• bezwzględną konkurencję na rynku pracy, obniżanie płac i wyraźny spadek poziomu życia robotników przemysłowych dostrzegali filozofowie, ekonomiści a nawet sami przemysłowcy winą za rosnące nierówności społeczne zaczęto obarczać liberalizm i lansowaną przez jego zwolenników postawę indywidualistyczną
• w zamian zaczęto proponować świadomie zorganizowaną wspólnotę, w której
każda jednostka zajmie należne jej miejsce
• socjalizm - od łacińskiego socius, oznaczającego pobratymca, członka grupy -
ideologia głosząca konieczność zmiany systemu społecznego na taki, w którym
zasadą będzie korzystanie przez jednostkę z wytworzonych dóbr zgodnie z
wkładem jej pracy (każdemu według jego pracy) i zniesiona zostanie nierówność
ludzi oparta na tym, że jedni mają, a inni nie mają środków produkcji
• socjalizm jest ideologią egalitarną i uznaje za niesprawiedliwe społeczeństwo, w
którym o pozycji społecznej jednostki decyduje własność
• u podstaw socjalizmu tkwiła idea uspołecznienia środków produkcji (ziemi,
maszyn, surowców) tak, aby służyły wszystkim w jednakowym stopniu, choć owo
uspołecznienie mogło oznaczać upaństwowienie, organizowanie zrzeszeń
produkcyjnych (spółdzielczość) lub przydzielenie każdemu małego warsztatu pracy
Marksizm
• twórcami nurtu byli Karol Marks (1818-1883) i Fryderyk Engels (1820-1895)
• Marks i Engels napisali wspólnie "Manifest komunistyczny" (1848)
marksiści byli zwolennikami materializmu, czyli poglądu, według którego istnieje
wyłącznie materia, od której zależne są wszystkie przejawy rzeczywistości,
świadomość jest elementem wtórnym - jest właściwością wysoko zorganizowanej
materii, a co za tym idzie świat i rządzące nim prawa są poznawalne
• materializm historyczny - filozofia historii i społeczeństwa stworzona przez
marksistów
Najważniejsze założenia materializmu historycznego:
• poglądy ludzi, instytucje społeczne, zmiany w zakresie polityki, ideologii i kultury
są uwarunkowane przez rozwój materialnego życia społeczeństwa (byt określa
świadomość)
• z wyjątkiem wspólnoty pierwotnej, wszystkie znane historycznie społeczeństwa
były społeczeństwami klasowymi
• klasy posiadające środki produkcji starają się utrzymać swoje panowanie nad
resztą społeczeństwa, czego konsekwencją jest walka klas, a cała historia jest
"historią walk klasowych" ("Manifest komunistyczny")
• determinizm historyczny - nieuchronne jest przejście w drodze rewolucji do
takiej organizacji społeczeństwa, w której nie będzie podziału klasowego
Komunizm
• początkowo nie czyniono rozróżnienia między ideologią socjalistyczną a
komunistyczną, jednak w końcu XIX wieku kształt komunizmowi nadał Lenin,
kładąc nacisk na rewolucyjne metody działania, podczas gdy dawni socjaliści
przyjęli nazwę socjaldemokratów i wykluczyli rewolucyjne metody działań
leninizm - doktryna oparta na marksizmie, stworzona przez Włodzimierza
Iljicza Lenina (właściwie Włodzimierz Iljicz Uljanow), zawierająca nowe tezy:
• partia komunistyczna nie jest formą organizacji świadomych robotników, lecz
organizacją awangardy, której zadaniem jest dopiero uświadomienie robotnikom
ich roli społecznej i ich własnego interesu
• system kapitalistyczny jako całość osiągnął już stadium dojrzałości
(imperializmu), a rewolucja może rozpocząć się w kraju stanowiącym
"najsłabsze ogniwo w łańcuchu państw imperialistycznych", czyli w Rosji
• proletariat nie jest w stanie przeprowadzić rewolucji własnymi siłami, toteż musi
wykorzystać niezadowolenie innych klas i warstw społecznych (sojusz
robotniczo-chłopski)
• po rewolucji miała zostać wprowadzona dyktatura proletariatu, która miała być
narzędziem zlikwidowania podziałów klasowych w społeczeństwie i zaprowadzenia
bezklasowego społeczeństwa komunistycznego
• imperializm według Lenina to ścisłe powiązanie państwa i gospodarki,
koncentracja kapitału, odejście państwa od roli stróża nocnego, zaostrzenie
międzynarodowej konkurencji gospodarczej i walka o rynki zbytu w formie wojen
imperialistycznych
stalinizm - wersja marksizmu- leninizmu stworzona przez Józefa Stalina, przywódca partii komunistycznej i ZSRR w latach 1924-53.
• przywódca partii decyduje o tym, co jest obowiązującą ideologią
Reformizm i rewizjonizm
• równolegle z marksizmem rozwijały się koncepcje socjalizmu reformistycznego
• reformizm - kierunek socjalistyczny odrzucający teorię walki klas i rewolucyjnego
obalenia kapitalizmu na rzecz jego stopniowych przemian na drodze reform -
reformiści nazywani byli przez przeciwników oportunistami (oportunista -
człowiek bez stałych zasad, przystosowujący się do okoliczności dla osobistych
korzyści)
• pierwszym wybitnym zwolennikiem reformizmu był Niemiec Ferdynand Lassalle
(1825-1864)
• Lassalle głosił koncepcję socjalizmu państwowego - państwo stanowi bowiem
organizację ponadklasową całego społeczeństwa, która służy dobru
powszechnemu
Anarchizm
• z tezami Marksa polemizowali od początku anarchiści
• podstawowa teza anarchistów głosiła, iż źródłem wyzysku społecznego jest nie
klasowy podział społeczeństwa, lecz istnienie państwa, które obarczali
odpowiedzialnością za wszelkie zło
• Pierre Joseph Proudhon (1809-1865) głosił, że:
- państwo ogranicza wolność i dlatego należy je zlikwidować
- "wszelka własność pochodzi z kradzieży", ale nie domagał się zniesienia
własności prywatnej
- droga do sprawiedliwego ustroju prowadzi przez zniesienie pieniądza, który jest
głównym źródłem wszelkiego zła, oraz zorganizowanie sfery obiegu i podziału dóbr
- reformy należy przeprowadzać stopniowo, w drodze pokojowej