WIELKA TEORIA PIĘKNA dotyczy, jak sama nazwa wskazuje, zagadnienia piękna w ogóle — nie tylko tego, obecnego w sztuce. Można ująć Wielką Teorię Piękna w kilku punktach mówiąc, iż piękno polega na proporcji (matematyka jest metodą ich odkrycia i zrozumienia), ujmowane jest przez rozum (na drodze matematycznej), nie — przez zmysły, a liczba i proporcja są zasadami bytu, głębokimi prawami natury. Teoria ta rządziła niepodzielnie przez ponad 2000 lat. W ciągu tych lat, już właściwie od samych jej narodzin, pojawiały się zastrzeżenia oraz teorie alternatywne, które jednakże nie zdołały przełamać jej monopolu . Przeżywała ona też swoje okresy świetności, na przemian z okresami stagnacji: po latach świetności w XV wieku przyszła zapaść wieku XVI. Kryzys Wielkiej Teorii Piękna zaistniał dopiero na przełomie XVII i XVIII w. wraz z nadejściem wieku rozumu. Pierwsze oznaki zapaści nadeszły już w XVII w. — Kartezjusz utrzymywał, że piękno jest subiektywne i jako takie nie jest warte dociekań filozoficznych, dla Pascala pięknem rządziła moda, według Hobbesa to, co nam się podoba zależy od wychowania. Definitywny kres Wielkiej Teorii położyło oświecenie a potem romantyzm.
MAŁA TEORIA PIĘKNA - Równolegle z Wielką Teorią powstawały także inne, mniejsze teorie. Mówiły m.in., że piękno polega na jedności w wielkości (była bardzo zbliżona do wielkiej teorii), na doskonałości, na odpowiedniości, piękno jest objawieniem się idei w rzeczach. Twierdzono także, że piękno jest w umiarze oraz w przenośni.
ROMANTYCZNA TEORIA PIĘKNA - u progu romantyzmu piękno występowało jako ekspresja. Również w tym czasie przyjęła się teoria Platona, który wyprowadzał piękno z ducha i idei. XVIII wiek był czasem zwrotu w spojrzeniu na sztukę. Pojawiły się pierwsze prądy romantyczne oraz sztuka późnobarokowa, które odbiegały od klasycyzmu. Wielka Teoria, która na nim się opierała traciła więc sens bytu. Podważyły ją przede wszystkim badania psychologiczne badające reakcje człowieka na piękno, które nabrały znaczenia w tamtym okresie. Proste doświadczenie dowodziło, że piękno nie polegało na proporcji czy specjalnym układzie części. Romantycy podeszli do tego radykalniej, uważając że piękno polega właśnie na braku regularności, na wyrażaniu uczuć, co z proporcją nie ma nic wspólnego. Część krytyków podważało także racjonalność piękna. Uważali, że nie można zbudować teorii piękna, ponieważ jest ono irracjonalne. Tym samym negowali nie tylko Wielką Teorie, ale każdą inną.
KLASYCZNA I NEOKLASYCZNA KONCEPCJA PIĘKNA - Estetyka określana jest mianem nauki o pięknie i o odczuciach, jakie ono w nas wzbudza. Ale czym jest owo piękno? Czy piękno można zdefiniować?
Starożytni Grecy nazwą piękno obejmowali nie tylko piękne rzeczy, kształty, barwy, dźwięki, ale także piękne myśli i obyczaje. Dla Platona piękny może być ludzki charakter czy też stworzone przez człowieka prawo. Co więcej, Platon nie wiązał wcale tematyki piękna z zagadnieniem sztuki, bo tę pojmował jako naśladowanie świata pozoru, a nie ujawnianie piękna samego w sobie.
Już w V w. p.n.e. pojawiła się jednak definicja alternatywna w stosunku do platońskiego obiektywizmu i absolutyzmu. Jej autorami byli znani nam starożytni relatywiści — sofiści, którzy stwierdzili, że piękne jest to, „co przyjemne dla wzroku i słuchu”. Było to więc ujęcie subiektywistyczne i zarazem sensualistyczne.
Pomimo takich różnic, starożytnym Grekom udało się jednak skonstruować ogólną — „ przeniesiono później na plastykę, architekturę, rzeźbę, a także klasyczną” teorię piękna, która przetrwała aż do XVIII wieku. Mówiła ona, iż piękno polega na proporcji części, a dokładniej mówiąc — polega na doborze proporcji i właściwym układzie części. Do powstania owej teorii niewątpliwie przyczynili się pitagorejczycy.
Zauważyli oni, iż doskonała proporcja daje się ustalić za pomocą liczb. Punktem wyjścia była w tym przypadku obserwacja harmonii dźwięków: struny współdźwięczną harmonijnie, jeśli stosunek ich długości jest stosunkiem prostych liczb.Kryzys przedstawionej powyżej teorii był związany z istotną zmianą smaku, która towarzyszyła pojawieniu się całkowicie „nieklasycznej” sztuki późnobarokowej, a potem romantycznej. Już Aleksander G. Baumgarten twierdził w 1750 roku, iż piękno jest dostępne zmysłom, a nie umysłowi. Ponadto w osiemnastowiecznych analizach psychologicznych codziennych doświadczeń starano się pokazać, iż piękno nie polega na jakiejś określonej proporcji i regularnym układzie części. Romantycy twierdzili, że jest wręcz przeciwnie niż chce tradycyjna teoria, gdyż piękno polega właśnie na braku regularności — jest wyrazem uczuć, pełni i żywotności.
Osiemnasty wiek zapoczątkował także krytykę samego pojęcia piękna jako wyrazu wieloznacznego, który odsyła jedynie do najróżniejszych rzeczy, byle się w ten czy inny sposób podobały.
Do opinii krytycznych dołączył się także Immanuel Kant. Według Kanta nie musi to jednak wcale prowadzić do czysto subiektywnego rozumienia przeżyć estetycznych. Jak twierdził, przeżycie i upodobanie estetyczne nie jest wywoływane ani przez samo wrażenie, ani przez sam sąd, lecz przez ich łączne działanie — jest wywołane przez rzecz, która potrafi pobudzać działanie obu, a może do tego doprowadzić tylko taka, która zbudowana jest odpowiednio do naszej natury.
Dlatego też, gdy rzecz taka działa na nas, to działanie jest konieczne i powszechne, umysły ludzkie mają bowiem te same władze, a zatem można oczekiwać, że przedmiot, który oddziałał estetycznie na jeden podmiot, oddziała podobnie na inne. Innymi słowy, piękne jest to, co się podoba z subiektywną koniecznością, w sposób powszechny, bezpośredni i ponadto całkowicie bezinteresownie.
KANONY PIĘKNA (Polikleta, Lizyp, Witruwiusz) Kanon (sztuka) - zespół wzorców, reguł i metod wytwarzania obowiązujących w danym okresie w odniesieniu do przedstawiania ludzkiej postaci, stylu architektonicznego, lub wszelkich form artystycznych na określonym obszarze.
Pojęcie kanonu zawsze było ściśle powiązane z zagadnieniami proporcji, będąc wyrazem poglądów estetycznych panujących w danym okresie rozwoju kultury. Przykładem jest kanon architektoniczny, który był wyrazem poglądu, iż doskonałość formy w sztuce architektonicznej jest uzależniona od matematycznego stosunku części danej kompozycji do jej całości.
Najstarszy i najdłużej obowiązujący był kanon sztuki starożytnego Egiptu. W starożytnym Egipcie miał znaczenie religijne i polityczne. Określał ściśle sposób obrazowania człowieka zależnie od hierarchii społecznej. Kanon egipski regulował zasady w malarstwie, rzeźbie i płaskorzeźbie. Ewoluował na przestrzeni trzech tysięcy lat, do końca pozostając przy swoich podstawowych założeniach.
Kanony greckie wiążą się z pojęciem idealnych proporcji i modułem. Do najbardziej znanych kanonów greckich należą:
kanon Polikleta, wg którego wysokość człowieka ma 8 modułów, w tym jeden moduł stanowi wysokość głowy jako 1/8 całego ciała.
kanon Lizypa, wg którego wysokość człowieka ma 9 modułów, w tym głowa to 1/9 całości.
Kanon w starożytnym Rzymie:
wg Witruwiusza wysokość człowieka to 10 modułów, moduł to wysokość głowy mierzona od brody do nasady włosów; z jego rozważań korzystali malarze renesansu.
AKTUALNOŚĆ PIĘKNA - Piękno jest wartością która przejawia się w każdej poszczególnej ludzkiej egzystencji. Jego przejaw jest zatem uzależniony od czynników, które tą egzystencję współtworzą, a więc w danej epoce może ono przybierać odmienną postać. W związku z tym jest z jednej strony czymś ahistorycznym, stojącym niejako ponad historią, z drugiej zaś, jest w nią uwikłana.
Estetyka trans kulturowa Najmłodsza koncepcja początek XX wieku z filozofii kultury. Rozwinęła się za przyczyną Welscha. Głównym przedstawicielem estetyki transkulturowej w Polsce jest Krystyna Wilkoszewska .W ujęciu Welscha mamy do czynienia z rozumem transwersalnym, czyli takim, który staje się możnością przejsć między różnymi formami racjonalności. Analizuje różne racjonalności i pośredniczy miedzy nimi Ele nie buduje ich na podstawie żadnego systemu, żadnej ostatecznej syntezy. Przyporzadkowuje jedynie dany problem do odpowiadającego mu tpu racjonalności, dokonuje przejść miedzy racjonalnościami, poddaje je krytyce ukazuje nowy charakter racjonalności oraz daje orientacje w powszechnym braku uporządkowania .Nie jest to rozum ustanawiający meta-porządek i hierarchizujący; porusza się jedynie w płaszczyźnie poziomej jest ze swej istoty rozumem przejść. Rozum transwersalny przystaje na pluralizm i swego rodzaju nieuporządkowanie.
ESTETYKA TRANSKULTUROWA -Najmłodsza koncepcja początek XX wieku z filozofii kultury. Rozwinęła się za przyczyną Welscha. Głównym przedstawicielem estetyki transkulturowej w Polsce jest Krystyna Wilkoszewska .W ujęciu Welscha mamy do czynienia z rozumem transwersalnym, czyli takim, który staje się możnością przejsć między różnymi formami racjonalności. Analizuje różne racjonalności i pośredniczy miedzy nimi Ele nie buduje ich na podstawie żadnego systemu,
żadnej ostatecznej syntezy. Przyporzadkowuje jedynie dany problem do odpowiadającego mu tpu racjonalności, dokonuje przejść miedzy racjonalnościami, poddaje je krytyce ukazuje nowy charakter racjonalności oraz daje orientacje w powszechnym braku uporządkowania .Nie jest to rozum ustanawiający meta-porządek i hierarchizujący; porusza się jedynie w płaszczyźnie poziomej jest ze swej istoty rozumem przejść. Rozum transwersalny przystaje na pluralizm i swego rodzaju nieuporządkowanie.
ARYSTOTELES – jeden z trzech, obok Platona i Sokratesa najsławniejszych filozofów greckich. Stworzył opozycyjny do platonizmu i równie spójny system filozoficzny, który bardzo silnie działał na filozofię i naukę europejską. Chrześcijańska odmiana arystotelizmu zwana tomizmem była od XIII w. i jest do dziś uważana za oficjalną filozofię Kościoła Katolickiego. Założyciel szkoły filozoficznej znajdującej się w Ogrodach Likejonu (od nazwy sąsiadującej z nimi świątyni Apollina Likejosa), co stało się źródłosłowem słowa "Liceum".
Arystoteles położył ogromne zasługi w astronomii, fizyce, biologii i logice, jednak część jego teorii astronomicznych, fizycznych i biologicznych okazała się błędna. Zbyt rygorystyczna akceptacja tych teorii przez przedstawicieli filozofii scholastycznej stała się jedną z przyczyn opóźnienia rozwoju tych nauk w Europie, ale z drugiej strony myśl Arystotelesa zainspirowała do poszukiwania nowych hipotez w kosmologii i fizyce przez krytycznych arystotelików już w XIII i XIV wieku (zwłaszcza tzw. via moderna w filozofii).
Pseudo-Dionizy, Dionizy Areopagita- anonimowy pisarz. Pisma jego są szczególnym połączeniem myśli chrześcijańskiej z późnogrecką filozofią, przede wszystkim neoplatońską, która dla swej transcendencji względnie łatwo mogła być zespolona z religią.
Estetyka Pseudo-Dionizego miała wiele wspólnego z estetyką Bazylego i innych wielkich greckich ojców Kościoła IV wieku. Estetyka Pseudo-Dionizego miała właściwe tylko jeden motyw: motyw absolutnego piękna .Głosiła piękno we wszystkich wariantach: piękno jest z absolutu, w absolucie, zmierza do absolutu. Konsekwencją tego jednego motywu sięgały daleko. Przede wszystkim:
1)weszło do estetyki Chrześcijańskiej pojęcie piękna absolutnego.
2)zarazem weszła do estetyki koncepcja emancji piękna zmysłowego z absolutnego ,która spowodowała, że piękno zmysłowe nabrało sensu symbolicznego i reprezentowało piękno absolutne.
3)do estetyki weszło pojęcie światła ; piękno zaczęto określać jako światło ,jasność, blask,
4)sprawy piękna estetyka dionizyjska ze sfery doświadczenia przesunęła częściowo w sferę spekulacji, a częściowo w sferę tajemnicy
PIĘKNO najwyższe dobro i przyczynę wszech rzeczy „wszelki byt pochodzi z Piękna i Dobra ,wszelki trwa w Pięknie i Dobru, wszelki nawraca do Piękna i Dobra” i długo jeszcze tak przemawiał Pseudo-Dionizy w tym stylu, usiłując przeniknąć do prabytu i ostatecznego metafizycznego źródła piękna
PITAGORAS - grecki matematyk, filozof, mistyk kojarzony ze słynnym twierdzeniem matematycznym nazwanym jego imieniem
Pitagorejczycy twierdzili, że realnymi własnościami bytu jest ilość substancji określona przez geometrię czyli zasady matematyki. Wśród osiągnięć Pitagorasa i jego szkoły wymienia się :
· dowód, że suma kątów trójkąta równa jest dwóm kątom prostym,
· wprowadzenie średniej arytmetycznej,
· konstrukcje wielościanów foremnych i odkrycie dwunastościanu foremnego,
· muzyczny strój pitagorejski (to zupełnie co innego niż komat) - harmoniczne interwały w muzyce, można przedstawić za pomocą prostych stosunków liczbowych.
SOKRATES- Według Sokratesa najważniejsza w życiu jest cnota która jest dobrem bezwzględnym. Według niego cnotą są takie zalety jak: sprawiedliwość, odwaga i panowanie nad sobą. Prawo mówiące o cnocie jest niepisane, nie ma go w żadnych kodeksach. Dla Sokratesa bardzo ważne są dobra moralne o które człowiek powinien zabiegać nie licząc się z konsekwencjami. Cnota kojarzy mu się z pożytkiem i szczęściem. Sokrates nie był utylitarystą, ale często wyrażał się tak jak oni. Według niego czyn człowieka można uznać za dobry wtedy gdy przyniesie on jakiś pożytek. Uważał też, że szczęście wynika z cnoty bo jest ona najważniejszym dobrem. Cnota dla Sokratesa to także wiedza, nikt bowiem nie uczyni świadomie zła. Postępuje tak tylko wtedy kiedy zyje w nieświadomości, dlatego trzeba nauczyć się wiedzy by nauczyć się cnoty, by nauczyć się żyć cnotliwie. Cnota nie jest dobrem wprowadzonym, ale nabytym. Etyczne tezy Sokratesa łączyły się w łańcuchu i prowadziły do wniosku:
- ludzie dążą do szczęścia i do pożytku.
- prawdziwe szczęście i prawdziwy pożytek daje tylko dobro.
- prawdziwym dobrem jest cnota.
- cnota jest jedyna bo każda cnota jest wiedzą.
- zdobywając wiedzę osiągamy dobro, a z nim pożytek i szczęście.
Wynika więc z tego proste wskazanie życiowe. Należy szukać wiedzy, a kto może powinien i innych wiedzy uczyć. W związku z Sokratesem powstała ironia Sokratyczna. Jest to metoda którą stosował Sokrates w dialogu z rozmówcą, stwarzając pozory, że jest on od niego mądrzejszy. W toku rozmowy doprowadzał do kompromitacji tezy swojego przeciwnika.
PLATON filozof grecki. Zainteresowania filozoficzne zawdzięczał dziewięcioletniemu obcowaniu z Sokratesem.
Do najważniejszych pism w dorobku Platona należą: Obrona Sokratesa, Laches, Charmides, Eutyfron, Protagoras, Gorgiasz, Menon, Fajdros, Fedon, Uczta, Teajtet, Państwo Platon rozwinął naukę o:
1) ideach, o ich charakterze, relacjach pomiędzy ideami a rzeczami, o ich naturze.
2) duszy, jej funkcjach biologicznych, poznawczych, religijnych, o zależnościach między duszą i ciałem.
3) przyrodzie, o stwórcy demiurgu - boskim budowniczym świata, naturze i materii.
4) poznaniu (rozumowym i wrodzonym), stopniach i metodach poznania.
5) filozofii i jej charakterze, zadaniach i celach.
6) cnotach, czyli etykę, w tym: o istocie cnót i ich strukturze, o miłości.
7) państwie.
8) pięknie, sztuce, twórczości, czyli estetykę.
Platon ukształtował system filozoficzny, którego istotą było:
1) w ontologii: przekonanie, że istnieje byt idealny i że byt realny jest odeń zależny.
2) w psychologii: uznanie, że dusza istnieje niezależnie od ciała i że ciało jako byt niższy jest zależne od niej.
3) w teorii poznania: twierdzenie, że istnieje wiedza rozumowa, niedoświadczalna, wrodzona, i wiedza zmysłowa, niepewna i złudna.
4) w metodologii: przyjęcie metody dialektycznej i podporządkowanie jej metody empirycznej.
5) w etyce: uznanie, że właściwym celem człowieka są dobra idealne i że dobra realne powinny być traktowane jako środki do niego wiodące.
Platon był finalistą w pojmowaniu przyrody. Pionierem logiki, teorii państwa i prawa. W założonej przez niego szkole rozwijały się: filozofia, matematyka, astronomia, logika, medycyna. Została zamknięta przez cesarza Justyniana w 529 n.e.
EPIKUREJCZYCY - Epikureizm – kierunek filozoficzny zapoczątkowany w starożytności przez Epikura, w ok. 306 r. p.n.e. kontynuowany także w czasach nowożytnych. Podobnie jak w większości kierunków filozoficznych hellenizmu dla epikurejczyków najważniejszą dziedziną filozofii była etyka – uważali oni, że podstawowym zagadnieniem filozoficznym jest szczęście, które upatrywali w przyjemności.
Epikureizm jest jedną z dwóch najważniejszych antycznych filozofii życia. Dla tego sposobu filozofowania kluczowym pytaniem było: jak osiągnąć szczęście w życiu doczesnym. Były to więc przede wszystkim systemy etyczne. Wszelkie inne rozważania filozoficzne z zakresu czy to teorii poznania, czy metafizyki, miały tu znaczenie drugorzędne i służyły wyłącznie do uzasadniania swoich poglądów w sprawie kluczowego pytania – jak żyć, żeby być szczęśliwym. Mimo takich założeń pierwotnych epikureizmu jego koncepcje metafizyczne, zwłaszcza w teorii poznania, miały później znaczny wpływ na filozofów niemal do czasów współczesnych.
Najbardziej oryginalne było jednak pojęcie śmierci przez Epikura. Twierdził, że nie należy bać się śmierci, bo, jak sam powiedział "dopóki jesteśmy, nie ma śmierci, a gdy ona przychodzi, nie ma nas".
SOFIŚCI – V wiek p.n.e. – szkoła filozoficzna w Atenach o orientacji humanistycznej i relatywistycznej; wędrowni nauczyciele przygotowujący uczniów do życia publicznego poprzez nauczanie retoryki, polityki, filozofii, etyki. Poprzednio filozofia badała przede wszystkim przyrodę, sofiści położyli nacisk na człowieka (antropocentryzm filozoficzny) i społeczeństwo. Metody badań oparli na empiryzmie, a nie jak poprzednio na dedukcji. Mieli również inny niż poprzedni filozofowie pogląd na naturę poznania. Uważali, że wiedza może spełnić tylko minimalne wymagania, gdyż umysł ludzki nie może ogarnąć absolutu. Byli oni krytykowani przez konserwatystów za to, że sprzedawali wiedzę (wiedza towarem), sprzeciwiali się religii i oligarchii, tradycyjnemu systemowi wartości głosząc wolność ducha. Twierdzili np., że wartość człowieka opiera się na wiedzy a nie na szlachectwie krwi. "Sofista" oznaczał początkowo "uczonego", później nabrał pejoratywnego znaczenia ("pseudouczony"). Przedstawiciele: Protagoras z Abdery, Gorgiasz, Hippiasz, Krycjasz, Trazymach, Prodikos z Keos.
Poglądy filozoficzne sofistów:
sensualizm – pogląd filozoficzny głoszący, że wszelka wiedza pochodzi od wrażeń zmysłowych (empiryzmu);
relatywizm poznawczy, subiektywizm – prawda jest zależna od punktu widzenia, każdy widzi wszystko inaczej, więc każdy będzie postrzegał inną prawdę (obiektywnej);
pragmatyzm (praktycyzm) – Ważna jest ta prawda która jest praktyczna, nawet jeśli wydaje się absurdem. Praktyka jest kryterium prawdziwości twierdzeń
konwencjonalizm – Nie ma prawd powszechnych, są tylko umowy, że jakaś prawda jest powszechna.
Izosteria - koncepcja równosilności sądów, każdemu twierdzeniu można przeciwstawić inne twierdzenie z nim równosilne.
Poglądy na temat religii:
Według sofistów religia to wymysł człowieka. Jednak filozofowie sofiści byli podzieleni w zdaniach odnośnie jej pochodzenia:
Krycjasz twierdził, że "strach przed bogami" został wymyślony, aby zmusić ludzi do moralnego postępowania także w ukryciu i kiedy ich czyny nie mogłyby być ukarane.
Prodikos uważał bogów za wyraz uczuć, zwłaszcza wdzięczności.
Diagoras uznawał, że przyczyną rozważań o "boskiej sprawiedliwości" jest niesprawiedliwość, jaka panuje w rzeczywistym świecie.
Nauka o wychowaniu:
Za Protagorasem sofiści przyjmowali następujące poglądy:
nauczanie potrzebuje przyrodzonych zdolności i ćwiczenia;
teoretyczne nauczanie powinno iść w parze z ćwiczeniem i na odwrót;
kształcenie dziecka powinno rozpoczynać się w jak najwcześniejszym wieku;
wcześnie rozpoczęte kształcenie trzeba prowadzić do późnych lat. Najpierw elementarne nauki, później specjalne – muzykę, matematykę, astronomię – a następnie ekonomię i politykę. Celem ma być doskonała indywidualność, której życie będzie zgodne z prawem i moralnością;
tylko charakter moralny jednostek, czyli eubulia – jasność myśli i stałość woli – może zapewnić szczęście zbiorowości i jednostek.
Poglądy społeczne:
Krycjasz uważał, że prawo stanowione jest narzędziem silnych i rządzących do uciskania słabych;
Kallikles sądził, że prawo pozytywne ustanowili słabi, aby bronić się przed silnymi.
Lykofron dowodził natomiast, że porządek prawny jest gwarancją ochrony życia i mienia zarówno silnych jak i słabych.
ARYSTOTELES - Stworzył Likejon (liceum). Napisał „Retorykę: i „Poetykę”. W ostatniej zawarł normy określające normy budowy tragedii i eposu. Głosił zasadę złotego środka – pewne optimum, które człowiek może osiągnąć.
STOICYZM (ZENON Z KITION) -Szkoła filozoficzna, założona przez Zenona z Kitionu, nazwana tak od stoi, czyli od portyku w Atenach, w którym Zenon nauczał.
Stoicy głosili, że istnieje harmonia między człowiekiem, który jest mikrokosmosem, a wszechświatem, który jest makrokosmosem. Logos (rozum lub dusza świata) kieruje wszechświatem, a ludzie powinni tylko sprawować kontrolę nad swoimi namiętnościami tak, aby żyć zgodnie z naturą i jej prawami.
Stoicyzm jest przede wszystkim filozofią moralności, głosi jednak także panteistyczną kosmologię, według której wszystko jest przeniknięte przez Boga i Boże oddziaływanie. Przez całe stulecia był to przeważający pogląd wśród intelektualistów w świecie grecko-rzymskim. Jego zwolennikiem był Seneka i Marek Aureliusz.
PLOTYN - filozof starożytny, twórca systemu filozoficznego zwanego neoplatonizmem. Młodość spędził w Aleksandrii. Tam w 28 roku życia rozpoczął studia filozoficzne pod okiem Ammoniosa Sakkasa. 12 lat później, ok. 244 roku, przeniósł się do Rzymu, gdzie założył własną szkołę (najpierw w Mitylenie, potem w Atenach). Przekształcił system Platona w doktrynę emanacyjną o charakterze monistycznym. Zasadniczymi motywami stworzonego systemu były: 1) transcendentna teoria absolutu, 2) fenomenalistyczna teoria materialnego świata (rozumianego jako odzwierciedlenie idei w materii), 3) ekstatyczna teoria poznania, sztuki i cnoty, pojętych jako narzędzia zespolenia z absolutem. W swoim dorobku Plotyn pozostawił 54 rozprawy, które zostały uporządkowane i ułożone w 6 dziewiątek, czyli Ennead, przez Porfiriusza. Obejmują one rozważania: 1) etyczne, 2) fizykalne, 3) kosmologiczne, 4) o duszy. 5) o rozumie, 6) o najwyższych kategoriach, takich jak: byt, dobro, jedność. Stworzony przez Plotyna system miał licznych zwolenników w trzech różnych szkołach filozoficznych: aleksandryjsko-rzymskiej, syryjskiej Jamblicha, ateńskiej, której głównym przedstawicielem był Proklos. W okresie późniejszym oddziałał na filozofię chrześcijańską. W średniowieczu miał zwolenników, takich jak: J. S. Eriugena, J. Duns oraz Mikołaj Kuzańczyk. W różnych postaciach nawiązywała do niego nowożytna metafizyka.
SCEPTYCYZM Sceptycy-określenie greckich zwolenników szkoły filozoficznej wywodzącej się od Pyrrona z Elidy, zaprzeczająca możliwości poznania prawdy i postulująca powstrzymywanie się od sądów – prawda bowiem niedostępna jest dla człowieka. Słynni sceptycy: Kartezjusz, Cyceron.
Sceptycy stawiali trzy podstawowe pytania: Jakie są własności rzeczy? Jak mamy się wobec rzeczy zachować? Jakie są następstwa naszego wobec nich zachowania?
Trzy zasady sceptycyzmu to, które odpowiadają na te pytania to:
*nie należy wyrażać ostatecznego osądu (epoche) - ze względu na możliwość popełnienia błędu, gdyż każde zdanie aktualnie uważane za prawdziwe może się okazać kiedyś fałszywe
*spokój duszy (ataraksja) - wszelki niepokój wynika z dążenia do poznania i oceny rzeczy, spokój zaś można osiągnąć zachowując obojętność,
*wstrzymanie się od działania - czym więc się kierować w życiu? - koniecznością biologicznego przeżycia, obyczajem środowiska, w którym się żyje, wyuczonymi technikami
Rodzaje sceptycyzmu:
Sceptycyzm religijny - zwalcza albo wiarygodność religijnej tradycji, albo uzasadnienie religijnego światopoglądu w ogóle i prowadzi bądź do wolnomyślicielstwa, bądź do areligijności.
Sceptycyzm etyczny albo moralny - podważa uznane wartości moralne, aby je przewartościować albo odrzucić (sofiści, Nietzsche)
Sceptycyzm teoretyczny - zwraca się albo przeciw przyjmowaniu założeń bez dalszych badań za pewne, albo wątpi (sceptycyzm absolutny) w możliwość poznania w ogóle. Przedstawicielem sceptycyzmu absolutnego był właśnie Pyrron z Elidy.
Sceptycyzm metodyczny stworzony przez Kartezjusza za przedmiot poznania filozoficznego uważał treści świadomości człowieka (antropocentryzm , subiektywizm), a za kryterium prawdy jasność i wyraźność sądów.„Zwątpiwszy we wszystko, w co mógł zwątpić, Kartezjusz odnalazł pewność w sądzie: cogito ergo sum (myślę więc jestem; wątpię we wszystko, ale nie mogę zwątpić w to, że wątpię, skoro więc wątpię, to myślę, jak myślę, to jestem) i w odkryciu kryteriów gwarantujących jego prawdziwość, a mianowicie w "jasności i wyraźności"" – filozofia Descartesa
ŚWIĘTY AUGUSTYN- Aurelius Augustinus (354-430) uznawany jest za jeden z największych autorytetów filozoficznych Kościoła. Patron teologów, drukarzy, browarników. Nawrócił się późno, lecz został biskupem.
Był utalentowanym pisarzem i jeszcze większym pogromcą wszelkich herezji. Twórca filozoficznej reguły wiary, krytyk pogaństwa. Jego filozofię cechował skrajny teocentryzm. Augustyn chwalił Boga, któremu przypisywał charakter osobowy i strukturę trynitarną (Trójca Św.), uznawał za byt najwyższy, wieczny, niezmien ny i absolutnie różny od świata. Stwierdzał, że poznać Go można wyłącznie przy pomocy tzw. iluminacji, udzielanej w akcie nadprzyrodzonej łaski przez Poznawanego.
W człowieku radykalnie odseparował duszę od ciała, widząc w niej substancję samoistną, a ponadto o wiele odeń doskonalszą i nieśmiertelną, zdolną do obcowania z prawdami wiecznymi.
Zło to nie realny byt, ale brak dobra; pochodzi od wolnych stworzeń, zwłaszcza od człowieka mogącego wybrać to, co niższe, kosztem wartości wyższych. Właściwego wyboru dokonują ci, których Bóg z własnej woli obdarzył łaską, bez żadnych zasług z ich strony. Ci też według Augustyna przeznaczeni są do zbawienia, pozostali zostaną potępieni.
Z tą koncepcją związana była wizja historiozoficzna ujmująca dzieje świata jako konflikt "państwa Bożego" (civitas Dei) z "państwem ziemskim" (civitas terrena) kierowanym przez szatana; ostatni etap ich walki rozpoczęło przyjście na świat Jezusa Chrystusa, a zakończy pochłonięcie czasu przez wieczność i ostateczny rozdział obu dominiów.
ŚWIĘTY TOMASZ Z AKWINU Św.Tomasz z Akwinu , Akwinata filozof scholastyczny, teolog, członek zakonu dominikanów. Był jednym z najwybitniejszych myślicieli w dziejach chrześcijaństwa. System filozoficzny Tomasza można najkrócej scharakteryzować jako konsekwentne przystosowanie klasycznych poglądów Arystotelesa do treści zawartych w teologicznej doktrynie chrześcijańskiej. Według św. Tomasza nie jest bezpośrednio znany umysłowi ludzkiemu ani Bóg, ani dusza, ani żadne prawdy ogólne. Człowiek rodzi się bez wiedzy i zdobywa ją dopiero w czasie życia.
CYCERON Marcus Tullius Cicero– mówca rzymski, popularyzator filozofii greckiej, polityk, słynny ze stłumienia spisku Katyliny. Stronnik optymatów. Zamordowany wraz z bratem Kwintusem na polecenie Marka Antoniusza, który zemścił się w ten sposób za wygłoszone przeciw niemu Filipiki.Jego ogromny dorobek literacki stanowią dzieła retoryczne: De oratore (O mówcy), Brutus, Orator, a także dzieła filozoficzne: De re publica (O państwie), De officiis (O powinnościach), De finibus bonorum et malorum (O granicach dobra i zła) i inne. Szczególną wartością odznaczają się Listy Cycerona. Najcenniejsze są jednak mowy, w tym: Mowy przeciwko Katylinie, W obronie Milona i Filipiki przeciwko Antoniuszowi oraz Mowy przeciwko Werresowi. Cycero, jako homo novus (czyli jako pierwszy w rodzinie sprawujący wysoki urząd), rozpoczął swą karierę jako kwestor w 75 roku p.n.e. na Sycylii w mieście Lilibeum, w 69 został edylem kurulnym, w 66 pretorem, w 63 - wraz z Gajuszem Antoniuszem Hybrydą - konsulem. To właśnie za konsulatu wykrył spisek Katyliny, co zostało opisane w De coniuratione Catilinae Salustiusza. W kulturze Europy stał się symbolem mówcy i obrońcy wolności republiki.
IZYDOR z Sewilli, Isidorus Hispalensis, święty. Izydor – arcybiskup Sewilli, katolicki święty, doktor Kościoła. Pochodził z rodziny, która liczy kilku świętych: św. Leandra i św. Fulgencjusza – braci św. Izydora, oraz św. Florentynę – ich siostrę. Wśród nich najsłynniejszym jest św. Izydor. Izydor pochodzi prawdopodobnie z Nowej Kartaginy w Murcji, ze znakomitej rodziny rzymsko-hiszpańskiej. W czasie najazdu cesarza wschodniorzymskiego na Hiszpanię jego ojciec, Sewerian, miał z żoną i dziećmi uciec do Sewilli w roku 554, gdzie w tym samym roku miał mu się urodzić św. Izydor. Św. Izydor jako chłopiec nie lubił nauki, a zdobywanie wiedzy nie było jego ulubionym zajęciem. Po rychłej śmierci rodziców wychowaniem młodszego rodzeństwa zajął się najstarszy brat, św. Leander, który był wówczas arcybiskupem w Sewilli. Ariański król Wizygotów, Leowigild skazał też na wygnanie św. Leandra (584), pozbawiając go stolicy biskupiej. Po śmierci św. Leandra św. Izydor został wybrany na jego miejsce metropolitą Sewilli. Przez 35 lat rządził archidiecezją, umacniał Kościół w Hiszpanii, zwołując synody, tworząc szkoły i domy zakonne. Uważał, że należy kształcić młodzież, przekazując jej na wszelkie sposoby wiedzę, aby była mądra i pobożna. Na synodach uchwalano prawa, dotyczące karności religijnej i życia kościelnego. I tak na synodzie narodowym w Toledo (633) ułożono symbol wiary, który przez długie wieki był odmawiany w liturgii nie tylko w Hiszpanii, ale poza jej granicami. Ustalono również dla całego państwa jednolitą liturgię i wyznaczono stałe terminy dla synodów. Mówiono o nim, że polotem dorównywał Platonowi, wiedzą – Arystotelesowi, wymową – Cyceronowi, wszechstronnością – Dydymowi, powagą – św. Hieronimowi, nauką – św. Augustynowi, a jego świętość życia porównywano do św. Grzegorza Wielkiego. Zostawił także trwały ślad w literaturze kościelnej Przed śmiercią kazał zanieść się do katedry i w obecności biskupów sufraganów (pomocniczych), kapłanów i ludu zdjął swoje szaty biskupie, a wdział pokutny wór, głowę posypał popiołem i zalany łzami odbył spowiedź publiczną. Błagał, by mu odpuszczono jego przewiny i zaniedbania, i by się za niego modlono. Potem przyjął Komunię Świętą i pożegnał się ze wszystkimi pocałunkiem pokoju. Zaniesiony do swojej izby, zmarł po 4 dniach, w wieku 82 lat. Św. Izydor z Sewilli uchodzi za najwybitniejszego z biskupów-świętych, jakich wydała Hiszpania. Podczas, gdy Jan Chryzostom uważany jest za największego kaznodzieję Kościoła Wschodniego, tak Izydor postrzegany jest często za autora najpiękniejszych i najcelniejszych kazań Kościoła Zachodniego. Kanonizacja formalna św. Izydora z Sewilli odbyła się dopiero w 1598 roku, kanonizował go Klemens VIII . W 1722 papież Innocenty XIII ogłosił św. Izydora doktorem Kościoła. Jego wspomnienie liturgiczne w Kościele katolickim obchodzone jest 4 kwietnia. W ikonografii św. Izydor przedstawiany jest jako stary biskup, u stóp którego znajduje się książę. W ikonografii można go zobaczyć również z piórem w ręku oraz z księgą Codex etimologiarum, z ulem lub pszczołami (co symbolizuje jego mądrość), z pastorałem, nimbem wokół głowy, krzyżem i jadącego na koniu. Jest patronem Internetu, internautów, Hiszpanii, informatyków, programistów. Św. Izydor jest również patronem miasta Cres, na chorwackiej wyspie Cres. W kościele parafialnym Matki Bożej Śnieżnej w mieście Cres, w nawie ołtarza znajdują się relikwie z mocami świętego. W tej samej miejscowości znajduje się również kościółek św. Izydora z XII w.
DESCARTES RENÉ (KARTEZJUSZ)- KARTEZJUSZ– francuski filozof, matematyk i fizyk, jeden z najwybitniejszych uczonych XVII wieku, uważany za prekursora nowożytnej kultury umysłowej.
Jako filozof Kartezjusz był skrajnym racjonalistą. Próbował on różnych doświadczeń by zastosować do filozofii swoją, wziętą z matematyki zasadę znalezienia podstawowego aksjomatu (zdanie przyjmowane za prawdziwe), który by był absolutnie pewny i od którego można by wywieść drogą dedukcji resztę systemu. Analizując podstawy wszystkich sobie znanych systemów filozoficznych, zauważył, że niemal dla każdego stwierdzenia filozoficznego można sformułować jego antytezę i że nie ma sposobu aby ustalić, które z tych twierdzeń jest prawdziwe. Jedyną rzeczą, której nie da się zaprzeczyć jest to, że w danym momencie myślimy.
Filozofia Kartezjusza jest przejściem od scholastyki do oświecenia. Tak jak scholastycy, stawia on sobie za zadanie ustalenie systemu i związku dla zasadniczych prawd nauki i religii. Nowością jest jednak to, że jedynie matematykę uznaje za naukę, matematyzuje naturę i uznaje jedynie rozumowe myślenie za źródło poznania. Na tym też polega jednostronność jego rozumowania, z którym łączy się pogarda dla historii, tym samym dla pojęć w filozofii. Wychodząc, tak jak św. Augustyn z zasadniczego zwątpienia o wszystkim co nazywamy poznaniem, dochodzi Kartezjusz do odkrycia, iż jedynie tylko uświadomienie sobie zwątpienia jest bezwzględnie pewne. Wątpienie jest aktem myśli, więc stwierdza równocześnie istnienie myślących ludzi. Tak dochodzi do swego pierwszego twierdzenia: „cogito ergo sum” („myślę więc jestem”). Ponieważ wszystkie twierdzenia o mojej osobie mogę odrzucić, a nie mogę odrzucić tylko myślenia, bo choćbym je odrzucił, to jednak negując je - myślę, przeto wynika z tego, że istota człowieka polega na myśleniu. Wyklucza poza myśleniem każdą inną treść świadomości. Wedle tej zasady w naszym myśleniu znajdziemy idee różnego gatunku, częściowo wrodzone, częściowo nabyte, częściowo wynalezione. Między nimi idea Boga zajmuje pierwsze miejsce. Ponieważ człowiek jest niedoskonały i otacza go jedynie niedoskonałość i doczesność, a Boga z konieczności musimy sobie wyobrażać nieskończonym i doskonałym, przeto idea Boga nie może powstać z człowieka. Ona jest przez Boga w niego wlana, czyli wrodzona, tak jak jest mi wrodzona idea mnie samego. Bóg jest przyczyną idei Boga w nas, a zarazem wszystkich prawd wiecznych. Istnienie Boga jest zatem takim samym pewnikiem jak cogito ergo sum i jak prawdziwość jasnych i dokładnych twierdzeń odnajdywanych w naszym myśleniu. W przeciwnym bowiem razie Bóg byłby oszustem, jeśliby nam dał rozum, który by nas stale wprowadzał w błąd, co jest niemożliwe.
. BLAISE PASCAL- Propagator zasady rozdziału nauki od religii i rozumu od wiary. Twierdził, że wiara i nauka mogą współistnieć, jednak teologia opiera się na prawdzie nie naukowej. Mówił: "są dwie przesady: wykluczyć rozum, przyjmować tylko rozum".
Przekonanie Pascala o nieprzydatności rozumu w procesie poznawczym doprowadziło do sformułowania tezy, że człowiek może poznać rzeczy nadprzyrodzone przez serce i wiarę. Porządek serca, twierdził, jest różny od porządku rozumu. Sceptycyzm poznawczy stał się podstawą mistycyzmu i fideizmu Pascala.
Drugi obok Kartezjusza barokowy filozof, twierdził, iż człowiek nie może w sposób bezsporny dowieść rozumnego istnienia Boga, musi jednak przyjąć jedną z dwóch możliwości:
założyć, że Bóg istnieje (po śmierci osiągnie się życie wieczne, w przeciwnym razie, gdy okaże się, że Boga nie ma, człowiek nie traci niczego);
przyjąć, że Boga nie ma (jeśli go rzeczywiście nie ma, nic się nie stanie, lecz w przeciwnym razie można utracić życie wieczne);
Z perspektywy ludzkiego losu wiara jest "opłacalna" - człowiek wierzący mniej ryzykuje, kosztem małych wyrzeczeń zyskuje perspektywę wieczności.Pascal stwierdził wtedy, że "Człowiek jest trzciną najsłabszą w przyrodzie, ale trzciną myślącą. Nieco mgły, kropla wody starczy, by go zabić. Lecz niechby był zgnieciony przez wszechświat cały, to jeszcze byłby szlachetniejszy od tego, co go zabija: gdyż on wie, że umiera. Cała tedy godność nasza leży w myśli". Taka wypowiedź świadczy, że autor wie, iż człowiek jest słaby i jego jedyną bronią w walce z silną przyrodą jest umysł.
G. W. LEIBNIZ - Gottfried Wilhelm Leibniz – niemiecki filozof, prawnik, dyplomata, matematyk oraz fizyk. Jest między innymi autorem dwóch terminów: teodycea i monada.
Teodycea to obrona Boga, usprawiedliwienie Go mimo zła istniejącego na świecie. W oparciu o rozumowe argumenty, Leibniz udowadnia wszechmoc Boga, jego wielkość i to, że stworzył najlepszy z możliwych światów. A zło jest swoistym efektem ubocznym dzieła stworzenia. Jako stworzone nie może być doskonałe. Niekiedy też bywa użyteczne, jak ból, który ostrzega albo kara dla poprawy. I jest także konsekwencją wyboru Stwórcy: albo człowiek niewolny i nie czyniący zła, albo wolny z możliwością błądzenia.
Natomiast monada to jego koncepcja budowy świata. Monady to podstawowe komórki, swoiste atomy, takie klocki Lego. Lecz różniące się od klocków tym, że same w sobie stanowią odrębne światy, choć tworzą jeden świat. Monady to ludzie, ale też siły i wartości. Choć nie mają okien i żyją tylko dla siebie, to są razem i tworzą harmonię tego świata. Jego główne dzieła to Teodycea właśnie i Monadologia.
CONDILLAC - Étienne Bonnot de Condillac – francuski filozof i duchowny, członek Akademii Francuskiej, jeden z głównych przedstawicieli francuskiego oświecenia.
Potrafił godzić jaskrawe sensualistyczne poglądy z lojalnością wobec Kościoła. Wszelka wiedza ma początek w doświadczeniu zewnętrznym, uzyskiwanym za pomocą zmysłów. Condillac powrócił do dawnej koncepcji, wedle której wszelkie doświadczenie było zmysłowe pochodziło ze zmysłowych wrażeń.
Wg Condillaca umysł ludzki jest całkowicie bierny i jest on jedynie zbiornikiem wrażeń doznanych i zapamiętanych. Umysł ludzki nie tylko nie posiada idei wrodzonych, ale i wrodzonych dyspozycji, nie tylko cała jego treść pochodzi z wrażeń, ale tak samo i jego funkcje; one też wytwarzają się dopiero na skutek działania wrażeń.
Wrażenia, dostarczane przez zmysły, są tylko stanami umysłu. Wąchamy zapach kwiatów, a nie kwiaty i w ogóle znamy wrażenia, a nie rzeczy. Jeden tylko dotyk wskazuje na istnienie rzeczy zewnętrznych poza umysłem, jednakże i jego wrażenia są tylko stanami podmiotowymi.
Nasze pojęcia są tylko znakami, nasze wrażenia są tylko stanami subiektywnymi; dają nam niewiele wiadomości o rzeczach i o własnej jaźni. Te nominalistyczne i idealistyczne wyniki uchroniły Condillac'a od wyciągnięcia z doktryny sensualistycznej wniosków metafizycznych, a tylu było przed nim i po nim sensualistów, którzy stąd iż, wszelkie poznanie jest zmysłowe, wywodzili, że i wszelki byt jest zmysłowy, a więc materialny, czyli z sensualizmu wywodzili materializm. Sensualizm Condillac'a pozostał wyłącznie teorią psychologiczną.
Filozofię Condillaca najlepiej prezentuje szczegółowo analizowany przez niego przykład posągu, obdarzonego zdolnością odbierania wrażeń tylko jednego zmysłu. Zdaniem Condillaca już ta jedna zdolność wystarczy, by posąg rozwinął w pełni życie umysłowe. Różnica w natężeniu wrażeń wytwarza uwagę, która wytwarza się z postrzegania różnic; ślady poszczególnych wrażeń wytwarzają pamięć, a napływ kolejnych wrażeń pociąga za sobą ich porównywanie, to zaś – sądzenie.
IMMANUEL KANT - Kant poddał dotychczasowe osiągnięcia filozofii przeglądowi oraz krytycznej ocenie. Podejście takie nazywał idealizmem transcendentalnym lub krytycznym. Polegało ono na badaniu elementarnych warunków, jakie muszą być spełnione, aby możliwe było przeprowadzanie jakichkolwiek innych badań. Największym jego dokonaniem była rewizja dotychczasowych koncepcji w dziedzinie teorii poznania.
Przyjął za podstawę brak jakichkolwiek wstępnych założeń z wyjątkiem uznania zasad elementarnej logiki. Badania takie nazywał transcendentalnymi, ponieważ dokonuje się w nich wykroczenie poza zastaną wiedzę. Poszukując sądów, które byłyby bezwyjątkowo prawdziwe, a zarazem niosły wiedzę o świecie, stworzył teorię bazującą na tak zwanych sądach syntetycznych a priori. Zdaniem Kanta występują one w arytmetyce oraz geometrii i traktują o dwóch nieredukowalnych składnikach naszych wrażeń: czasie oraz przestrzeni. Istotą jego koncepcji było jednak to, iż uznał, że sądy takie pojawiają się też w metafizyce.
Czas i przestrzeń są formami, w które zostają wtłoczone nasze wrażenia zmysłowe. Innym rodzajem form są kategorie, pozwalające na pojęciowe ujmowanie przedmiotów. Dwie główne to przyczyna i substancja. Tym, co możemy poznawać, czyli fenomenami, są zjawiska zapośredniczone przez zmysły i ujęte w czasowe, przestrzenne, przyczynowe oraz substancjalne formy. O tym, co się za nimi kryje – rzeczach samych w sobie, czyli noumenach – nie wiemy nic.
Nasz rozum spekulatywny tworzy idee Boga, duszy i kosmosu. Naturalną ludzką potrzebą jest zgłębianie tych idei, ale prowadzi ono na manowce. Nie sposób przejść od codziennego doświadczenia do tych konstruktów. One również należą do rzeczy w sobie. Nic o nich nie wiemy. Takie stanowisko nazywa się agnostycyzmem poznawczym.
Obok rozumu spekulatywnego istnieje rozum praktyczny. Jego domeną są prawdy o charakterze regulatywnym, czyli – innymi słowy – normatywnym. Mają one charakter aprioryczny, są więc równie niepodważalne, jak sądy matematyki, lecz dotyczą sfer moralności oraz estetyki. Najogólniejsza spośród tych zasad – imperatyw kategoryczny – mówi, że należy postępować zawsze wedle takich reguł, co do których chcielibyśmy, aby były one stosowane przez każdego i zawsze.
Rozum praktyczny tworzy postulaty. Należą do nich tezy o istnieniu wolnej woli, nieśmiertelnej duszy oraz Boga. Wolna wola jest konieczna, żeby zasady moralne miały sens. Nieśmiertelna dusza, aby możliwe było nieskończone dążenie do doskonałości moralnej. Bóg, by doskonałość moralna i szczęście mogły współistnieć. Doskonałość moralna i jej jedność ze szczęściem nie przejawiają się w świecie naszych doświadczeń. Są one właściwe wspomnianym bytom wyższym. Rozum praktyczny radzi sobie z problemami, które nie leżą w mocy idei rozumu spekulatywnego, za pomocą postulatów.
EMMANUEL LEVINAS (1715-1780) - filozof francuski, przedstawiciel → sensualizmu. Podobnie jak → Locke, wyszedł od przekonania, że wszelkie poznanie pochodzi z → doświadczenia, jednak w przeciwieństwie do niego uważał, że doświadczenie da się sprowadzić do pochodzących z zewnątrz wrażeń zmysłowych (Locke za drugie narzędzie poznawcze uważał refleksję, doświadczenie wewnętrzne). Co więcej, nie tylko same treści poznania mają swe źródło w zmysłach, ale i funkcje samego umysłu rozwijają się dopiero w wyniku zmysłowej percepcji. Tę myśl przedstawił Condillac w formie paraboli znanej jako tzw. posąg Condillaca. Pokazał, jak rozwija się życie psychiczne na przykładzie hipotetycznego posągu obdarzonego tylko jednym zmysłem. W szczególności takie funkcje umysłu jak uwaga, pamięć czy porównywanie można wywieść bezpośrednio z wrażeń zmysłowych; te proste zdolności implikują z kolei bardziej złożone umiejętności, jak sądzenie czy wnioskowanie. W analogiczny sposób rozwija się też życie emocjonalne, bowiem każde postrzeżenie zmysłowe obok samego przedstawienia zawiera jeszcze pierwiastek uczuciowy. Wrażenia zmysłowe jako stany subiektywne nie mówią niczego o obiektywnej rzeczywistości. Ten → idealizm sprawił, że Condillac wierzył nadal w istnienie Boga i duszy, przez całe życie pozostał lojalny wobec Kościoła, nie przystał też do współczesnych mu → encyklopedystów, którzy ze zmysłowości bytu wnosili o materialności świata. Jego główne dzieła to: O pochodzeniu poznania ludzkiego oraz Traktat o wrażeniach.
G. W. F. HEGEL - System filozofii Hegla składać się miał z trzech części:
logika – nauka o idei w sobie i dla siebie "w jej całkowitej abstrakcji", składająca się z logiki subiektywnej (zajmującej się teorią bytu i wiedzy) oraz logiki obiektywnej (zajmującej się teorią pojęć). Poznanie ducha w sobie, jego konieczności w dialektycznym rozwoju, zawiera l o g i k a ; w niej znajdujemy zasadniczą strukturę systematyczną, którą odnajdziemy łatwo w następnych fazach;
filozofia przyrody – nauka o idei w jej innobycie (którą podzielił na mechanikę, fizykę i organikę). Obejmuje poznanie ducha w swej swoistości, ducha dla siebie.
filozofia ducha – nauka o idei, która powraca z innobytu do siebie. Synteza form poprzednich w sobie i dla siebie, zawiera pełną świadomość dokonanego przejścia. W obrębie każdej fazy rozróżnia się 3 rodzaje form duchowych. Są to: Duch subiektywny, Duch obiektywny i Duch absolutny.
Duch subiektywny
Podstawową kategorią filozofii Hegla jest duch (świadomość), który wyobcowuje się i ponownie się jedna ze sobą. Poprzez filozofię duch poznaje samego siebie jako podmiot i jako substancję. Podstawą poznania i jednocześnie podstawą rzeczywistości jest dialektyka.
Duch subiektywny występuje w trzech różnych formach:
duch wyłaniający się z przyrody i określony w sposób bezpośredni (badany przez antropologię);
świadomość przeciwstawiająca się zastanej przyrodzie (badana przez fenomenologię);
duch odnoszący się do własnych określeń (poznawany przez psychologię).
„Fenomenologia ducha” opublikowana w 1807 roku za etapy drogi świadomości do wiedzy absolutnej uważa: samowiedzę, rozum, ducha, religię i wiedzę.
Ten proces poznania będzie miał kres, gdy "pojęcie przedmiotu odpowiadać będzie przedmiotowi pojęcia". Forma subiektywna albo indywidualna ducha mówi nam o drodze jaką przebywa dusza ludzka, idąc od swych źródeł aż do swego kresu, do świadomości identyczności z najwyższym duchem.
Duch obiektywny
Duch obiektywny przekracza subiektywność, aby kształtować świat zewnętrzny zgodnie ze swoją wolą. Wytworem ducha obiektywnego jest prawo. Hegel opracował szczegółowo swoją filozofię prawa. Jej charakterystycznym uogólnieniem były słowa: "Co jest rozumne, jest rzeczywiste; a co jest rzeczywiste jest rozumne".
Prawo składało się według Hegla z trzech części:
prawa abstrakcyjnego – zewnętrznej, obiektywnej formy,
moralności – subiektywnego odczucia, wewnętrznego przekonania,
etyki – zjednoczenia sfery subiektywnej i obiektywnej w postaci rodziny, społeczeństwa obywatelskiego i państwa, stanowiącego gwarancję wolności.
Historia ludzkości jest historią tryumfu wolności, z powodu wzajemnej zależności ludzi. Stan pierwotny – niewolnictwo – generuje potrzebę wolności, dzięki której zostaje obalone. Historia toczy się przechodząc z jednego stanu – tezy – w jego przeciwieństwo, czyli antytezę. W rezultacie wyłania się synteza, która staje się sama tezą. Ten proces jest jednak rozumny.
Forma obiektywna albo zbiorowa jest ucieleśnieniem ducha w życiu społecznym. Tu należą wszystkie instytucje społeczne, sposoby normowania i wyrażania wspólnego życia, jednym słowem wszystko czym się zajmuje socjologia. Istota obiektywnego ducha rozwija się przez legalność, moralność i obyczajność. Legalność jest poprawnością tylko zewnętrzną, moralność postępowaniem uzgodnionym wewnętrznie, obyczajność jest społecznym życiem według norm etycznych a zatem syntezą zewnętrznej legalności i wewnętrznej moralności. Realizacją tej syntezy jest państwo. Historia jest pamięcią rozwoju ducha obiektywnego.
Duch absolutny konstytuuje się dzięki tożsamości wiedzy o sobie i przejawia w trzech formach: sztuce, filozofii, objawionej religii oraz formie pojęciowej w filozofii.
Twórczość artystyczna, twórczość religijna i twórczość filozoficzna, są różnymi wyrazami jednego i tego samego ducha absolutnego. Piękno jest zupełną identycznością zjawiska i absolutu (są to hasła romantyzmu i neoplatonizmu). Jedność zjawiska i idei rozwija się w trzech formach a) symbolicznej, przedstawiającej ideę w zjawisku; b) klasycznej, przedstawiającej jedność zjawiska i idei w sposób naiwny; c) romantycznej, która w sposób świadomy wyrównywa uświadomioną przepaść między zjawiskiem a ideą. Twórczość religijna wychodzi z religii naturalnej i poprzez religię duchowej indywidualności dochodzi do najwyższej formy, religii chrześcijańskiej.
STIRNER STIRNER MAX, właśc. Kasper Schmidt - (1806-1856) - filozof niemiecki, wywodzący się z tzw. lewicy heglowskiej twórca skrajnie → indywidualistycznej doktryny filozoficznej odrzucającej wszelkie normy moralne. Stirner uważał za szkodliwą fikcję wszelkie konstrukcje pojęciowe, które, tak jak Bóg, naród czy społeczeństwo stają się źródłem moralnych powinności, pozbawiając człowieka naturalnej wolności i spontaniczności. Realnym bytem - twierdził Stirner - jestem tylko ja sam, mam prawo robić wszystko, na co przyjdzie mi ochota - jestem jedyny, a cały świat to moja własność (Jedyny i jego własność to najważniejsze dzieło Stirnera). W konsekwencji pojęcia dobra i zła tracą jakikolwiek sens, skoro ich miarą jest zmienny, indywidualny kaprys. Ten moralny → nihilizm bliski był filozofii → Nietzschego.
KIERKEGAARD SOREN AABYE - (1813-1855) - filozof duński, prekursor → egzystencjalizmu; w swej programowo antysystemowej i antyheglowskiej (zob. → Hegel) filozofii zajmował się przede wszystkim problemami konkretnego ludzkiego istnienia, zwłaszcza w jego wymiarze etycznym i religijnym, dlatego interesowały go napięcia i sprzeczności, jakie w człowieku wywołuje konflikt tego, co doczesne i skończone, z → transcendentnym wymiarem ludzkiej egzystencji, nigdy nie zaspokojona religijna tęsknota za prawdziwym bytem; paradoksalność wiary, → irracjonalność samego Boga to, zdaniem Kierkegaarda, główne wyznaczniki ludzkiego bytowania, doskonale zobrazowane w postaci Abrahama, któremu Bóg nakazał zabić pierworodnego syna Izaaka. → Religia wcale nie daje pocieszenia, bojaźń i drżenie to nagroda dla tych, którzy zdecydowali się na "przeskok wiary" - irracjonalny akt zawierzenia Bogu. Ale tych, których pochłonęło życie doczesne, czeka los jeszcze gorszy - nicość. Na tym właśnie polega tragizm ludzkiej egzystencji. Filozofia Kierkegaarda zainspirowała dwudziestowiecznych egzystencjalistów: → Jaspersa i → Heideggera. Jego główne dzieła to: Albo-albo, Bojaźń i drżenie, Okruchy filozoficzne.
F. NIETZCHE - niemiecki filozof, który zakwestionował podstawy chrześcijaństwa i moralność tradycyjną. Jest chyba najbardziej kontrowersyjną postacią filozofii nowoczesnej. Nietzsche odrzucał wszystko, co słabe i niedoskonałe, odrzucał sprawiedliwość, altruizm, litość i poświęcenie dla innych. Zarzucano mu relatywizm moralny- celowe zamazywanie granicy między dobrem i złem .Na bazie jego poglądów stworzono teorie filozoficzną Nietzcheanizm
SCIENTYZM- (od łac. scientia – wiedza) – zespół poglądów filozoficznych głoszących, że prawdziwą i w pełni uzasadnioną wiedzę o rzeczywistości dostarczają jedynie nauki przyrodnicze. Rozwinął się w drugiej połowie XIX wieku z empiryzmu i pozytywizmu. Za jego twórcę uważa się Augusta Comte. Według tego poglądu nauki szczegółowe, wolne od nieweryfikowalnych eksperymentalnie teorii, które nie mają ambicji wyjaśniania wszystkiego na podstawie jednej, apriorycznie (a priori tj. przed doświadczeniem) przyjętej zasady filozoficznej, są jedyną drogą do uzyskania rzetelnej wiedzy o rzeczywistości. Tylko te zagadnienia mogą być sensownie rozwiązane, bądź dadzą się wyjaśnić językiem tak zdefiniowanych nauk szczegółowych. Wszystkie inne problemy są nierozstrzygalne (z powodu ograniczeń metody) lub całkowicie nonsensowne i wynikają z niejasności językowych. Idea scjentyzmu jako postawy myślowej wyraża się w haśle: "Nauka zamiast religii".
HUSSERL EDMUND - (1859-1938) - filozof niemiecki, twórca → fenomenologii - nauki mającej stanowić fundament dla innych nauk, dostarczać i badać czynione przez nie założenia. Ta "pierwsza nauka" musiała więc z założenia obejść się bez założeń, konstatowała tylko prawdy oczywiste. W szczególności za pomocą tzw. redukcji fenomenologicznej dokonywała zawieszenia ważności (lub, posługując się terminologią Husserla, "wzięcia w nawias") wszelkich sądów, których oczywistość mogła budzić zastrzeżenia (jak np. potoczne przeświadczenie o realnym istnieniu świata zewnętrznego). Postępowanie to, przypominające nieco metodologiczny → sceptycyzm → Kartezjusza (jedno z głównych dzieł Husserla nosi tytuł Medytacje kartezjańskie) doprowadziło go jednak do → idealizmu. Uważał, że desygnaty niektórych pojęć ogólnych (zwłaszcza matematycznych), które nazwał "przedmiotami idealnymi", istnieją niezależnie od naszej świadomości. Wykorzystując odkrytą przez → Brentana → intencjonalność → aktów świadomości, twierdził w przeciwieństwie do → empirystów, że bezpośrednio dane naszej świadomości (a tylko to może być i jest oczywiste) są nie wrażenia zmysłowe tylko same rzeczy oraz stosunki, w jakie wchodzą poszczególne rzeczy (tzw. stany rzeczy). Poznajemy je dzięki → intuicji, podstawowej władzy poznawczej, bez której cała nasza wiedza okazałaby się zbiorem nic nie wartych hipotez. Zdaniem Husserla istnieje wiele rodzajów intuicji - każdemu rodzajowi bezpośrednich danych odpowiada jako korelat pewien rodzaj intuicyjnego aktu świadomości. W szczególności dzięki abstrahującej od konkretności intuicji istoty danego → fenomenu (pod tym pojęciem Husserl rozumiał nie tyle tradycyjne zjawisko → fenomenalistów, ile wszystko to, co jest bezpośrednio dane naszej świadomości) możliwe jest formułowanie ogólnych i → apriorycznych "praw istotnościowych" (→ eidetycznych). Prawa te czyniły z filozofii naukę ścisłą. Ten ambitny program szybko znalazł wielu zwolenników, zwłaszcza w Niemczech. W → etyce poglądy Husserla rozwinął → Scheler. Autor m.in. Filozofii jako ścisłej nauki, Idei czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii.
MARTIN HEIDEGGER - filozof niemiecki. Myśl filozoficzna Heideggera uznawana bywa za jedną z najważniejszych w filozofii XX wieku. Za najważniejsze dzieło Heideggera uznaje się Bycie i czas (niem. Sein und Zeit (1927). Heidegger zajmuje się w nim, określanym przez siebie jako fundamentalne, pytaniem o sens bycia i analizą ontologiczną ludzkiego bycia (jestestwa, Dasein). Myśl Heideggera nieustannie ewoluowała motywowana pragnieniem jak najlepszego naświetlenia problemu Bycia. Rozwój ten konfrontując stanowisko Heideggera z tradycją filozofii europejskiej, doprowadził go do przekonania, iż techniczny język filozofii nie jest w stanie zdać w istocie sprawy z tego co od początku chciał wyrazić. Potrzeba kreacji własnego języka zaowocowała całą gamą nowych metaforycznych terminów, o rozmyślnie poetyckiej wręcz sile wyrazu. Upraszczając można wyróżnić wczesny i późny etap filozofii Heideggera. Głównym dziełem pierwszego okresu jest Bycie i Czas, w którym sformułowany został zasadniczy rdzeń jego myśli. Dalsza droga Heideggera jest właściwie próbą jak najbardziej adekwatnego wyrażenia problemów zarysowanych w tym dziele. W wielkim uproszczeniu problematyka Bycia i Czasu przedstawia się następująco:
Różnica ontologiczna – Byt i Bycie
Jądro filozofii Heideggera stanowi problem Bycia (Sein). Podczas gdy tradycyjna ontologia koncentrowała swoje wysiłki wokół bytu, dla Heideggera kluczowym zagadnieniem pomijanym właściwie przez dotychczasową filozofię jest kwestia Bycia tegoż Bytu. Zadaniem nowej (według określenia Heideggera „fundamentalnej”) ontologii ma być zatem naświetlenie zapoznanego zagadnienia Bycia. Rozróżnienie między Bytem a Byciem to tzw.Różnica Ontologiczna.
GADAMER HANS-GEORG - (1900) - niemiecki filozof, uczeń → Natorpa i → Heideggera; w czasach zdominowanych przez naukę i poznanie metodyczne kładł nacisk na znaczenie → hermeneutyki, rozumianej jako nauka ontologiczna; doświadczenia z tego zakresu miały znaleźć zastosowanie w badaniach humanistycznych, z wykorzystaniem m.in. następujących założeń: 1. nie istnieje rozumienie czegoś bez ustalonych wcześniej założeń, 2. badania humanistyczne nie są badaniami obiektywnymi, 3. przedmiotem doświadczenia humanistycznego jest tradycja, a jedynym kluczem pozwalającym ją rozumieć jest interpretacja, przyjmująca charakter koła, gdyż zakłada istnienie przed-rozumienia, czyli pewnej wiedzy, z którą przystępujemy do interpretowania tego, co nowe; dlatego podstawowym zadaniem hermeneutycznej interpretacji tekstu powinien być dialog z tradycją ukrytą w interpretowanym tekście. Każdy akt tak rozumianej interpretacji to, zdaniem Gadamera, fuzja horyzontów: tradycji i współczesności. Jedynie wtedy możliwe jest pojawienie się → aplikacji, odsłaniającej prawdę tekstu. Interpretacja ma miejsce w słowie, dlatego język pełni rolę medium doświadczenia hermeneutycznego. Ważniejsze prace: Prawda i metoda, Aktualność piękna, Rozum, słowo, dzieje.
STRUKTURALIZM- stanowisko naukowe zainicjowane w językoznawstwie na początku XX w., w zjawiskach, przedmiotach, zdarzeniach, upatrujące strukturę, konstrukcję; nazwa metody analizującej budowę czegokolwiek i próbującej ukazywać związki między elementami jakiejś całości i pokazywać zależności między jej częściami a całością, wskazując na sensowne ich uporządkowanie.
POSTMODERNIZM (inaczej: ponowoczesność, pomo, po-mo) – prąd myślowy odwołujący się do poczucia końca historii i wielkich narracji.
Centralnym zagadnieniem i tematem w postmodernizmie jest opozycja pomiędzy pojęciem nowoczesności i ponowoczesności. Postmodernistyczni teoretycy piszą o końcu człowieka, o zmianie jego kondycji, podają w wątpliwość wszelkie systemy wartości jako arbitralne i determinujące człowieka. Postmodernizm wiąże się z poczuciem lęku przed modernizmem utożsamianym z systemami totalitarnymi. U podstaw postmodernizmu stoi psychoanaliza i dekonstrukcja. Estetyka postmodernistyczna łączy się z hiperrealizmem, pozbawianiem rzeczy ich rodzimego kontekstu i wystawianie na próbę w zmienionych realiach. W ten sposób konfrontuje się wizerunki świętych, uczonych, bohaterów narodowych ze współczesnym, karykaturalnie przedstawionym otoczeniem. Spójność nauki według postmodernistów nie jest wymagana. Postmodernizm nie wymaga, aby nauka była odbiciem rzeczywistości. Wystarczy samo przebywanie naukowców ze sobą i rozmawianie.
Postmodernizm występuje przeciw obiektywizmowi w nauce, przeciw racjonalizmowi, idei jedności, całości i systemowości, a także przeciw wszelkim całościowym doktrynom filozoficznym. W zamian proponuje heterogeniczność, ambiwalencję, antyfundamentalizm, dekonstrukcję.
ANARCHIZM AKSJOOGICZNY - nazwa pochodzi od słowa "anarchia", a to z kolei od greckich słów an i arkhe, oznaczających dosłownie brak rządu lub rządzących. Podobnie jak w innych językach, również w języku polskim słowo "anarchia" posiada zarówno pozytywne, jak i negatywne znaczenie. To pierwsze zyskuje wówczas, gdy wyraża bezrząd jako postulat zniesienia państwa i utworzenia bezpaństwowego ustroju społecznego. Doktryny to postulujące zwane są anarchizmem. To drugie natomiast znaczenie podtrzymują przeciwnicy anarchii i jej doktryn, kojarząc je z negatywnie ocenianą samowolą i chaosem. Anarchizm nigdy nie był doktryną jednolitą. Kryterium celów wskazywało na anarchizm: praktyczny i filozoficzny (metafizyczny), epistemologiczny i aksjologiczny, abstrakcyjny i nihilistyczny, świecki i religijny (chrześcijański), industrialny i agrarny, feministyczny, ekologiczny, socjalistyczny, komunistyczny, kapitalistyczny.
Aksjologia (z greckiego aksios - wartościowy, cenny, logos - nauka, teoria), ogólna teoria wartości i wartościowania. Bada naturę różnego rodzaju wartości, szczególnie etyczno-moralnych i estetycznych. - ich pochodzenie, sposób istnienia, strukturę i hierarchie, zasady stosowania i funkcjonowania, zmienność w czasie i przestrzeni oraz zależność od innych elementów rzeczywistości ludzkiej i pozaludzkiej, zajmuje się też sposobami ich poznawania.
Wszelkie porządkowanie, nawet dla celów poznawczych, kłóci się z duchem anarchizmu, ponieważ zmierza on do sytuacyjnej spontaniczności, uzgodnionej z pełnią wolności ludzkiej. Porządkowanie zawiera w sobie elementy autorytaryzmu obce duchowi anarchizmu.
Wolność, jako idea anarchizmu, jest jego ideą przewodnią, naczelną, absolutną, otoczoną niemal kultem. Anarchizm domaga się pełni wolności dla swobodnego wyboru celów spontanicznego, autonomicznego, kreatywnego działania jednostek ludzkich i grup społecznych. Pełna wolność w pełni czyni ludzi panami swego losu, w pełni odpowiedzialnymi za swoje czyny, w ich dążeniach do pełnej realizacji moralnie uzasadnionych celów, jako pełnego wyrazu samorealizacji. Anarchizm jest ideologią wolności dążącą do syntezy wolności negatywnej z wolnością pozytywną. Wolność negatywna oznacza tutaj życie bez przymusu narzucanego przez różne formy władzy. Wolność pozytywna wyraża się w realnym, a nie jedynie deklaratywnym osiąganiu celów jednostek ludzkich i grup społecznych. Liberalna ideologia anarchizmu podkreśla konieczność zakotwiczenia celów w moralności, szczególnie w postulatach równości i sprawiedliwości. Stając przed dylematami godzenia wolności jednostki ludzkiej z wymogami życia społecznego, poszczególne doktryny anarchistyczne zbliżają się do ustrojowych założeń kapitalizmu - wyrażanych przez liberalizm, socjalizmu - ujętych w myśli socjalistycznej i komunizmu - wyrażanego w myśli komunistycznej. Jedynie anarchizm indywidualistyczny nie przejawia zbyt wielkiej troski o uwzględnianie społecznych uwarunkowań wolności, pozostawiając to samym konkurującym ze sobą jednostkom ludzkim. W anarchizmie kolektywistycznym wolność jednostki powinna być uzgodniona z przyjętą formą kolektywu - syndykatu, kooperatywy, podobnie jak w anarchizmie komunistycznym z formą wspólnoty. Zawsze jednak, w anarchokapitalizmie, anarchosocjalizmie czy też anarchokomunizmie wolność jednostki ludzkiej musi dominować nad względami kapitalizmu, socjalizmu, komunizmu.
40.HOLIZM (od gr. holos - całość) to pogląd (przeciwstawny redukcjonizmowi), według którego wszelkie zjawiska tworzą układy całościowe, podlegające swoistym prawidłowościom, których nie można wywnioskować na podstawie wiedzy o prawidłowościach rządzących ich składnikami.
Całości nie da się sprowadzić do sumy jej składników.
Pojęcie wprowadził Jan Smuts, południowoafrykański polityk, we wczesnych latach 20. XX wieku.41.MATERIALIZM- nazwa systemów filozoficznych twierdzących, że jedynym realnym bytem jest świat materialny, zaś wszelkie idee są tylko wytworem psychiki człowieka. W przypadku nauk humanistycznych za materializm uważa się pogląd, według którego wszystkie myśli, uczucia, decyzje pojedynczych ludzi oraz wytwory kultury i istniejące struktury społeczne wynikają bezpośrednio z "walki o byt", tj. z uwarunkowań materialno-ekonomicznych i są w stosunku do nich wtórne.
42.IMMATERIALIZM - nurt w filozofii(epistemologii) stwierdzający, że nie istnieje materia jako niemyśląca, niepostrzegana bezpośrednio substancja, będąca podłożem jakości zmysłowych, takich jak np. kształt, ruch, czy barwa. Według immaterializmu przedmioty, które postrzegamy istnieją realnie, są jednak tylko kombinacją jakości zmysłowych a podłożem ich istnienia nie jest materia, lecz umysł (duch). Ich istnienie polega na tym, że są postrzegane (esse = percipi), w związku z czym dla immaterialisty rzeczywistość dzieli się na dwie kategorie - umysły (duchy) poznające i poznawane przez nich idee (rzeczy). Twórcą immaterializmu jest irlandzki biskup-filozof George Berkeley.
43. IDEALIZM ma cztery znaczenia, dwa potoczne i dwa filozoficzne:
Idealizm to naiwna wiara, że wszystko dzieje się lub, chociaż powinno się dziać tak, jak to wynika z publicznie deklarowanych norm. W tym sensie idealizm jest swoistą odmianą naiwności. Idealista w tym sensie wierzy, że wszyscy ludzie są "dobrzy", zachowują się przyzwoicie i nigdy nikomu nie czynią krzywdy bez powodu.
Idealizm ontologiczny to każdy system filozoficzny głoszący realność świata idei i nierealność bądź wtórność świata materialnego w stosunku do idei. W skrajnych postaciach (spirytualizm) odrzuca w ogóle istnienie świata materialnego, uważając go za złudzenie. Znanym spirytualistą był np. George Berkeley.
Idealizm epistemologiczny (poznawczy) to każdy system filozoficzny, który głosi całkowitą niemożność bezpośredniego poznania rzeczywistości i twierdzący, że jedyne, co jest nam bezpośrednio dane, to nasze własne myśli i uczucia. W skrajnej postaci idealizm poznawczy głosi, że nie ma sposobu, aby wyjść poza własną jaźń, a zatem dla każdego jego świat składa się wyłącznie z niego samego oraz jego własnych myśli i uczuć. Najbardziej znani idealiści poznawczy to: George Berkeley, Fryderyk Nietzsche oraz w pewnym sensie Kartezjusz.
44. SPIRYTUALIZM– w filozofii (metafizyce) jeden z kierunków monizmu zakładający, że w świecie rzeczywistym istnieją tylko substancje duchowe (dusze). Tym samym spirytualizm przeciwstawia się wszelkim kierunkom materializmu. W historii filozofii pojawiają się dwie odmiany spirytualizmu.
Spirytualizm idealistyczny
Reprezentowany jest przez Berkeleya. Zakłada on, że w świecie rzeczywistym istnieją tylko substancje duchowe. Ciała są zaś układami wrażeń wytwarzanymi przez podmiot poznający a więc nie istnieją jako substancje (pogląd ten jest charakterystyczny również dla idealizmu immanentnego w epistemologii (teorii poznania).
Spirytualizm realistyczny
Zakłada, że w świecie rzeczywistym istnieją tylko substancje duchowe i nie ma innych substancji. Ciała istnieją rzeczywiście, lecz są tylko odmianą substancji duchowych. Pewną koncepcją bazującą na tym założeniu jest monadologia Leibniza. Leibniz zakłada, że ostatecznym budulcem świata są monady czyli dusze. Monady dzieli on na:
a) posiadające świadome życie psychiczne, czyli dusze,
b) posiadające nieświadome życie psychiczne, czyli ciała.
45. WARIABILIZM - pogląd filozoficzny, według którego wszystko jest zmienne, czy też, jak to określił Heraklit z Efezu wszystko płynie. Wariabilizm jest poglądem przeciwstawnym do poglądu Parmenidesa z Elei o jedności i stałości bytu. Filozofia Heraklita głosi, że ciągłe stawanie się i przemijanie jest najważniejszą cechą bytu, zaś stawanie się i przemijanie jest wynikiem nieprzerwanego ścierania się przeciwieństw. Najlepszym obrazem tej teorii jest rzeka. Żadna rzecz, wg Heraklita, nie ma własności absolutnie stałych. Człowiek również jest bytem, który się staje, nieustannie wewnętrznie się zmienia.
46. MONIZM – system filozoficzny, według którego natura wszelkiego bytu jest jednorodna: materialna albo duchowa.
Materialistyczny monizm reprezentują : Marks, Demokryt, Epikur, Diderot,
Spirytualistyczny monizm reprezentują : Hegel, Platon, Filon
Przeciwstawnymi koncepcjami wobec monizmu są : dualizm i pluralizm.
47. DUALIZM (łac. dualis - dotyczący dwóch, podwójny) - w filozofii pogląd, w myśl którego określony obiekt tworzą dwa niesprowadzalne do siebie składniki. Mogą to być np. sfery duchowa i materialna albo idealna i realna w przypadku dualizmu metafizycznego (system Platona) czy dusza i ciało w przypadku dualizmu antropologicznego (chrześcijaństwo). Na sposób dualistyczny można też tłumaczyć relacje wzajemne myślenia i mowy (dualizm jest tu równoznaczny stwierdzeniu, że nie całe myślenie odbywa się w języku) lub poznawanej rzeczywistości i rzeczywiście poznawanego (nietożsamość rzeczy samej w sobie i fenomenu w filozofii I. Kanta).
48. PLURALIZM- Jest to stanowisko, które przyjmuje jeszcze więcej zasad niż dwie, trzy, cztery, a nawet nieskończenie wiele. W naszych czasach nie ma w filozofii pluralistów. Są tylko moniści i dualiści. Pluraliści byli tylko na początku dziejów filozofii;
Pluralizm to w filozofii pogląd, wg którego istnieją odrębne rzeczywistości (pluralizm ontologiczny), a w poznaniu wiele czynników, elementów, zasad decydujących o prawdzie lub zbliżaniu się do prawdy dotyczącej rzeczy i zjawisk (pluralizm epistemologiczny).
- empedokles (cztery natury, żywioły: woda, ogień, powietrze, ziemia)
- arystoteles - dodał poza czterema żywiołami, że każdy ma na ziemi ustalone sobie miejsce, właściwie: najwyżej ogień, poniżej powietrze, potem woda, na końcu ziemia. Taki porządek miał być porządkiem natury i wobec tego wszystko co się dzieje w naturze, podąża do sobie właściwego miejsca.
- anaksagoras - mówił, że jest nieskończona ilość składników bytu, natur, tyle ile jakości.
-pitagorejczycy - również mówili o nieskończonej ilości natur, które wiązali z liczbami.
49. AGNOSTYCYZM (gr. "nieznany, niepoznawalny") - to pogląd odnoszący się do ludzkiego poznania. Głosi on, że ludzkie poznanie jest ograniczone i nie dostarcza wiedzy o rzeczywistości lub nie możemy zweryfikować jej prawdziwości. Jest to pojęcie bardzo bliskie sceptycyzmowi filozoficznemu. Współcześni filozofowie, między innymi Robert Anton Wilson, starali się generalizować pojęcie agnostycyzmu, nie odnosząc go tylko do istnienia boga.
W najogólniejszym ujęciu jest to pogląd, wedle którego nigdy nikomu nie uda się dowieść istnienia lub nieistnienia boga, bądź negujący całkowicie lub częściowo możliwość poznania bytu. Thomas Henry Huxley wprowadził termin agnostycyzm, wykluczając możliwość poznawczą człowieka na polu „istoty” rzeczy jak i „istoty” związków przyczynowo-skutkowych. W swym stanowisku przeciwstawia się ateizmowi i teizmowi.
50. REALIZM- pojęcie wieloznaczne, zmieniające sens w zależności od kontekstu. Ogólnie jest to silna wiara w obiektywne (realne) istnienie zewnętrznego świata w formie zgodnej z tym, jaki przedstawia się on ludzkim zmysłom i rozumowi oraz odrzucanie wszelkich koncepcji sugerujących subiektywność jego istnienia lub zaprzeczających jego substancjalności. Rodzaje realizmu w filozofii:
Realizm epistemologiczny to pogląd, że przedmioty dane w doświadczeniu istnieją niezależnie od podmiotu poznania.
Realizm pojęciowy to pogląd, że pojęciom przysługuje istnienie realne.
Realizm atomistyczny natomiast to pogląd, że istnieją tylko poszczególne, jednostkowe byty, które ludzie mają tendencje łączyć w pewne wspólne pojęcia, a następnie przypisywać tym pojęciom istnienie realne, zapominając, że są to wytworzone przez nich samych konstrukcje
51. FENOMENALIZM- pogląd filozoficzny głoszący iż bezpośrednio dostępne są ludziom tylko układy doznań zmysłowych i emocjonalnych (nazywane fenomenami) i nie istnieje możliwość bezpośredniego poznania bytów "samych w sobie". Pogląd ten pozostaje w opozycji do esencjalizmu.
Koncepcję fenomenalizmu wprowadzili do nowożytnej, europejskiej filozofii George Berkeley i David Hume jako rezultat doprowadzenia do ostatecznych konsekwencji koncepcji brytyjskich empiryków. Koncepcje fenomenalizmu rozwinął znacznie Immanuel Kant, który starał się przezwyciężyć niektóre jego paradoksy poprzez koncepcję umysłu praktycznego. Współczesnym rozwinięciem fenomenalizmu jest z jednej strony neokantyzm, a z drugiej fenomenologia.
52. IDEALIZM OBIEKTYWNY- stanowisko filozoficzne głoszące tezę o pierwotności czynnika duchowego (myśli, idei, świadomości) wobec materialnej rzeczywistości. Przeciwstawiane materializmowi i naturalizmowi.
Wyróżnia się dwa podstawowe kierunki idealizmu: obiektywny oraz subiektywny. Idealizm obiektywny zakłada, że jedynym obiektywnym bytem rzeczywistym jest idea, która istnieje niezależnie od materii i świadomości ludzkiej. Główni przedstawiciele tego kierunku: Platon, Tomasz z Akwinu i G. Hegel.
53. IDEALIZM SUBIEKTYWNY oparty jest na twierdzeniu, że świat realny jest jedynie wytworem podmiotu poznającego, neguje istnienie obiektywnej rzeczywistości. Reprezentanci: G. Berkeley, D. Hume, H. Bergson.
54. SOLIPSYZM – pogląd filozoficzny głoszący, że istnieje tylko jednostkowy podmiot poznający, cała zaś rzeczywistość jest jedynie zbiorem jego subiektywnych wrażeń - wszystkie obiekty, ludzie, etc., których doświadcza jednostka, są tylko częściami jej umysłu. Za twórcę owego poglądu uważany jest sofista Gorgiasz (ok. 483-375 p.n.e.), który utrzymywał, że:
Nic nie istnieje
Nawet jeśli coś istnieje, nikt nie mógłby o tym wiedzieć
Nawet jeśli ktoś by o tym wiedział, nie mógłby tego nikomu zakomunikować
55. APRIORYZM – a priori (łac.: "z góry", "uprzedzając fakty", "z czegoś, co już było"); w filozofii stanowi przeciwieństwo aposterioryzmu, nazywany bywa także ultraracjonalizmem) - pogląd według którego możliwe jest poznanie a priori, tj. przed doświadczeniem, nie opierające się na nim. Aprioryzm skrajny traktuje poznanie a priori jako jedyne obowiązujące, tym samym nie odnosi się do innych metod poznania. Taki pogląd występuje między innymi u Platona i Parmenidesa. W filozofii współczesnej istnieje także aprioryzm umiarkowany, zakładający istnienie wiedzy apriorycznej, która obok wiedzy wspartej poprzez doświadczenie buduje prawdziwy obraz rzeczywistości.
56. APOSTERIORYZM – a posteriori – w filozofii, termin będący przeciwieństwem dla: a priori, i oznaczający tyle, co: "po fakcie" tudzież "w następstwie faktu". Odnosi się on do poznania powstałego na doświadczeniu – rozumowania o czymś drogą indukcji ("od szczegółu do ogółu"), wskutek percepcji jakiegoś faktu
57. RACJONALIZM (łac. ratio - rozum; rationalis - rozumny, rozsądny) - to filozoficzne podejście w epistemologii zakładające możliwość dotarcia do prawdy z użyciem samego rozumu z pominięciem doświadczenia, poprzez stworzenie systemu opartego na aksjomatach, z których poprzez dedukcję można wywieść całość wiedzy. Racjonalizm w nowożytnej filozofii wywodzi się od Kartezjusza.
58. RACJONALIZM GENETYCZNY, NATYWIZM - stanowisko epistemologiczne w sporze o źródła poznania głoszące, że wszystkie pojęcia, które znamy, są w naszym umyśle od urodzenia. Przeciwieństwo empiryzmu genetycznego, mówiącego, że pojęcia te zapisują się w nas wraz z doświadczeniem. Przedstawicielem natywizmu jest Platon, który zakłada, że dusza posiada wiedzę wrodzoną.
Natywizm na gruncie antropologii kulturowej jest to dążenie do zachowania zagrożonej tożsamości kulturowej danej zbiorowości ludzkiej, poprzez autoafirmację jej kultury, podkreślenie tubylczości. Świadoma zorganizowana próba odrodzenia lub uwiecznienia przez część członków danej społeczności wybranych elementów jej kultury.
Typy natywizmu
1.Ze względu na cel:
Rewiwalistyczny : dążenie do ponownego przywrócenia niektórych elementów kultury rodzimej, wypartych przez obcą kulturę / np. książka „Dżihad kontra McŚwiat”
Perpetuatywny : (zachowawczy) dążenie do zachowania tych elementów, które choć zagrożone, jeszcze funkcjonują i decydują o odrębności
2.Ze względu na środki:
Racjonalny : raczej w użyciu w świecie zachodnim
Magiczny.
59. EMPIRYZM– doktryna filozoficzna głosząca, że źródłem ludzkiego poznania są wyłącznie, lub przede wszystkim bodźce zmysłowe docierające do naszego umysłu ze świata zewnętrznego, zaś wszelkie idee, teorie itp. są w stosunku do nich wtórne.
Empiryzm stoi w ostrej sprzeczności z racjonalizmem.
Pierwszym filozofem, który krytykował takie poznanie był Heraklit -
Złymi świadkami są oczy i uszy ludziom, którzy noszą duszę barbarzyńców.
Współczesna koncepcja empiryzmu została wysunięta przez Francisa Bacona a następnie rozwinięta przez Johna Locke'a, George'a Berkeleya oraz Davida Hume'a.
Można wyróżnić empiryzm metodologiczny, który głosi nieistnienie sądów syntetycznych a priori i empiryzm genetyczny, który głosi, że umysł ludzki jest pierwotnie pozbawiony treści poznawczych (umysł jako tabula rasa - "niezapisana tablica"), dopiero doświadczenie bezpośrednio lub pośrednio powoduje zapełnienie tej pustki sądami. Skrajną postacią empiryzmu genetycznego jest sensualizm, który głosi, że nie ma niczego w umyśle, czego nie było wpierw w zmysłach. Poglądem przeciwstawnym do empiryzmu genetycznego jest natywizm.
60. SENSUALIZM (łac. sensus zmysł) - pogląd filozoficzny głoszący, że wszelka wiedza pochodzi od wrażeń zmysłowych (poznanie odbywa się poprzez przeprowadzanie logicznych doświadczeń) i jest tylko bardziej lub mniej złożonym kompleksem spostrzeżeń. W starożytności sensualizm głosili epikurejczycy, cynicy i stoicy. W czasach nowożytnych między innymi Étienne de Condillac, David Hume, Herbert Spencer.
61. IRRACJONALIZM - pogląd filozoficzny głoszący, że rzeczywistości nie da się poznać w racjonalny sposób, przypisujący najwyższą wartość pozarozumowym środkom poznawczym; odmiana idealizmu epistemologicznego. Irracjonalizm często odrzuca też możliwość, by słowa, jako środek komunikacji, mogły odpowiadać wewnętrznym ideom (por. iluminacja).
Irracjonalizm był postawą typową dla romantyzmu i modernizmu. Henri Bergson uważał, że człowiek ma do dyspozycji dwie władze poznawcze: intelekt i intuicję, stawiając wyżej intuicję.
Irracjonalizm to także postawa umysłowa, stawiająca przyjmowanie argumentów rozumowych niżej niż argumentów na mocy tradycji, autorytetu, wiary, instynktu, intuicji, czy emocji.
62.ILUMINACJONIZM (łac. illuminatio - oświecenie, natchnienie, światłość) - doktryna filozoficzna lub filozoficzno-teologiczna uznająca oświecenie Boże (iluminację) za integralny element poznania umysłowego człowieka, mającego za przedmiot Absolut i rzeczywistość duchową, akcentująca istotną rolę tego oświecenia w życiu moralno-religijnym.
63.EMOTYWIZM – pogląd we współczesnej etyce, sformułowany przez Alfreda Julesa Ayera, głoszący iż etyczny namysł i wynikające z niego postanowienia, mają jedynie charakter ekspresji subiektywnych doznań i uczuć jednostki.
64.WOLUNTARYZM (wolicjonalizm)(łc. voluntas ‘wola’) filoz. kierunek w filozofii, wg którego wola jest podstawowym czynnikiem poznawczym i istotą bytu.
65.INTUICJONIZM – prąd epistemologiczny w filozofii współczesnej przyjmujący intuicję za podstawę poznania. Jego głównym twórcą jest Henri Bergson. W jego pojęciu intuicja ma naturę organiczną, równą rzeczom poznawanym, a jej przedmiotem jest rzeczywistość wewnętrzna. Rozważaniom na temat intuicji poświęcił m.in. książkę Wstęp do metafizyki, Intuicja filozoficzna. W tym zakresie poprzednikami Bergsona byli: Blaise Pascal, święty Augustyn, Plotyn, John Henry Newman.
Intuicjonizm stanowił istotną inspirację w twórczości Bolesława Leśmiana i Marcela Prousta.
66. TRANSCENDENTALIZM (transcendentyzm). - (O tym mówiłem – wszystko tylko nie to !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!) nurt filozofii amerykańskiej zapoczątkowany między innymi przez R.W. Emersona i H.D. Thoreau. Głosi ideę równości, niezależności oraz samodzielności. Podkreśla autonomiczność każdego człowieka w dochodzeniu do prawd moralnych, duchowych oraz społecznych. Za pierwszy tekst traktujący o transcendentalizmie, uważany jest "Nature" Emersona. Jego samego uważa się za prekursora ruchu.
Transcendentalizm skupia się na doświadczeniu jednostki, głosząc, że człowiek jest pewien tego, czego sam w życiu doświadczył, bądź do czego sam doszedł. Narzucone z góry wartości mogą być i często są nieodpowiednie dla każdej jednostki. Transcendentalizm zatem sprzeciwia się niejako uniwersalizmowi pojęć i wartości. We wczesnym stadium transcendentalizm Emersona odrzucał "boskość", jednak z czasem skłonił się ku wyższej istocie, ale w indywidualnym rozumieniu.
Transcendentalizm kładzie nacisk na świadomość własnych czynów, jak i na wyciąganie z nich wniosków i nauk.
67.IMMATEMATYZM - filoz. przeświadczenie, że wszelkie doświadczenia to tylko przeżycia wewnętrzne, a nie zmysłowe (realne). Pogląd ten doznania rzeczywiste odrzuca i neguje.
68. SPÓR O UNIWERSALIA (powszechniki) - filozoficzny problem dotyczący statusu pojęć ogólnych (uniwersaliów, powszechników), historycznie przybierał formę dyskusji wokół istnienia idei. Współcześnie problem także dotyczy psychologii poznawczej, która zajmuje się m.in. pochodzeniem pojęć w umyśle i ich adekwatnością.
Pojęcie "idei" wprowadził do filozofii Platon, który uważał, że istnieją one realnie, poza rzeczami zmysłowymi; stanowią byt rzeczywisty i samoistny. Własnościami idei są - jego zdaniem - jedność (jednej idei odpowiada wielość przedmiotów), stałość (przedmioty ulegają ciągłym zmianom, idee są niezmienne i wieczne) oraz hierarchiczność (idee niższego rzędu podlegają ideom wyższego rzędu). Pierwowzorem idei i ich najlepiej poznawalnymi wzorcami są pojęcia matematyczne. Stanowisko Platona zostało później określone jako skrajny realizm pojęciowy.
Odrębne stanowisko zajął Arystoteles, według którego uniwersalia nie stanowią odrębnego bytu. Pełna bytowość przysługuje tylko substancji (indywidualnemu bytowi, konkretowi). Arystoteles uznał istnienie form ogólnych (istoty rzeczy), ale ich istnienie nie było niezależne i samoistne, ale związane z istnieniem konkretnych rzeczy. Jego stanowisko zapoczątkowało realizm umiarkowany.
Opozycyjny wobec realizmu nominalizm zapoczątkowali stoicy, którzy zaprzeczali rzeczywistemu statusowi pojęć (idei, uniwersaliów). Ich zdaniem pojęcia są wytworami mowy i nie mają odpowiednika w rzeczywistości.
Spór o uniwersalia rozgorzał w średniowieczu za sprawą Boecjusza, który postawił pytanie: czy kategorie mają swój niezależny byt jako gatunki rzeczy, czy też istnieją tylko jako znaki językowe? Boecjusz był zwolennikiem realistycznego poglądu, że uniwersalia istnieją w rzeczach poznawanych zmysłowo, ale poznajemy je niezależnie od ciała. Realizm pojęciowy był zresztą charakterystyczny dla filozofii patrystycznej oraz wczesnej scholastyki i najczęściej wtedy przyjmowany był bez dowodu. Odpowiadał on idei świata jako stworzonego przez Boga i poddanego wieczystym prawdom. Spór ten toczył się nie tylko na płaszczyźnie metafizycznej, ale także teologicznej.
Skrajne realistyczne stanowiska zajmowali filozofowie średniowieczni ulegający wpływom Platona i neoplatończyków: Eriugena, który głosił emanacyjną postać realizmu (rzeczy emanują z pojęć ogólnych, które z kolei stanowią emanację Boga) oraz Anzelm z Canterbury, który przyjmował egzemplarystyczną i bardziej ortodoksyjną teologicznie postać realizmu (Bóg stwarza rzeczy na wzór stworzonych uprzednio pojęć ogólnych). Antyrealizm (nominalizm) XII-wieczny reprezentował natomiast Roscelin, który głosił, że pojęcia ogólne stanowią tylko dźwięki języka.
XII-wieczni filozofowie poszukiwali w większości stanowiska kompromisowego. Ich najwybitniejszy przedstawiciel, Pierre Abelard głosił sermonizm. Uznawał on powszechniki za wypowiedzi posiadające znaczenie, którego podstawą jest wspólna forma (forma communis) przedmiotów, poznawana rozumowo dzięki abstrahowaniu cech wspólnych.
Wśród stanowisk w sporze o uniwersalia wyodrębniły się również:
konceptualizm, który utrzymywał, że powszechniki są tylko pojęciami, czyli obrazami powstającymi w ludzkim umyśle;
teoria "stanu" Waltera z Mortagne oraz teoria "względu" Adalharda z Bath, którzy uważali, że rzeczy mogą z pewnego punktu widzenia być rozpatrywane jako egzemplarze gatunków, a z innego - jako rzeczy jednostkowe;
indyferentyzm, który określał powszechniki jako własności rzeczy współwystępujące z ich jednostkowością;
teoria zbioru, który określał powszechniki jako własności zbiorów rzeczy o podobnej naturze;
Św. Tomasz z Akwinu przyjął za Awicenną trzy postacie i formy istnienia uniwersaliów:
ante rem: wszystkie pojęcia ogólne istnieją jako wzory w umyśle Boga
in re: uniwersalia istnieją jako istoty konkretnych rzeczy, zawarte w ich substancji jednostkowej (universale directum);
post rem: uniwersalia pojawiają się jako rezultat abstrakcji, wytwór umysłu (universale reflexivum).
69. SKRAJNY REALIZM POJĘCIOWY- (np. u Platona) – pogląd głoszący, iż pojęcia ogólne (np. „człowiek w ogóle”) posiadają byt rzeczywisty i samoistny.
70. UMIARKOWANY REALIZM POJĘCIOWY- jeden z głównych poglądów dotyczących statusu ontycznego pojęć ogólnych. Arystoteles uznawal ze istnieja nazwy, pojecia ogolne, ale nie ma ogolnch idei, przedmiotow (Idea jest w przedmiocie). Twierdzil ze zmysły mialy w poznaniu funkcje rownie niezastapiona jak rozum. Trzeba zetknąć się z rzeczywistością, aby cos w niej widziec, umysl może zetknąć się z nia jedynie przez zmysły. Umysl jest pusta tablica, która zapisuja spostrzeżenia. Od spostrzezen trzeba rozpocząć poznanie. Arystoteles stal na stanowisku racjonalizmu , ale racjonalizm jego był związany z genetycznym empiryzmem. Według tego poglądu nazwom i pojęciom ogólnym przysługują korelaty w postaci przedmiotów ogólnych. Inaczej niż w realizmie skrajnym, przedmioty te nie istnieją jako byty realne i niezależne od podmiotu, lecz jako byty idealne, tj. będąc zależnymi w istnieniu od podmiotu poznającego rzeczywistość. Dzięki takiemu ujęciu możliwe jest tworzenie wiedzy ogólnej (niemożliwe w nominalizmie), będącej wynikiem procesu poznawczego, a nie twórczego procesu podmiotu (z czym można ją pomylić w konceptualizmie).
71. NOMINALIZM pojęciowy – pogląd filozoficzny odmawiający realnego (to znaczy poza umysłem i poza mową ludzką) istnienia pojęciom ogólnym (uniwersaliom), uznający je za nazwy, służące jedynie komunikacji językowej. Nominalizm często wiąże się z empiryzmem oraz pozytywizmem. Przeciwstawnym poglądem jest realizm pojęciowy. Według nominalistów każdemu pojęciu odpowiadają jednostkowe konkretne przedmioty, czyli desygnaty.
W IX wieku, Al-Nazzam prezentuje arabski nominalizm. Należąc do skrajnej grupy mutazylitów, odrzuca wszechmoc Boga i uczy o równości ludzi ze zwierzętami, które według niego też mogą zostać zbawione.
72. KONCEPTUALIZM
Jedno ze stanowisk w średniowiecznym sporze o uniwersalia, głoszące, że ogólność to cecha umysłowego ujęcia świata i można ją przypisać jedynie pojęciom ujmowanym jako zjawiska psychiczne.
Konceptualizm głosił, że uniwersalia są nie w rzeczach, lecz w umysłach, gdyż ogólne są nie rzeczy, nie nazwy, lecz pojęcia ("conceptus"). Przypisywał uniwersaliom byt nie fizyczny i nie idealny, lecz psychologiczny. (Tatarkiewicz)
Konceptualizm odrodził się w XIV w. w opozycji do nominalizmu W. Ockhama. Główni przedstawiciele to: R. Descartes, J. Locke, G. Leibniz
Uniwersalia, powszechniki, odpowiedniki pojęć ogólnych. Filozofowie stojący na stanowisku realizmu filozoficznego (np. Platon) uważali, że uniwersalia istnieją realnie (np. idea człowieka, dobro w ogóle itd.). Przeciwstawiali się im nominaliści (np. W. Ockham), twierdząc, że uniwersalia są wynikiem myślowego procesu abstrakcji i istnieją jedynie w umyśle.
73. SERMONIZM Średniowieczny pogląd filozoficzny dotyczący sporu o uniwersalia (o sposób istnienia pojęć ogólnych), reprezentowany przez P. Abelarda, będący stanowiskiem kompromisowym. Polega na stwierdzeniu, że pojęcia ogólne (np. dobro, piękno) należą do mowy nie jako zwykłe dźwięki, lecz jako dźwięki posiadające znaczenie. Ogólnym więc jest nie sam znak fizyczny czy desygnat, lecz także znaczenie znaku.
(łac. sermo - mowa) - stanowisko własne Piotra Abelarda. Pogląd, że powszechnym cząstkom mowy (sermo) odpowiadają w rzeczach tzw. forma communis - wspólna forma. Jest ona podstawą tworzenia pojęć.
74. AKSJOLOGIA
1. W węższym znaczeniu — szczegółowa teoria wartości, wchodząca w skład poszczególnych dyscyplin naukowych, dziedzina rozważań nad wartościami określonego rodzaju, np. moralnymi, estetycznymi, poznawczymi, ekonomicznymi, religijnymi...
2. W szerokim znaczeniu — ogólna teoria wartości, nauka o wartościach, wieloaspektowe rozważania teoretyczne dotyczące pojęcia wartości, wywodzące się z etycznych koncepcji dobra.
Aksjologia w szerokim znaczeniu zajmuje się:
- w aspekcie teoretycznym
analizą natury wartości (tego, co cenne, dobre), a więc zagadnieniem, czym jest wartość, jaki jest jej charakter (subiektywny, obiektywny, absolutny, względny itp.),
dociekaniem źródeł i mechanizmów powstawania wartości;
- w aspekcie systematyzującym i postulatywnym
podstawami i kryteriami wartościowania,
klasyfikacją wartości (np. wyodrębnianiem wartości autotelicznych (jako celów samych w sobie) i służących do ich realizacji wartości instrumentalnych),
budowaniem ich hierarchii i ustalaniem, co stanowi wartość najwyższą (tzw. summum bonum),
ich statusem ontycznym, relacjami z innymi bytami, sposobami ich poznawania i realizowania;
- w aspekcie socjologicznyczm i teoretyczno-kulturowym
badaniem społecznego funkcjonowania wartości w danej epoce historycznej, zbiorowości społecznej i kulturze.
75. OBIEKTYWIZM- W ontologii: pogląd, zgodnie z którym przedmiot poznania istnieje poza podmiotem poznającym i niezależnie od niego.
W aksjologii: stanowisko, które przypisuje wartościom istnienie niezależne od świadomości.
Obiektywizm metafizyczny - teza, że istnieje fundamentalna rzeczywistość, niezależna od naszego poznania i świadomości, przeciwieństwo subiektywizmu metafizycznego.
Obiektywizm – filozofia stworzona przez Ayn Rand, powieściopisarkę, scenarzystkę i filozofkę. Rand nawiązywała do tradycji arystotelesowskiej i kapitalistycznej. Sprzeciwiała się kolektywizmowi, nacjonalizmowi, rasizmowi i socjalizmowi. Ayn Rand głosiła tezy obiektywizmu w swych powieściach.
Filozofia obiektywizmu odrzuca jako nieracjonalne istnienie istot nadprzyrodzonych, w tym i Boga, głosząc ateizm i antropocentryzm. W zakresie metafizyki akceptuje obiekywną rzeczywistość, za źródło poznania uznaje tylko i wyłącznie rozum i logikę.
Zgodnie z zasadami etyki obiektywistycznej każdy człowiek powinien kierować się własnym interesem (racjonalnym egoizmem). Rand uznawała, że ponieważ każdy by przetrwać musi dbać o siebie, to doktryna twierdząca, że troszczenie się o siebie jest złem oznacza, że złem jest ludzka chęć przeżycia. Według Rand na tym właśnie polega doktryna altruizmu, którą należy odrzucić, podobnie jak żądanie poświęcania innych dla siebie.
Obiektywiści promują państwo minimalne i system kapitalizmu jako ochraniające i nie naruszające praw ludzi, przeciwstawiając się inicjowaniem przemocy. Przeciwstawiają się też wszelkim kompromisom moralnym, uznając je za zgodę na zło.
Z filozofii obiektywizmu czerpią niektórzy współcześni klasyczni liberałowie i libertarianie.
76. SUBIEKTYWIZM -to kierowanie się w działaniu oraz w ocenie faktów i zjawisk wyłącznie własnym sposobem widzenia; stronniczość.
W naukach socjologicznych jest zaprzeczeniem ujęcia charakterystycznego dla socjologii, mianowicie o obiektywności istnienia świata społecznego. Świat społeczny to suma świadomości członków zbiorowości – nie ma obiektywnej pozaświadomości rzeczywistości społecznej. Współcześnie subiektywizm przypisuje się często postmodernizmowi.
77. ABSOLUTYZM- w filozofii przeciwieństwo relatywizmu. Pogląd, w myśl którego wartości najwyższe, np. prawda (absolutyzm w teorii prawdy), dobro (absolutyzm etyczny), piękno (absolutyzm estetyczny), mają charakter absolutny - są wieczne i niezmienne, niezależne od indywidualnych zapatrywań ludzkich, okoliczności historycznych, koniunktury społeczno-politycznej itp.
78. RELATYWIZM- to pogląd filozoficzny, wedle którego prawdziwość wypowiedzi można oceniać wyłącznie w kontekście systemu, w którym są one wypowiadane. Tym samym relatywizm stwierdza, że nie istnieją zdania niosące absolutną treść, których ocena byłaby identyczna i niezależna od jej kontekstu. Prawdziwość dowolnego sądu zależy od przyjętych założeń, poglądów czy podstaw kulturowych.