdobywają się wtedy na to, co najlepsze, co nakazuje władza duchowa tradycji romantycznej). Karmazyn i Hołysz decydują się na „wielki czyn” braterstwa z chłopami- jednocześnie przekazując im dziedzictwo swych wad.
Scena 2- dwa stronnictwa: ugodowcy- stańczycy(Prezes) i patrioci- demokraci(Przodownik). Pod postacią Prezesa można odkryć Stanisława Tarnowskiego <tutaj odwołuję się do Waszej wiedzy i wykładów prof. Daszyka o Krakowskiej Szkole Historycznej>ogółem- jego przemówienie daje satyryczny obraz orientacji ugodowej, ekstrakt serwilizmu i lojalizmu. Przeciwnikiem Prezesa jest demokrata(scena 3), którego rację wyzwolenia ojczyzny nie mają najmniejszych szans i wydźwięku. reprezentuje głośną, pustą frazeologię patriotyczną tzw tromtadrację
Scena 4 - Kaznodzieja- wygłoszone przez niego kazanie stanowi model religijno- patriotycznej egzaltacji czasów niewoli; tekst Prymasa pomija(scena 5) sprawy narodowe, każe ufać Bogu i walczyć nie o Polskę, ale o kościół. Scena przypomina scenę audiencji w Watykanie z Kordiana. W drugiej części widowiska Kaznodzieja i Prymas dokonują rachunku sumienia. Kaznodzieja wątpi razem z wiernymi, Prymas wyznaje, że jest nie tylko dostojnikiem kościelnym, ale Polakiem.
Dalsze sceny panoramy nie są już tak wyraziste, niekiedy przynuuudzajątako rzecze wstęp(i rzecze słusznie)
Scena 6- nauka głoszona przez Mowcę przypomina hasła neofilaretów. Satyra tej sceny mierzy w założenia ideowe ruchu(jest o tym mowa trochę niżej)
Scena 7- 9- Ojciec+ Syn+ HarfiarkaOjciec jest zwolennikiem postawy ugodowej, próbuje tę prawdę wszczepić synowi, syn przyjmuje poglądy ojca; zjawia się Harfiarka(skojarzenia z Lillą Wenedą), która budzi tęsknotę. Ojciec widzi ja ubraną w strój pychy, gdyż pomny złych doświadczeń z 1863 i walki o przetrwanie, boi się poezji romantycznej, tęsknoty, miłości i wielkich ideałów. Syn widzi ja w stroju biedy- w jego pokoleniu Harfiarka-poezja jest już tylko płaczką w zgrzebnej koszuli. Harfiarka gra skrytą myśl i wiecznej duszy sen, zaznacza jednak, że jej gra nic nie przyniesie, nic nie da i nic nie zmieni.
Scena 10- Samotnik- żywi nadzieję i ambicję na to, że zostanie zapowiedzianym prorokiem. Rezultat jego działań podsumowuje finał scenki, który mówi, że jedyną wartością, jaką może dać narodowi jest śmiech.
Scena 11- Wróżka- scena jest analogiczna do sceny oczekiwania z Wesela. Wróżka zapowiada nadejście wyzwoliciela…ten jednak nie nadchodzi…
Scena 12- Starzec i Córki-odbywa się polskie patriotyczne misterium; Starzec wtajemnicza swoje córki w polskość, wszczepia im kult i miłość ojczyzny; przekazuje im Polskę taką, jaka jest(a więc zniewoloną)
Na scenę wchodzi Geniusz…koniec aktu I w akcie II pojawia się oczekiwany Konrad; w scenach wcześniejszych da się wyczuć napięcie i oczekiwanie.
IV ALUZJE PERSONALNE W POLSCE WSPÓŁCZESNEJ
Prezes to Stanisław Tarnowski- stańczyk, współredaktor „teki stańczyka”, profesor historii UJ, był też prezesem PAU; zwolennik ugody politycznej z Austrią.
Kaznodzieja to ojciec Wacław Nowakowski, kapucyn; brał udział w powstaniu styczniowym- został zesłany na Syberię; antyserwilista; postulował gotowość Polaków do walki zbrojnej; kaznodzieja uczy naród wzniosłości, miłości wiecznej; Wyspiański polemizuje z tymi wartościami, gdyż nie przydadzą się one do dźwigania państwa.
Pojawia się też tu opozycja: niebo(idealizm)-to program Geniusza; jest on wrogi ziemi, grozi narodowi fizyczną zagładą.
Konrad głosi zwycięstwo z ciała i krwi
Mowca to Lutosławski- wykładowca filozofii UJ; prowadził agitacyjne działania wśród młodzieży; założyciel ruchu neofilareckiego(jako reakcji na przybyszewszczyznę, dekadentyzm, nihilizm)chodziło mu o znalezienie niesocjalistycznej idei pozytywnej dla: świata, człowieka, Polski. Wyspiański Zarzyca L., że jego nauka wiedze ku zagładzie, gdyż pochodzi nie z tej ziemi.
Samotnik to Miciński(można go potem rozpoznać w Masce 5)
V GENIUSZ I KONRAD
Konrad- podejmuje misję narodową, ma sprawić, by naród odrzucił sprawy martwe i przyjął prawdy żywe. Wypowiada walkę Geniuszowi o świadomość narodu.
Geniusz- figura symboliczna, wyobraża poezję i romantyzm, który tkwi mocno w umysłach Polaków i tam sprawuje rząd dusz(T. Rygier w jednym z projektów pomnika Mickiewicza umieścił na cokole figurę geniusza, jako alegoria wieszcza); uosabia genius loci umarłego polskiego Akropolis; jest postacią z Polski współczesnej- włada tym, co ukazuje widowisko; strażnik murów i podziemi grobów, duch przeszłości narodu; pośmiertna władza tego, co minęło; g. należy do obsesyjnych motywów Wyspiańskiego; w utworze występuje jako Geniusz miejsca wawelskiej katedry z prochami przeszłości. Wprowadza naród w podziemia, do grobu w śmierć. Symbolizuje złowroga moc tego, co umarło, siłę duchowej tradycji narodu. Jest przestrogą W., że wpatrywanie się w to, co umarło oznacza bezład narodu, zgubę i śmierć; poezja romantyczna umieszcza swe ideały w sferze ducha, sięga po wartości nieziemskie, wrogie ziemi i życiu; sprzeciw W. przeciw romantycznej edukacji szkoły galicyjskiej
Konrad podejmuje walkę z Geniuszem o wyzwolenie narodu z:
Utożsamianiem Polski z przeszłością i tradycją
Pojmowanie Polski jako dobra duchowego
Oddaniem się pod władzę poezji romantycznej
Wyspiański chce obalić kult ojczyzny duchowej na rzecz postulatu OJCZYZNY REALNEJ(protest przeciwko biernemu patriotyzmowi i mistyce romantycznej. Konrad musi obalić autorytet poezji wieszczej. Domaga się odrzucenia wartości urojonych i uznania realnych(Geniusz głosi prymat wartości idealnych)
1