Świadomość skutków przemocy jako kwestia społeczna

Bardzo poważnym problemem społecznym w Polsce jest fakt, iż spora część naszego społeczeństwa (badania dowodzą, że ponad 47 %) bagatelizuje korelację pomiędzy alkoholizmem a przemocą, 69 % badanych zupełnie nie zdaje sobie sprawy z faktycznych skutków przemocy (mającej miejsce w rodzinach z problemem alkoholowym)- dotyczy to zarówno skutków bezpośrednich, jak i odroczonych – ujawniających się po latach.

Większość Polaków, którzy nigdy nie doświadczyli długotrwałej przemocy, nie zdaje sobie nawet sprawy z psychologicznej sytuacji ludzi doznających przemocy, nie zdaje sobie także sprawy z tego, że powtarzające się urazy powodują trwałe zmiany w psychice maltretowanych osób, co biorąc pod uwagę liczbę tego typu przypadków (ponad 43 % populacji Polaków) stanowi poważny problem psychospołeczny.

Przemoc w rodzinach z problemem alkoholowym może mieć bezpośrednie konsekwencje zdrowotne, są to zranienie (nawet do urazu śmiertelnego), jak również odległe skutki w postaci problemów psychicznych - lęku, wyuczonej bezradności, zespołu stresu pourazowego oraz kosztów ekonomicznych i społecznych.

J. Mellibruda wyróżnia dwa rodzaje skutków przemocy¹:

a) doraźne - cierpienie, lek, długotrwałe choroby, trudności w nauce, zaburzenia w zachowaniu, agresja;

b) długotrwałe - cierpienie psychiczne, uszkodzenia neurologiczne, zaburzenia zachowania, depresja, brak satysfakcji z życia, trudności we współżyciu, predyspozycje do stosowania przemocy.

A. Lipowska- Teutsch proponuje nieco inny podział skutków przemocy, wyodrębniając skutki bezpośrednie i odległe. Pierwsze połączone są z nagłą negatywną konsekwencją, gdzie najczęstsza z nich to śmierć z powodu odniesionych obrażeń. Druga grupa to obrażenia fizyczne i cierpienia psychiczne oraz uszkodzenia neurologiczne (skutki odległe)².

J. Pospiszyl wyróżnia skutki długotrwałe, lecz dokonuje nieco innego ich podziału³:

- Mechanizm błędnego koła, który opiera się na tym, że dzieci które są ofiarami, czy świadkami przemocy, gdy będą starsze podświadomie przejmą agresywne wzory zachowania rodziny macierzystej i wybiorą taki sam toksyczny związek jak w domu rodzinnym. Kobiety zwykle będą wybierały współmałżonka, który umożliwi im odtworzyć przemoc widzianą bądź doświadczaną w okresie dzieciństwa, będą przeświadczone, że najskuteczniejszy sposobem wpływania na ludzi jest „bat”. Najgorsze jest to , że ani razu nie pomyślą, dlaczego mogłyby postępować inaczej. Również ich problemem będzie nieumiejętność okazywania uczuć - dystans emocjonalny.

- Uraz psychiczny wywołuje w osobie bezsilność wobec ważnego zdarzenia, obecne sposoby reagowania okazują się nieskuteczne i to właśnie budzi strach oraz nieustanne poczucie zagrożenia. Jeśli jednostka nie umie znaleźć skutecznego sposobu radzenia sobie ze wspomnianym doświadczeniem, to po pewnym czasie możliwym jest, że samodzielność w szukaniu rozwiązań maleje, a zostaje dodana dodatkowa przeszkoda, jaką jest wadliwy i utrwalony sposób reagowania na problem.

- Psychologiczna reakcja na uraz - J. Pospiszyl rozróżnia trzy typy zaburzeń, powstałych na skutek działania urazu: zaburzenia pourazowe, adaptacyjne oraz dysocjacyjne.

1. zaburzenia pourazowe cechują się uporczywym odtwarzaniem urazu w postaci „przebłysków”, snów, które stanowią „powrót” do niechcianych wspomnień, dochodzi do tego izolowanie od ludzi, odrętwienie uczuciowe, napady paniki, trudności z zasypianiem, napady agresji, trudności z koncentracją, unikanie okoliczności, które przypominają zdarzenia lub z nimi związanych (z tego typu objawami związane są często lęki lub/i depresja);

2. zaburzenia adaptacyjne występują, jeżeli zdarzenie wywołujące uraz nie miało cech katastrofy, a miało charakter psychospołeczny. Najczęściej występują one w okresie miesiąca od zdarzenia, a objawiają się: lękiem, nastrojem depresyjnym, dramatycznymi lub gwałtownymi zachowaniami, zamartwianiem się, przejawami regresji (moczenie nocne, ssanie palca, obgryzanie paznokci);

3. zaburzenia dysocjacyjne, czyli przekształcanie się problemów które nie są rozwiązywane w objawy fizyczne.

- Stres pourazowy – charakteryzują go 3 główne elementy:

a) nadmierne pobudzenie

b) wtargnięcie

c) zawężenie pola percepcji

Ad. a) nadmierne pobudzenie (objawia się wzmożoną czujnością, wypatrywaniem zagrożenia, niespokojnym snem, szczególną wrażliwością na hałasy, dolegliwościami psychosomatycznymi, koszmarami nocnymi).

Ad. b) wtargnięcia występują jako wspomnienia pourazowe, które uporczywie „wdzierają się” – stąd nazwa - w świadomość jednostki, w postaci obrazów i wrażeń (utrudnia to bardzo odzyskanie kontroli i zapanowanie nad trudnym przeżyciem;

Ad. c) zawężenie - uzewnętrznia się w postaci rezygnacji z aktywnego życia, spokoju, który nie pasuje do sytuacji, jaka miała/miewała wcześniej miejsce, obniżeniem inicjatywy, obojętnością na ból, utratą zdolności odczuwania zdarzeń, które dotyczą osoby, będącej ofiarą, czasem zmianą poczucia czasu, niekiedy „bezruchem” – totalną biernością wobec niebezpieczeństwa.

- Bezradność wyuczona oznacza pozostawanie ofiar przemocy w toksycznym związku pomimo świadomości, że zachowania partnera są bardzo złe, amoralne i bezprawne. Bezradność wyuczona rozwijająca się w psychice dzieci w rodzinach alkoholowych, powoduje często nieodwracalne skutki. Eleonora Walker sporządziła listę czynników ryzyka rozwoju wyuczonej bezradności, są to: przykre doświadczenia z dzieciństwa: przemoc fizyczna, napaść seksualna, molestowanie, nieprzewidziane zdarzenia (śmierć rodziców, rozwód, alkoholizm w rodzinie, problemy w szkole). Poczucie wyuczonej bezradności na początku dotyczy tylko niektórych sytuacji życiowych, z czasem obejmuje wszystkie sfery funkcjonowania jednostki, w tym również i sferę aktywności zawodowej.

- Efekt psychologicznej pułapki jest to sposób na aktywne przystosowanie się jednostki do sytuacji krzywdzącej, niezdolność przeciwstawiania się jej, a więc uzależnienie. Proces wpadania w psychologiczną pułapkę jest dość łatwy. Z początku ofiara podejmuje sporo wysiłku, np. aby stworzyć szczęśliwą rodzinę. Kiedy próba nie powiedzie się wzrasta poczucie winy, a dana osoba rozpoczyna interpretację własnych niepowodzeń jako skutek okoliczności zewnętrznych. Psychologiczna pułapka polega zatem na sprzeczności oczekiwań z rzeczywistymi doświadczeniami - jest to proces bardzo wyniszczający cały organizm ofiary („to wędrówka z ciężkim bagażem, która się nie kończy”).

Inni badacze opisywanej problematyki do odległych konsekwencji stosowania przemocy fizycznej w rodzinach alkoholowych zaliczają⁴:

1. Skutki somatyczne, taki jak:

- choroby somatyczne,

- uszkodzenia narządów wewnętrznych,

- uszkodzenia mózgu,

- kalectwo fizyczne,

- stałe napięcie mięsni ciała: drżenie rąk, tiki,

2) skutki w sferze poznawczej, behawioralnej i emocjonalnej, (które z czasem stają się nieodłącznymi cechami osobowości ofiary), takie jak:

- poczucie winy,

- niska samoocena,

- uzależnienia,

- zaburzenia nerwicowe oraz nerwice,

- potrzeba kontrolowania wszystkich i wszystkiego,

- używanie przemocy wobec innych.

Odległe skutki przemocy emocjonalnej dzielą się natomiast na:

1. somatyczne, do których zalicza się:

- arytmię serca,

- stałe napięcie mięśniowe,

- choroby psychosomatyczne (zawał serca, wrzody żołądka, astmę, chorobę wieńcową),

2) poznawcze, behawioralne, emocjonalne, takie jak:

- niska samoocena,

- skłonność do uzależniania się od innych,

- poczucie alienacji,

- perfekcjonizm,

- stosowanie przemocy emocjonalnej wobec innych,

- konieczność sprawowania kontroli nad innymi,

- izolacja emocjonalna,

- depresje,

- silne, nieusprawiedliwione poczucie winy.

W pracy socjalnej z ofiarami przemocy najważniejsze jest objaśnienie klientom jej cykliczności:

Badania wykazały, że związki, w których osoby doznają przemocy ze strony swoich partnerów, przechodzą przez trzy fazy powtarzającego się cyklu:

1.Faza narastania napięcia – w tej fazie pojawiają się nieliczne, o małym nasileniu incydenty przemocy;
2.Faza gwałtownej przemocy – w tej fazie dochodzi do niekontrolowanego rozładowania napięcia; cechą, która odróżnia tę fazę od pierwszej jest całkowity brak kontroli sprawcy nad swoim zachowaniem;
3.Faza „miodowego miesiąca” – w tej fazie dominują zachowania sprawcy, polegające na przeprosinach, obietnicach poprawy, okazywaniu miłości, uprzejmości i wszelkich miłych zachowań wobec partnera.

Charakterystyczne dla cyklu przemocy jest to, że cykl ten znów się rozpocznie, a przemoc w każdym następnym cyklu jest gwałtowniejsza i narasta znacznie szybciej.

Co pracownik socjalny powinien uświadomić swoim klientom w kwestii przemocy?

• w konsekwencji przemocy cierpi cała rodzina – to nieprawda, że stosujący przemoc mąż może być dobrym ojcem, a stosująca przemoc żona może być dobrą matką;

• przemoc domowa to zachowania zamierzone i świadome- dlatego też nic ich nie usprawiedliwia;

• przemoc domowa zawsze jest cykliczna;

• agresor powinien ponieść konsekwencje swojego zachowania – wybaczyć agresorowi to to samo, co przyzwolić na jeszcze bardziej okrutne formy przemocy;

• zachowań nazywanych przemocą domową można się nauczyć, ale i oduczyć;

• przemoc domowa na pewno nie skończy się sama, to ofiara ma wpływ na to, czy trauma przerwana.

Co na to badania? - po pierwszych aktach przemocy około 70 % sprawców okazywało czułość, miłość, prosiło o wybaczenie. W późniejszym okresie już tylko 40 %. Założyć więc należy, że początkowo agresja ma charakter bardziej ekspresywny, dopiero z czasem zmienia się w agresje instrumentalną, stosowana do kontrolowania i manipulowania partnerką.

CO DZIEJE SIĘ Z PSYCHIKĄ OSÓB, KTÓRE DOZNAŁY PRZEMOCY (NAJCZĘŚCIEJ W RODZINACH ALKOHOLOWYCH)?

1. Pułapka psychiczna

Osoba doświadczająca przemocy czując się osobiście odpowiedzialna za jakość związku. Dlatego też usiłuje usprawiedliwić czas i wysiłek jaki włożyła w przeszłości w jego podtrzymywanie.

2. Pułapka sytuacyjna

Osoba doświadczająca przemocy decyduje, że korzyści z pozostawania w związku są większe niż zysk z odejścia.

3. Pułapka lęku

Osoba doświadczająca przemocy ma nierealne bądź przesadzone wyobrażenie na temat tego, co się stanie, gdy odejdzie (np. przekonanie, że nie będzie w stanie przeżyć samodzielnie), przeżywa więc strach przed samotnością. Lęk przed nieznanym jest większy niż cierpienie wynikające z pozostania w dotychczasowych, bardzo toksycznych relacjach z partnerem.

4. Pułapka wyuczonej bezradności

Osoba dotknięta przemocą traci umiejętność przewidywania czy podejmowane przez nią działania, by zmienić sytuację będą miały zamierzony skutek. Używa ZATEMcoraz mniejszej liczby alternatywnych rozwiązań.

Ofiary przemocy POZBAWIONE PROFESJONALNEJ POMOCY I WSPARCIA w celu powstrzymania przemocy domowej stosują wciąż te same, NIESKUTECZNE strategie „radzenia sobie” z agresorem:
Są to:

1. rozmowa z osobą stosującą przemoc,

2. uzyskiwanie obietnic niestosowania przemocy,

3. straszenie bez podejmowania działań,

4. chowanie się lub uciekanie w trakcie bicia,

5. pasywna obrona w celu ochrony przed poważnymi obrażeniami,

6. odpieranie fizyczne ataków przemocy (walka obronna),

7. strategie poniżające, które polegają na całkowitym podporządkowaniu się i poniżaniu się przed sprawcą,

8. podejmowanie działań niesiłowych, typu WYŻALENIE SIĘ przed KOLEŻANKĄ, SĄSIADKĄ.

POMÓC TO PRZEDE WSZYSTKIM UŚWIADOMIĆ TE WSZYSTKIE OMÓWIONE NA WYKŁADZIE MECHANIZMY!

---

1. J. Melibruda, Niebieska linia 2/13/2001 r., s. 6↩

2. L. Godzwon, Działania przedszkoli wobec przemocy w rodzinie,1999r., nr.5, s. 5↩

3. J. Pospiszyl , Razem przeciw…, op.cit., s. 27↩

4. J. Maćkowicz, Przemoc w wychowaniu…, op. cit., s.95, 96↩