Gajcy

1. Tadeusz Gajcy przyszedł na świat 8 lutego 1922 r. w Warszawie. Niepolsko brzmiące nazwisko autora pochodzi z Węgier, skąd jego przodkowie przybyli do kraju leżącego nad Wisłą. Ojciec poety był ślusarzem, a matka pełniła obowiązki akuszerki. Wielką rolę w wychowaniu autora Widm odegrała jego babka, która zaszczepiła w nim silną religijność – w młodości Gajcy był ministrantem, a zajęcie to traktował niezwykle poważnie; motywy związane z wiarą wielokrotnie będą pojawiać się w jego twórczości. W roku 1941 r. Tadeusz Gajcy ukończył liceum księży Marianów na Bielanach. Szkoła ta słynęła przede wszystkim z żelaznej dyscypliny, jaką wpajano uczniom. Wkrótce Gajcy rozpoczął studia na tajnych kompletach polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Był to przełomowy moment jego życia – poznał wówczas Zdzisława Stroińskiego, Wacława Bojarskiego i Andrzeja Trzebińskiego. To właśnie Stroiński – najbliższy przyjaciel Gajcego – wprowadził go do Konfederacji Narodu, konspiracyjnej organizacji założonej z inicjatywy działaczy ONR (Obozu Narodowo-Radykalnego) Falanga. W 1942 r. Tadeusz Gajcy zajął trzecie miejsce w poetyckim konkursie Sztuki i Narodu, zgłaszając do niego utwór Wczorajszemu. Niebawem został stałym współpracownikiem tego pisma, które wielu krytyków i badaczy literatury uważa za najbardziej wartościowy periodyk okresu wojennego. Wątpliwości może budzić jego profil ideowy – skrajnie prawicowy, nierzadko odwołujący się do segregacji rasowej. Początkowo i Gajcy ulegał temu nurtowi, jednak z czasem zaczął dostrzegać jego ciemne strony. Mimo wszystko największą uwagę badacze przykładają do tekstów krytyczno-literackich, przekładów i dyskusji na temat najnowszych książek publikowanych w piśmie. Motto Sztuki i Narodu powtarzało za Norwidem: Artysta jest organizatorem wyobraźni narodowej. Dlatego w polemikach z poprzednimi generacjami twórcy związani ze Sztuką i Narodem (w tym Gajcy) zarzucali im bezideowość (Skamander) oraz skłonność do nadmiernego eksperymentowania (Awangarda Krakowska). Dnia 25 maja 1943 r. – w rocznicę urodzin Kopernika – Gajcy, Stroiński i Trzebiński wyruszyli pod starannie pilnowany przez Niemców pomnik, by złożyć kwiaty (w ten sposób podkreślano polskie pochodzenie wielkiego astronoma). Miała wówczas miejsce strzelanina, w której zginął Bojarski – dotychczasowy redaktor Sztuki i Narodu (pismo to miało czterech redaktorów, każdy z nich zginął w czasie wojny). Jego następcą został Andrzej Trzebiński. Po śmierci Andrzeja Trzebińskiego – 12.11.1943 r. – czwartym i ostatnim redaktorem Sztuki i Narodu został Tadeusz Gajcy. Pod jego kierunkiem periodyk zaczął odchodzić od obranej wcześniej ścieżki, stając się mniej radykalny. W czasie okupacji hitlerowskiej Tadeusz Gajcy współuczestniczył w kursach Biura Informacji i Propagandy AK. Gdy wybuchło powstanie warszawskie, poeta bohatersko stanął do walki. Poległ 16 dnia walk – 16 sierpnia 1944 r. – w domu przy ulicy Przejazd 1/3.

2. Tadeusz Gajcy - charakterystyka twórczości

Dorobek literacki Gajcego i jego ewolucja artystyczna zostały gwałtownie przerwane przez jego przedwczesną śmierć. Pozostawił on po sobie dwa zbiory wierszy: Widma i Grom powszedni, kilka opowiadań, Misterium niedzielne (poetycką, mocno nacechowaną groteską realizację dzieła w konwencji średniowiecznego misterium) i Homera i Orchideę (poetycki dramat).

Twórczość poetycka Gajcego jest niejednorodna. Pojawiały się w niej liczne motywy związane z wojną, które poeta realizował poprzez nadrealistyczne i oniryczne obrazowanie. Ale są w niej obecne także akcenty radosne i jasne – oddające osobowość poety-dziecka. Na początku swojej drogi twórczej Gajcy pozostawał pod silnym wpływem romantyzmu, taktując rolę poety w sposób charakterystyczny dla tego okresu ideowego – jako rewelatora tajemnic. Stopniowo jego twórczość ewoluowała – od pełnych mroku, bólu i niepokoju wizji wojennych zniszczeń po utwory podkreślające wielką rolę miłości i ludzkiej ofiary.

Poezję Gajcego często przywołuje się jako jeden z najważniejszych przykładów wojennego katastrofizmu. Tutaj na pierwsze miejsce wysuwają się Widma – poemat obrazujący zdewastowaną rzeczywistość w sposób nadrealistyczny. Narrator-poeta staje naprzeciw ogromnej katastrofy, będąc świadkiem boju Boga z szatanem.

Szczególnie interesującym i tajemniczym dziełem Gajcego jest Misterium niedzielne. W utworze tym, pełnym absurdów, groteski i wciąż zawierającym elementy katastroficzne przedstawiona zostaje wizja ludowego zgromadzenia, któremu przewodzą fałszywi prorocy wieszczący rychłą katastrofę. Napiętnowana zostaje tutaj bierność (starzec Hipolit – jeden z bohaterów – głosi, że to rolą przywódców, nawet fałszywych, jest myślenie za tłum), w pewien sposób wyszydzony zostaje również frazes narodowy, co łączy się z groteskowym przedstawieniem przedwojennej rzeczywistości.

Twórczość Tadeusza Gajcego jawi się jako zbiór dokonań artysty niezwykle interesującego i odznaczającego się złożoną psychiką. Jego dzieła – zróżnicowane i niejednorodne – stanowią doskonały zapis wojennej rzeczywistości: sposobów jej postrzegania, przeżywania i poszukiwania możliwości radzenia sobie z jej wyzwaniami.