Schyłkowy Paleolit

W przeciwieństwie do innych etapów paleolitu czasem pojawia się pytanie o sensownośc wyróżniania, okresu paleolitu schyłkowego. Nie mamy w omawianym okresie istotnego kryterium antropologicznego, a także inne kryteria takie jak wprowadzenie nowych technik i generalnie zmiany w charakterze podstawowych instrumentów są tutaj dość słabo uchwytne. Znacznie natomiast wyraźniejsze są zmiany, zaznaczające się w procesach sedymentacyjnych. Kończy się sedymentacja lessu eolicznego i rozpoczyna się sedymentacja piaszczysta. Być może natomiast bardziej istotne jest całkowite opuszczenie przez lądolód Niżu Polskiego. Wyraźnie przesunęło to ekumenę w kierunku północnym

Tak więc pojęcie schyłkowego paleolitu dotyczy głownie północy Europy, tutaj zachodzą istotne zmiany, natomiast na południu, obserwujemy kontynuację niekiedy nawet do końca plejstocenu. Przykładem tego mogą być kolejne fazy rozwojowe kultur tardigraweckich.

Odzielną kwestia jest także rozwój terytorialno-chronologiczny technokompleksu magdaleńskiego, którego starsze fazy wyraźnie tkwią w konteksie górnopalelitycznym, natomiast młodsze, a także kultury od nich pochodne mają charakter schyłkowo paleolityczny.

W Polsce nie możemy wskazać żadnych miejscowych przodków kultur schyłkowo paleolitycznych. Wiąże się to z niekorzystnymi warunkami klimatycznymi drugiego pleni glacjału Wurm. Brak więc na naszych terenach kultur pochodzenia autochtonicznego.

Na naszych ziemiach wyróżnić można trzy technokompleksy

1. Technokompleks z jednozadziorcami. Należy do niej choćby kultura łączona z technokompleksem magdaleńskim. Ekspandowała ona z ziem nadłabskich ku terenom Polski Zachodniej.

K. Hamburska

Kultura ta ma liczne nawiązania do kultury późno magdaleńskiej. Kultury te są do siebie na tyle zbliżone, ż być może należy uznać hamburgien za facje kultury magdaleńskiej (Kobusiewicz)

Kultura ta reprezentuje najstarsze schyłkowo paleolityczne osadnictwo na nizu Polskim i znana jest z takich stanowisk jak Liny, Wojnowo, Mirkowice, Olbrachtowice, Siedlica. Materiały ziem polskich są izolowane, najbliższe stanowiska wiązane z tą kulturą występują w Szlezwiku-Holsztynie.

Wspomniane stanowiska dostarczyły najbardziej typowych narzędzi jakimi są wykrojce. Po za tym na stanowiskach tych odnaleziono, rdzenie wiórowe, jednopiętrowe i dwupiętrowe. Obok wykrojów największa grupę znalezisk stanowiły rylce, półtylczaki, drapacze i przekłuwacze, w tym specyficznie wygięte w pazur zwane Zinken.

Ludność omawianej kultury zakładała otwarte osady nad jeziorami lub terasach rzecznych. Żyła ona w środowisku tundrowym i specjalizowała się w łowiectwie reniferów.

Ochłodzenie klimatu w Driasie II zmiotło te ugrupowania ziem Polskich

1. Technokompleks z tylczakami. Na Niżu Zachodnioeuropejskim nazywa się je Federmesser, na Czechach epimagdaleńskimi, zaś w Polsce przemysłem (kulturą) tarnowskim, Witowskim i katarzynowskim. Powstanie tych kultur łączy się z ekspansją elementów tardigraweckich. Na nizu kultury te stanowią kontynuację kultur późno magdaleńskich ze strefy wyżynnej. Ogółnie mamy dość duży problem z poklasyfikowaniem tego, ułożeniem i podzieleniem. Technokompleks z tylczakami nie jest zadawalająco podzielony taksonomicznie.

Kultury z tylczakami wkroczyły na teren Polski ok. połowy Allerodu. Stanowiska w Wołczkowie i Siedlnicy należy łączyć z K. ferermesser pozostałe natomiast ugrupowania należy łączyć z postmagdalenskimi facjami króe stopniowo z zachodu przesuwały się pradolinami na wschód. Istniała stosunkowa jednolitość zespołów z tylczakami i drapaczami tarnowiańskimi., wyjaśnić to można sporą jednorodnościa zespołów późnomagdaleńskich, po drugie adaptacją do jednorodnego środowiska niżu.

Odpowiednikiem choć nie synonimem technokompleksu z tylczakami jest wprowadzona przez Kozłowskich nazwa „krąg tarnowski”. Miał on obejmować kultury azylską, creswellską i Federmesser. Z obszaru Polski znamy obecnie tylko kulturę Federmesser. Czasem jest ona okreslana jako grupy Ferermesser. Na ziemiach polskich wyodrębnia się często lokalne przemysły. Tarnowski bywa włączany do grup Federmesser i stanowi ich najbardziej wschodni odłam. Dwa kolejne zespoły Witowski i katarzynowski czasem zalicza się do kręgu tardigraweckiego. Owa koncepcja nie jest jednak dość pewna. Najwazniejszym jednak jest fakt znacznego podobieństwa owych grup do Federmesser.

Kultury owego technokompleksu wytwarzały niezbyt regularne wióry, liczne odłupki. Niezwykle licznie reprezentowane są drapacze (do 90%), tylczaki łukowe i bardzo nieliczne o prostych tylcach oraz rylce.

Ludność kultur z tylczakami łukowymi w okresach cieplejszych zakładała obozowiska składające się z kilku szałasów, zaś w chłodniejszych okresach Dryasu obozy jednoszałasowe. Wyróznić można długotrwałe obozowiska, krótkotrwałe (letnie) obozy, miejsca krótkotrwałego pobytu (schroniska łowieckie). Społecznosci związane z omawianą tradycją kulturową bytowały w strefie rzadkich lasów sosnowo-brzozowych i borów sosnowych, niekiedy na granicy tundry, eksplorując głównie faunę leśną.

Stanowiska

-Wałeczkowo(okolice Szczecina) – Najdalej na wschód wysunięte stanowisko kultury Ferdermesser

-Tarnowa- jest to klasyczny materiał charakteryzujący kulturę tarnowską. Charatkteryzuje go występowanie krótkich i krępych drapaczy czasem zdwojonych, klinowych rylców

1. Technokompleks z liściakami. Najstarsze kultury zaliczane do tego technokompleksu to tzw. kultura lyngbijska. Geneza tej kultury nie jest do konca jasna, choc czasem wiąże się ją z późną fazą technokompleksu magdaleńskiego we Francji. Dwie młodsze kultury tego okresu to ahrenburska i świderska (cykl mazowszanski), są genetycznie związane z k. Lyngby.

Geneza kultury Lyngby nie jest do końca jasna najprawdopodobniej wywodzi się ze grup późnomagdaleńskich które przedostały się dalej na północ niż grupy z tylczakami, adoptowały się do środowiska tundrowego i wytworzyły nowa kulture uzbrojona w liściaki.

Jaśniej przedstawia się geneza kompleksu świdersko-ahrenburskiego. Wywodzi się on z zespołów duńskich Bromme-Segerbo, kultura ta istniała a allerodzie. Ludność ta wkraczała na niż wraz z przesuwaniem się tudry ku północy.

Duże ilości materiałow na ziemiach polskich związane z tym technokompleksem spowodowane były ruchliwością omawianych grup oraz większą wydajnością Driasowej tundry niż allerodzkich lasów sosnowych.

Ogólnie wyróżnić można dwie fazy rozwojowe. Etap pierwszy związany jest z powstaniem i rozprzestrzenieniem się na niżu kultury lyngbijskiej, rozwijającej się od około połowy Allerodu. Drugi etap wyznacza pojawienie się kultury ahrenburskiej i świderskiej, zapewne na początku młodszego Dryasu.

Przykładów kultury lyngbijskiej ziem polskich znamy niewiele np. Rydno, Nowy Młyn, Trzebnica. Natomiast trzeba zwrócić uwagę na o wiele szerszy zasięg wystepowania liściaków Lyngby. Obszar ich występowania jest o wiele szerszy niż Obszar występowania owej duńskiej kultury. W zespołach kultury Lyngbijskiej półsurowiec uzyskiwano z krótkich jednopietowych, rzadziej dwupietowych rdzeni wiórowych i wiórowo-odłupkowych, które obrabiano wykorzystując zarówno twarde jak i miękkie tłuczki. Na ogół szerokie masywne wióry przerabiano głownie na rylce, drapacze, masywne lisciaki trzpieniowe, Charakterystyczna jest tendencja do formowania trzonków u narzędzi takich jak rylce czy drapacze. Niektóre liściaki lyngnijskie ze względu na swoją asymetrię i tepe wierzchołki nie mogły służyć jako groty strzał, zapewne funkcję tę pełniły l;liściaki w innych kulturach.

Ludność Lyngbijska zamieszkiwała pogranicze strefy słabo zwartych lasów brzozowo-sosnowych i tundry polując na zwierzyne leśną jak i na renifera.

Kultura świderska

Rozwijała się od połowy młodszego Dryasu. Pojawiła się mniej więcej w tym samym czasie jak zbliżona do niej kultura ahrenburska.

Krzemieniarstwo owej kultury oparte jest na wyłącznym niemal użytkowaniu półsurowca wiórowego, odzielonego z rdzeni dwupiętrowych wspólnoodłupniowych, z bardzo zaawansowaną zaprawą odłupniową. Stosowano bardzo precyzyjne techniki eksploracji rdzeni, głownie technikę miękkiego tłuczka lub pośrednika. Pozyskiwano także bardzo dobrej jakości surowiec dzięki metodzie kopalnianej. Powstawały wielkie kopalnie odkrywkowe, zwłaszcza na wschodzie, w miejscach wychodni krzemienia czekoladowego. Kopalnią tym towarzyszyły pracownie krzemieniarskie.

Wśród narzędzi podstawowa rolę odgrywały trzy grupy: drapacze, rylce i lisciaki (dwukątowe, bez wyraźnie wyodrębnionego trzonka lub trzpieniowe). Z kulturą świderską łączą się także niektóre typy narzędzi kościanych i rogowych, zwłaszcza harpuny hawelańskie z mocno załamanymi zadziorami, niektóre motyki typu Lyngby.

Wyróżnic można trzy rodzaje inwentarza

-Zespoły typu Marianki-Wyględów – Charakteryzowały się występowaniem niemal wyłącznie lisciaków dwukątowych, przewagą rylców nad drapaczami

-Zespoły tupu Płudy- zróżnicowane lisciaki, wyrównane proporcje miedzy drapaczzami i rylcami

-Zespoły typu Stankowicze- Z dominacją liściaków trzpieniowych oraz drapaczy nad rylcami

Kultura ta używała zarówno lisciaków Lyngby jak ja przeżywających się w głąb Dryasu tylczaków typu federmesser.

Omawiana kultura obejmuje tereny od Odry do Niemna. Stanowiska jej sa prawie zawsze otwarte, choc znane są także stanowiska jaskiniowe. Obozowiska sż przeważnie niewielkie, krótkotrwałe, bardzo rzadko bogate. Konstrukcje mieszkalne rzadko wbijane w ziemię.

Ludność owej kulturt eksplorowała środowisko tundrowe, polowała głownie na renifery i wraz z nimi odbywała dalekosiężne wędrówki, docierając w okresach zimowych zapewne do północnej granicy lasów. Ogromna ruchliwość owych ludzi mogła być przyczyną znacznego zróżnicowania ich inwentarza.

Warty poruszenia problem dotyczy odrębności kultury ahrenburskiej i świderskiej. Większość badaczy uznaje nieznaczne różnice stylistyczne (takie jak łuskanie lub jego brak na spodniej części trzonak liściaków) za wystarczające by uznać to za istnienie dwuch odzielnych kultur. Ogólnie liściaki bez zauskiwania występuja na zachód od Odry zaś na zachód z zauskiwaniem. Jednak jak się okazuje podział taki nie jest prosty. Obie grupy mocno się zazębiają i przenikają nawzajem. Liściaki ahremburskie sięgają po Wilno zaś świderskie po Hamburg. Na zachodzie występuje więcej mikrolitów. Niegdyś nie uznawano obecności mikrolitów w kulturze świderskiej, uznając to za późniejszy wtręt mezolityczny. Poza tymi szczegółami brak jest znaczących róznic.

Zachodzi więc istotne pytanie o sens rozbijania tego ugrupowania na dwie kultury. Być może są to dwie facje tej samej rozległej jednostki kulturowej. Kobusiewicz chce to nazywać „kompleksem świdersko-ahrenburskim”zf

Na terenie ziem Polskich mamy także do czynienia z czystą kulturą magdaleńską. Np. w jaskini Maszyckiej. Znaleziony tam inwentarz krzemienny i kamienny łączyć można z późnym etapem rozwoju kompleksu magdaleńskiego.

Zarówno ludność o schyłkowo paleolityczna jak i mezolityczna ma swoje korzenie w k. magdaleńskiej. Na terenach ziem na których nie występował lodowiec w ogóle nie mówi się o schyłkowym paleolicie.

Istotny jest problem wyznacznikow schyłkowego paleolitu. Wyróżnia się dwa techno kompleksy

- z tylczakami (tylczak łukowy)

-z liściakami

Tylczak łukowy występuje na bardzo szerokiej przestrzeni nawet na terenach śródziemnomorskich.

Liściak (grot strzały)- Także występował na olbrzymich przestrzeniach.

W celu ułatwienia sprawy wprowadzono pojecie paleolitu niżowego, gdyż na tych terenach wystapiło ostatnie zlodowacenie. Jednak okazało się, że na południowych wyrzynach mamy doczynienia z takimi samymi społecznościami, więc termin ten nie ma sensu.

Paleolit schyłkowy podzielić możemy na fazy

1. Bolling ok. 10.800 – 10.100

-Na południu Polski mamy doczynienia z społecznościami magdaleńskimi jednak na północy jest ich brak. Lub czasem zapuszczają się na niż np. rydno, gdzie szukają hematytu.

-W Niemczech pojawiają się pierwsze kultury łowców jeleni – k. hamburska, jest to kultura niżowa, należy do kompleksu z jednozadziorcami.

-Niż objęty jest przez tundrę parkową.

-Żyją renifery

Dryas II 10.100 – 9900

-Tundra krzewiasta. Zarośla brzozowo-wierzbowe

-Renifery

-Osadnictwo na niżu zanika po raz ostatni

2. Allerod 9.900 – 9000 tyś. P.n.e.

-Obszar Niżu oraz pomorza obejmują lasy brzozowo-sosnowe

-Społeczności późno magdaleńskie mogą poszerzyć swoją ekumenę.

-pojawiają się k. tylczakowe (Od masywu centralnego po Wisłę) – k. Federmesser i k. Witowska w Polsce, ogólnie określa się jako ugrupowania postmdleńskich

- W Polsce w okolicach g. Świętokrzyskich oraz w Zach.części Śląska i Ziemi Lubuskiej, także w Dolinie Warty w Wielkopolsce. Nawiązują do Federmesser z Niemiec. Podobieństwo do k. magdaleńskiej jest bardzo duże

-Fauna leśna z pozostałościami tundrowej

3. Dryas III 9900-8300

- wycofanie się lasu, na Nizu tundra. Na lesie skarłowacony las, tam mógł występować renifer.

-technokompleks z liściakami

-Fauna tundrowa z reniferami

-Flora Tundr parkowa, skupiska brzozy z dodatkiem wierzby

-k. Liściakowe

4. Plejstocen

-Lodowiec się usuwa. Woda płynie pradolinami

-Pradoliny- szlak łowców reniferów

-migracje k. hamburskiej I-etap kultur łowców reniferów

-Brome-Lingby, świderska, ahrenburska – II etap kultur łowców reniferów

Po Dryasie III klimat się ociepla, tundra się cofa, renifery odchodzą za nimi ludzie. Kultura ludność kultury Świderskiej wycofuje się do Laponii. Pewne społeczności Świderskie występuja na wysoczyznach, tam przetrwały najdłużej. Z reniferów przeszli na łosie. W Europie wschodniej następuje stopniowe przechodzenie z kultur liściakowatych do kultur mieszanych ze zbrojnikami (k. kundajska, niemensk)

Jednak pewne grópy ludności mogły przetrwać i rozpocząć nowy mezolityczny etap swojej egzystencji. Dowodzi tego stanowisko w Sulechowie kopane przez Kobusiewicza