19. problematyka mimesis w literaturze

WYKŁAD 7

Funkcje poznawcze literatury

1. Mimetyzm formalny M. Głowińskiego

2. Mimesis językowe R. Ohmanna

3. Mimesis – teoria pojęcia

Dzieło literackie w ujęciu R. Ohmanna jest serią rozmaitych aktów mowy naśladujących rzeczywiste mówienie. Ich fortunność zostaje zawieszona w odniesieniu do realnego świata przez założenie mówienia „nie na serio” – jak w grze aktorów czy w opowiadaniu kawału.

Czytelnik nie rozstrzyga prawdziwości przekazu, ale czy takie mówienie jest prawdopodobne i skuteczne w ramach określonej sytuacji mówienia.

Tę operację budowania wiarygodności aktów słownych możemy określić jako mimesis językowe.

Mimesis dotyczy tu nie po prostu opisu świata przedstawionego, a określonego przez reguły społeczne wypełnienia jakiegoś zamysłu komunikacyjnego.

M. Głowiński, Mimesis językowa w wypowiedzi literackiej:

Termin mimetyzm formalny – wywodzi się z teorii aktów mowy Austina – opiera się na założniu, że literackie akty mówienia stanowią naśladowanie normalnych ujęć języka.

Mimetyczność jest możliwa do opisu literatury tylko w odniesieniu do niektórych jej przykładów.

Warunkiem: takie ukształtowanie wypowiedzi, że dostrzegalna jest obecność nadawcy i odbiorcy, a fakt opowiadania zostaje programowo uwidoczniony.

Mimetyzm formalny – akt mowy literackiej bezpośrednio przywołujący praktyki mówienia znane z doświadczenia społecznego, prowadzący do „reprodukowania” rozpoznawalnych, życiowych wzorców wypowiadania (pisemnych lub ustnych).

Poza mimetyzmem formalnym te akty mowy w dziele literackim, w którym brak zjawiska naśladowania potocznej praktyki mówienia:

a. wypowiedzi pragmatycznie dewiacyjne;

b. akty mowy zatarte, ukryte, nie można ich zrekonstruować, gdyż wypowiedzenie odłączone od wypowiadania.

Wnioski:

a) Mimetyzm formalny u Głowińskiego węższy niż mimesis językowe Ohmanna.

B) Mimetyczna teoria języka literatury dotyczy tych dzieł, w których odwołania do społecznie funkcjonujących wzorców mówienia są wyraziste i znaczące.

c) Mimetyczność wiąże się tu nie z rekonstruowaniem wiarygodności sytuacji komunikacyjnej, a z naśladowaniem wypowiedzi nieliterackich.

Czy literatura spełnia funkcję poznawczą?

Odpowiedź przecząca:

a)Platon
b) estetyka I. Kanta, który ujmował sztukę jako niezależną od zobowiązań poznawczych, jako twór czystej wyobraźni. Kontynuacją takiego autonomizującego sztukę wobec świata ujęcia są te założenia, które głoszą, że literatura to kreacja językowa, samoistna, autonomiczna, zamknięta w sobie – np. formaliści, strukturaliści i fenomenologowie.

Odpowiedź twierdząca:

a) tradycja arystotelesowska

b) romantycy – sztuka umożliwia poznanie rzeczywistości transcendentnej

c) skrajne ujęcie pozytywistów, którzy powieściopisarzowi kazali być naukowcem, socjologiem

Mimesis:

1) tradycja tego pojęcia zw. z funkcją mima – odgrywanie, przedstawianie zdarzeń, ludzi, w rytualnym tańcu i śpiewanie;

2) tradycja zachowań naśladowczych związanych z magią;

3) homeopatia jako metoda leczenia przez wywoływanie w organizmie objawów podobnych do chorobowych;

4) religijne znaczenie pieśni kozła – kapłani Dionizosa odtwarzali rytualny mord.

Według Arystotelesa każdy obraz zapisany w słownikach jest naśladowczy. Tak jak naśladowcze są, choć posługują się innymi tworzywami: malarstwo, taniec i część twórczości muzycznej.

Twórczość epicka, tragiczna, a także komediowa i dytyrambiczna oraz w przeważającej mierze auletyka i kitarystyka mają tę cechę wspólną, że są sztukami mimetycznymi (tj. naśladowczymi). Różnią się zaś od siebie z trzech względów: ze względu na odmienne środki, różne przedmioty oraz różny i odmienny sposób naśladowania.

Geneza sztuki naśladowczej

„Swe powstanie zawdzięcza instynktowi naśladowczemu człowieka, który przez naśladowanie zdobywa podstawy wiedzy, a dzieła sztuk naśladowczych sprawiają mu przyjemność, co dotyczy także wyglądu niektórych zwierząt czy np. trupów, nieprzyjemnych w rzeczywistości, sprawiających przyjemność, gdy oglądamy ich podobizny”. [Jest to oddziaływanie estetyczne, sprawianie przyjemności właściwej danej formie poetyckiej.]

Typowość w poezji

„zadanie poety polega nie na przedstawianiu wydarzeń rzeczywistych, lecz takich, które mogłyby się zdarzyć, przy czym ta możliwość opiera się na prawdopodobieństwie i konieczności” [Mimesis to nie kopiowanie, a wywoływanie iluzji.]

Poezja między filozofią a historią

1. Filozofia formułuje ogólne prawdy o człowieku.

2. Historia mówi o konkretnych i prawdziwych wydarzeniach.

3. Poezja opowiada o takich, które mogły się wydarzyć.

4. Historyk nie naśladuje, bo nie jest naśladowaniem wierne odtwarzanie rzeczywistości w jej historycznym i przypadkowym biegu.

5. Proces mimetyczny sztuki analogiczny do procesu kosmologicznego natury.

Cechy rzeczywistości poetyckiej:

1) celowość

2) uporządkowanie

3) charakter potencjalny w stosunku do realnego świata.

Artysta może przedstawić rzeczywistość:

1. która nie ma odbicia w rzeczywistości (rzeczy niemożliwe można przedstawiać jeśli z tego powodu osiągnie cel właściwy sztuce);

2. Jaka jest, jaka być powinna (idealna) lub gorsza niż w rzeczywistości;

3. zgodną z normami wyznaczonymi przez opinię ludzką.

Poeta powinien przedstawiać raczej zdarzenia niemożliwe lecz prawdopodobne, niż możliwe ale nieprawdopodobne.

Prawdopodobieństwo:

1. stosunek do rzeczywistości zewnętrznej;

2. wewnętrzna zasada organizacji dzieła, zdolność do wzbudzenia przez rzeczywistość poetycką akceptacji odbiorcy.

Możliwość – przeniesienie w sferę sztuki zasad wiarygodności życiowej.

Odpowiedniość – zachowania zgodne ze statusem postaci. Dopasowanie postaci do zdarzeń i wybranej formy literackiej.

Zasady i normy estetyczne mają pierwszeństwo nad prawdopodobieństwem życiowym.

Mimesis tłumaczono jako naśladowanie, podobieństwo, odbicie, przedstawienie, reprodukcję, modelowanie, udawanie, imitowanie, obrazowanie. [między imitacją a iluzję] powiązanie z pojęciem decorum.

Koło wergiliańskie

Typologia poezji ze względu na przedmiot i sposób naśladowania.

Styl niski	średni	Wysoki
Pasterze Jamby Komedia Poezja pastoralna	Rolnik Pentametr Gatunki dydaktyczne	Bogowie Bohaterowie Królowie Heksametr Epika tragedia