Analiza dzieła literackiego

Stanisław Lem, Dzienniki gwiazdowe

Ijon Tichy – erudyta, turysta kosmiczny, tolerancyjny, poprawny politycznie, uprzejmy, dżentelmen XIX wieku, otwarty.

VII podróż

• Jeżeli czegoś nie zrobimy teraz, nigdy tego nie zrobimy;

• Najpierw trzeba dojść do ładu z samym sobą, żeby dojść do ładu ze światem;

• Człowiek jest istotą bardzo słabą.

VIII podróż

• Człowiek przedstawiony jako dzieło przypadku, morderca, kanibal, pyszny;

• Tichy nie znajduje argumentów na obronę ludzkości.

XI podróż

• Strach przed władzą (Kalkulator), terror;

• W grupie można coś zdziałać, jednostka nie ma szans;

• Brak zaufania do innych osób – jedna osoba rządzi resztą (Bierut, Stalin, Hitler);

• Język archaiczny – groteskowość świata, język służył temu, by powiedzieć jak najmniej (nowomowa, bezsens systemu);

• Urząd raz stworzony sam się nie rozwiąże – biurokracja, maszyna puszczona w ruch.

XIII podróż

• Tichy wlatuje między Pintę a Pantę;

• Zatrzymany na Pancie – krainie Rybona – zalanej wodą;

• Redaktor, który napisał, że w wodzie jest mokro znika, słuch po nim zanika;

• Niedorzeczność komuny – życie niezgodne z ludzką naturą (ludzie dążą do samodzielności, a tymczasem gospodarka centralnie sterowana);

• Stalin, by nawodnić pola bawełniane, kazał zawrócić bieg rzeki;

• Pinta – brak indywidualności, rozwoju, tożsamości;

• Mieszkańcy uważają, że osiągnęli już ideał;

• Złudzenia dobrobytu i szczęścia.

XIV podróż

• Tichy nie może dowiedzieć się, co to sepulki;

• Meteoryty niszczą wszystko, ludzie mają rezerwy;

• Poluje na kurdla według instrukcji, bo inaczej kłusownictwo – w zasadzie kurdel musi zjeść myśliwego, następnie wydalić go, po czym wybucha bomba;

• Polowanie jest nagminne;

• Kurdle nosiły ludzi w łonach;

• Ludzie są niewdzięczni, zabijają kurdle dla zabawy;

• Polowanie zgodnie z instrukcjami ma zagłuszyć wyrzuty sumienia;

• Nadchodząca technika sprawiła, że ludzie są niewdzięczni;

• Ludzie mają „rezerwy”, więc i tak nie zginą;

• Tichy obiecuje, że nie będzie więcej polował na kurdle, po czym wraca na ziemię.

XX podróż

• Tichy zostaje dyrektorem TEOHIPHIP-u;

• Chcą naprawić historię ziemi, ale psują ją coraz bardziej;

• Karą jest odesłanie w przeszłość (stąd: Platon, Arystoteles);

• Tichy ma pełnię władzy i ją wykorzystuje;

• Nie da się zmienić przeszłości, bo my się nie zmieniamy;

• Za duża biurokratyzacja, instytucje komplikują;

• Tichy zesłał wielkich myślicieli albo zbrodniarzy; kiedy zsyłał ich byli poza jego kontrolą, tworzyli historię po swojemu;

• Ludzie nie uczą się na błędach, wpływ na historię mają albo myśliciele albo zbrodniarze;

• Aby coś zmienić trzeba działać,

• Indywidualizm, niezależność – liberalizm; wracamy do przeszłości zamiast skupić się na przyszłości;

• Bezrefleksyjność, chęć władzy.

XXI podróż

• Tichy trafia na skraj meblowego pola;

• Porywają go zakonnicy-meble;

• Najpierw chcą mu wyrwać nos, a potem przejmują nad nim opiekę.

XXIV podróż

• Miała powstać maszyna, która wyidealizuje wszystko;

• Czasy postindustrialne;

• Ludzie nie mieli jak zarobić ani za co żyć;

• Krytyka kapitalizmu;

• Ludzie tworzą niedoskonałe systemy, bo sami są nieidealni.

Aldous Huxley, Nowy wspaniały świat

• Powieść powstała w 1932 r.;

• Pomysł ludzi z probówki – innowacyjny; zwiedzanie Ośrodka wprowadza w fikcyjny świat;

• Podział kastowy: behawioryzm, ludzie warunkowani;

• Bernard Marks – indywidualista, słaby, ulega sztucznej sławie, wyizolowany, niedopasowany do zasad; Lenina go dowartościowuje, bo jest najlepsza. Frustracja i zazdrość – nienawidzi Leniny za jej zachowanie, ale i tak jej pożąda (status społeczny); krzyczy na niższe kasty, bo nie umie wzbudzić szacunku wyglądem;

• Henryk Foster – idealna alfa, perfekcyjny produkt cywilizacji; niby naukowiec.

• Lenina – sprężysta; beta. Na swój sposób stała w uczuciach, więc nie jest idealna. Do Meksyku jedzie, bo chce zobaczyć dzikich; kiedyś w młodości, gdy spała, obudziła się i przestraszyła słysząc głos → ponieważ nikt tego nie zauważył, Lenina jest inna;

• Fanny – nie jest zazdrosna; każdy dla każdego (ideał systemu); jest tłem dla Leniny, kontrast; Lenina produktem spaczonym.

Henryk vs Bernard

Fanny vs Lenina

• Helmholtz Watson – wyczuwa braki, alfa ++, nie bierze somy (narkotyku), która niweluje uczucia (Lepsza mikstura, niż awantura). Soma jest substytutem szczęścia. Watson zmieniał często kobiety, soma przeszkadza mu w rozwoju. Odstawienie somy jest eksperymentem. Teoretycznie humanista; tworzy, potrzebuje uczuć, inspiracji.

• Czuciofilm nie daje emocji, namiętności;

• John (dzikus) – zaczepia Bernarda, opowiada historię; jest synem Lindy (beta -) i dyrektora Ośrodka (alfa ++). Są inni, niż dzicy. Nowy świat jest dla niego rajem. Odtrącony przez matkę, traktowany jako eksponat, bo jest synem;

• Bernard olewa Leninę, nie jest mu potrzebna. Z kolei John traktuje ją niby sacrum, nauczony, że najpierw musi się wykazać; traktuje Leninę jak Romeo Julię (czytał Otello Szekspira);

• Bernard zalicza Leninę bez problemu, dziki nie;

• Linda – beta -; poszukuje somy w alkoholu; spotyka się z odrzuceniem, bo sypia z cudzymi mężczyznami. Jest nieużyteczna; nie wyciągała wniosków, bo jest zbyt głupia (ofiara sytemu).

• Eksperyment na ludzkości ma szansę tylko przy idealnych warunkach;

• Wszystko porównywane do Henryka i Fanny;

• Społeczeństwo kastowe: alfy – zarządzają niższymi klasami; bety – prace laboratoryjne; gammy, delty, epsilony – masy pracujące;

• Klony – równość, brak zazdrości;

• Wyjściem z sytuacji jest czucie i sztuka; Helmholtz zesłany, bo mógłby zburzyć poezję;

• Uczymy się, jak zmienia się świat, na błędach poprzedników – historia jest dynamiczna, stąd nie może jej być;

• Ludzie są wymienialni;

• Religia – dodatkowy system kontroli;

• Brak strachu przed śmiercią, ale brak obietnicy raju;

• Nie ma terroru, przymusu, przemocy – bo nie ma wojska, policji, sądów, więzień;

• Konstrukcja – wybutlacja, przedstawiciele idealni, wady; Dziki jaki kontrast;

• Ludzie jako automaty.

Mikołaj Gogol, Martwe dusze

• Paweł Iwanowicz Cziczikow przyjeżdża do gubernialnego miasta N ze stangretem Selifanem i lokajem Pietrkiem;

• Bezbarwny – niezbyt zamożny albo niezbyt skąpy (tani hotel);

• Miasto ważne, ale prowincjonalne, zaniedbane;

• Nic się nie zmienia, miasto jest bezbarwne → wszystkie miasta gubernialne są takie same, wiadome (czytelnik zna je, ale jednak dalej będzie coś ważnego, ciekawego);

• Afisz – miasto byle jakie, ale nagle pojawiają się konkretne nazwy; ważni są ludzie, a miasto to tło. Pewna konkretyzacja; ludzie są zróżnicowani, mimo, że miasto jest takie samo;

• Dzieli ludzi na dwie grupy: grubych i chudych (bogaci i biedni);

• Cziczikow – zadaje konkretne pytania; chce robić interesy z łajdakami, bo łatwo pójdą na jego propozycje; zwracając się do numerowego: Czy szef jest łajdak?, pokazuje, że sam jest w porządku i dzięki temu numerowy jest bardziej szczery i mówi więcej; dwulicowy, oportunista, sprytny; zwraca się do ludzi bogatych jak do panów, chce zaskarbić ich przychylność, a o sobie nie mówi nic. Zna dobrze charakter ludzi;

• w Rosji Carskiej każdy urzędnik należał do jakiegoś stopnia – podział oficjalny;

• grubi unikają dam, bo nie potrzebują windować w górę poprzez protekcję pań; grubi już się dorobili i im już się nie chce; mają na pewno żony, więc publicznie żony zdradzać nie wolno;

• chudzi są głodni awansu, zaszczytów, wolni;

• Cziczikow poznaje gubernatora, Sobakiewicza, Maniłowa;

• Maniłow – nudzi się, kulturalny, był w wojsku (były oficer wojskowy); oczarowany Cziczikowem, nazywa go przyjacielem, jest bardzo przymilny, kurtuazja; dawca dusz, Cziczikow siedzi tylko dopóki nie uzyskał tego, co chciał; Cziczikow oszukuje Maniłowa, wykorzystuje jego szczere uczucia. Maniłow chce uchodzić za wykształconego, ale taki nie jest; nic nie wie – widział coś gdzieś i powtarza. Nie zajmuje się dworem. Leniwy i prymitywny – Temistoklus zamiast Temistokles. Leń, nieuk, ma aspiracje do bycia postrzeganym jako ktoś wykształcony. Typ romantyczny. Naiwny; uczuciowy, wylewny, sentymentalny (że aż boli <3). Totalnie odjechany z myślami – odlatuje;

• Cziczikow jest cyniczny i nie czuje potrzeby rozmowy, nie mają wspólnej nici porozumienia z Maniłowem;

• Maniłow nie ma żadnych dążeń, celów. Nie potrafi nawet umeblować pokoju. Dzieci przeznaczone do służby wojskowej, ale nie zajmuje się dziećmi – tylko nauczyciel. Dobry dla żony, przystojny, uprzejmy;

• Autor próbuje go pokazać w pozytywnym świetle, ale potem okazuje się, że to ironia. Poza zewnętrznymi cechami, cała reszta zdradza nam człowieka pustego;

• Koboroczka – Cziczikow stawia ją napastliwym tonem poniżej siebie; stawia się wyżej w pozycji ważnej (każe się przenocować, kolacji odmawia – ot żąda, żeby zapewniono mu spoczynek, żeby mógł się wysuszyć). Koboroczka grając w jego grę podporządkowuje się;

• Nozdriow – Cziczikow jedzie do Nozdriowa. Jest to mitoman; kłamie, jest wylewny. Hazardzista, lubi imprezy oraz bójki. Często kłamie, bo chce zbudować wokół siebie jakąś legendę, przy czym gubi się w tych swoich kłamstwach. Próbuje na siłę sprzedać Cziczikowi różne zepsute rzeczy – psa, katarynkę, bryczkę, kobyłę, konia (służą rozrywce; dla Cziczikowa to zbytki, więc nie są mu potrzebne). Nozdriow jest chytry; ciekawy czy uda mu się wcisnąć Cziczikowi bezużyteczne rzeczy. Żąda wygórowanej ceny, chce sprzedać rupiecie po ich pierwotnej cenie;

• Autor zwraca uwagę na rzeczy, które i tak tracą na wartości, a my nie mamy z nich pożytku. Materializm, próżność. Nozdriow był aresztowany za pobicie obywatela ziemskiego – jest gotów pójść do więzienia za drobne pieniądze. Interesują go rzeczy, które rozsądnemu człowiekowi nie są w zasadzie potrzebne. Ludzie chcą go unikać, on tego nawet nie dostrzega. Nie ma w sobie samokrytyki. Chciał nie chciał, musi puszczać w niepamięć swoje postępki, bo tak to nie miałby z kim porozmawiać. Życiowy cel – być w centrum zainteresowania. Ludzi potrzebuje tylko jako publiki. Zachowuje się jak rozpieszczony bachor. Ludzie jako marionetki, z którymi Nozdriow może robić to, co chce. Nie ma żadnych wartości – to, co go interesuje to psute, bezwartościowe rzeczy prowadzące do chwilowej rozrywki;

• Sobakiewicz – obywatel ziemski, wygląda jak niedźwiedź (jego imię to potoczne określenie niedźwiedzia), czuje się jak heros i próbuje się z nimi utożsamić (obrazy). Prostacki. Dom solidny, jakby pokazujący swą wyższość. Megaloman, uważa, że jest najlepszy. Każdą osobę, o której wspomina Cziczikow, krytykuje. Widzi same wady na około. Nie satysfakcjonuje się małymi rzeczami. Mały człowiek na obrazie służy kontrastowi. Wszystko dookoła jest na jego podobieństwo – Sobakiewicz staje się miarą wszechrzeczy. Jedyna osoba, która wie coś o swoich chłopach; sam ich spisuje. Dodaje ich cechy – same pozytywne, są dobrzy, na jego wzór i podobieństwo. Wszystko ma najsilniejsze, najlepsze. Je rzeczy proste, ale dużo. Ilość a nie jakoś – cała gęś na stół; jak szanuje to tych, którzy są ogromni. Ulubiony chłop – kowal lub drwal, bo ogromny i silny. Patrzy na cechy zewnętrzne – to co widzi, to tak jest. Nie próbuje wniknąć, ocenia po pozorach. Bierze pozory za wartości rzeczywiste;

• Jego przeciwstawieniem jest Maniłow;

• Pluszkin – ma 70 lat. Skąpstwo jako choroba psychiczna. Chce posiadać pieniądze dla samego faktu posiadania. Chciwy, okrada poddanych chłopów;

• Cziczikow najpierw staje się szanowanym obywatelem, roznosi się fama. Potem Nozdriow plotkuje na jego temat i ludzie oskarżają Cziczikowa, że chciał porwać córkę gubernatora. Ludzie robią z niego przestępcę;

• Miasto chce żyć sensacją. Chcą mieć rozrywkę. Nie chodzi im o prawdę (idą do Nozdriowa po informacje). Nozdriow czuje się w końcu jak ryba w wodzie, bo wszyscy go adorują i zaczyna opowiadać o porwaniu. Nozdriow zapędza się i mówi, że on sam pomagał Cziczikowowi planować przestępstwo;

• Tytułowe martwe dusze to bohaterowie, którzy zajmują się rzeczami, które nie są warte w życiu. Nie mają wartości, w zasadzie nie żyją. :<

• Cziczikow wykorzystuje lukę w prawie, by się wzbogacić. Cała Rosja zbudowana na obłudzie – sztucznie nadmuchana. Wielka, a tak naprawdę pusta w środku. Trzyma się na pozorach.

Scenariusz dla trzech aktorów

• Reżyser, malarz (aktorzy) i kompozytor. Spotykają się na próbie spektaklu, rok 1988.  A właściwie odbywa kilka prób.

• Reżyser: Mikołaj Grabowski, reżyser teatru w Poznaniu, Krakowie. Chce, żeby aktorzy grali uczuciowo. Nie jest punktualny. Porywczy, nie radzi sobie z aktorami. Zapracowany. Nie potrafi przekazać aktorom tego, czego od nich oczekuje.

• Kompozytor: Jan Peszek, poprawia wszystkich w mówieniu, wie wszystko o formie, metafizyka, odmiana słów.