Rokoko. Sentymentalizm. Ośrodek puławski

I. Styl rokokowy. Poezje Józefa Szymanowskiego

1. Rokoko w Europie

- Narodziny we Francji, po kryzysie monarchii absolutnej Ludwika XIV.

- Pod wpływem inspiracji dworu wersalskiego.

- Skłonność do małych form, wyrafinowana elegancja.

- Architektura: małe pałacyki o lekkiej konstrukcji, bogato zdobione.

- Poezja: erotyk, sielanka, poemat heroikomiczny i sielski.

2. Polskie adaptacje rokoka

- W czasach stanisławowskich.

- W obyczaju, stylu życia dwór naśladował wzory wersalskie. Oficjalna doktryna to klasycyzm.

- Nowy rodzaj galanterii dworskiej: rokokowa gra miłosna.

- Kobiety popularyzują rokoko: świątynie dumania, pałacyki, ogrody.

- Postać fircyka: libertyńska postawa, uwodziciel > w Polsce awersja do sarmatów, poza filozofa, laicka moralistyka, epikurejska pochwała radości życia.

- Akceptacja rokoka w literaturze: pisma AKCz > autor dramatyczny, teoretyk adaptacji klasycyzmu. Podkreśla znaczenie dobrego smaku, czułości, delikatności. Powązki Czartoryskich = rokokowa konstrukcja.

3. Listy o guście. Program poezji rokokowej

- Józef Szymanowski > uczył się w Collegium Nobilium.

1. Świą tynia Wenery w Kindos > przekład wierszowany prozaicznej powiastki Monteskiusza.

2. Listy o guście, czyli smaku > krytycznoliterackie.

- Najobszerniejszy program poezji rokokowej. Dołączone do wydania komedii Kawa Czartoryskiego.

- Smak to sentyment, który wznieca w nas piękność lub szpetność. Gust: czułość (władza emocjonalna), delikatność (najbardziej wyrafinowane piękności) i trafność (kategoria intelektualna, właściwy wybór).

- Koncepcja poezji intelektualnej, wykwintnej kultury salonów.

- Odrzucenie reguł i przykładów. Są one gorsze, bo wtedy był niższy poziom kulturalny.

- Odrzucenie klasycystycznego dydaktyzmu.

3. Zadyga > przekład Woltera

4. Wyprawa na wojaż > dzieło pogrobowe

4. Józef Szymanowski i grupa poetów rokokowych

- Józef Szymanowski: erotyk, sielanki, ody, małe powiastki poetyckie > realizator rokoka.

- Erotyki do Zosi, podłoże autobiograficzne. Temat to nadzieje i smutki miłości. Sielankowa sceneria. Prostota.

- Odrzuca starożytność.

- Liryki: subtelność gry miłosnej, przelotnych uczuć, zdrobnienia. Sceneria sielankowa.

- Publikuje w „Zabawach”.

- Stylizacje: wzory staropolskiej liryki patriotycznej i miłosnej.

- Liczne pieśni, popularne – tematyka patriotyczna, organizują wyobraźnie narodową do walki zbrojnej.

* AN > programowy klasycysta, ale elementy rokoka i sentymentalizmu.

* IK > bajki i poematy heroikomiczne nawiązują do rokoka. Pieśni Osjana inspiracja sentymentalna.

* Wojciech Mier > utrzymuje kontakty z Czartoryskimi, Powązki. Erotyki, wiersze okolicznościowe, satyryczne, przekłady i naśladowania bajek. Rokoko: nie chęć do dydaktycznego klasycyzmu. Uznanie produktu kultury salonów. Do Pani Krajczyny > gust to podstawowe kryterium estetyczne. Atakuje AN jako poety staroświeckiego i niezrozumiałego. Moja filozofia > typowo rokokowo-epikurejski program, refleksja nad przemijaniem, uznanie miłości i przyjaźni. Rokoko: małe formy, próby opisania realiów życia codziennego. Poezja obyczajowa: Do pana pisarza Potockiego.

* Feliks Gawdzicki > sielanki, bajki, wiersze patriotyczne, rewolucyjne. Debiutuje w „Z” wierszem panegirycznym z elementami mitologii. Sielanki przedstawiają konwencjonalny świat pasterzy, poszukują ulotnych wzruszeń i przyjemności. Narrator to dyskretny obserwator, podkreśla z dystansem uroki scenerii sielankowej (pasterka Rano > klimat budzącego się dnia w arkadyjskiej krainie).

* Jan Ancuta > działacz patriotyczny. Skarga Kupidyna > kpina ze stereotypowych rekwizytów sielankowych. Bożek Miłości skarży się, że jego misja jest lekceważona w Warszawie. Miłością rządzi pieniądz. W lasku widzi pasterza i pasterkę, przeszywa go strzałą, ale fircyk niweczy jego plany. Dał pasterce dukata, żeby poszła z nim. Spacer nocny po Warszawie > świat pozorów i patologiczne objawy życia stolicy. Przedstawiciele różnych sfer.

* Jan Czyż > kopista SA, oficer.

= odcinają się od klasycystycznych tendencji, zamiast moralistyki to analiza rzeczywistości obserwowanej z pozycji libertyńsko-epikurejskiej. Autentyczne obrazki z życia Warszawy.

* Józef Koblański > jezuita, proboszcz. Związany z Czartoryskimi. Oda na maski krakowskie w karnawał w bandzie JW. Humieckiej, miecznikowej koronnej > opis realiów balu maskowego. Moje życzenie, Do przyjaciela > ujawnia swój program poetyckich. Do Fontanny > wylicza elementy w kręgu puławskim uznawane za szczyt gustu i wytworności. Rokokowy symbol piękna i szczęśliwości. Komin > egzystencjalne marzenia, zabieg mityzacji ukazując chwile szczęścia przy kominku, kiedy na zewnątrz panuje zima.

* Walenty Gurski > autor komedii, poeta. Grupa utworów Miłostki > wierszy o charakterze sielankowym. Wiosna, Żniwa, Rozbrat, Źrebak > poczucie przemijania, nieuniknionej śmierci. Żniwa > sielankowy obraz. Poezja patriotyczna: Pobudka do Polaków > ukazuje obraz poniżenia po I rozbiorze, wzywa Polaków do oporu i przeciwdziałana.

* W rokoku motyw przemijania = ruiny jako symbol.

II. Franciszek Dionizy Kniaźnin

1. W cieniu Powązek

- Kniaźnin nosi się po sarmacku. Jezuita.

- Przekład Horacego. Ody.

- Służba na dworze Czartoryskich. Pracuje w Bibliotece Załuskich.

- W Puławach jako nadworny poeta.

- Obcy program klasycystyczny.

- W młodości pisze po łacinie: ody elegie, własne przeżycia, refleksje, uczucia przyjaźni. Ślady liryki obywatelskiej.

- Kniaźnin łączymy ze środowiskiem obiadów czwartkowych – swobodne przeróbki ezopowych motywów według wzorów La Fontaine’a > Horacy stanowi pogląd zgodnie z ośrodkiem królewskim. Zręczny adaptator wzorów La Fontaine’a, własna inwencja poetycka, bajki oryginalne.

- Wiersze liryczne: Erotyki > wzruszenia miłosne, charakter anakreontyczny (pochwała miłości, życia i wina). Franciszek Ksawery Kniaźnin przetłumaczył 61 anakreontyków. Nawiązania mitologiczne. Bujność stylu (bogactwo synonimiki słów). Wiersze o autentycznym liryzmie: brak sztafażu barokowo-rokokowego (wyraża samotność, niedosyt, zawód, niepowodzenie, słowa proste > Melancholia, Filozof z biedy, Samotność, Dolegliwość > sentymentalna liryka bezpośredniego wyznania). Manifestacje poglądów autora: Przegrawek, Do czytelnika, Obligacja, Do Wenery, Cel śpiewania, Z Anakreonta, Do lutni. Poezja traktowana jak zabawa. Ale! W wierszu Do lutni > liryka ma moc wyzwalania napięć tkliwych tkwiących w duszy człowieka.

- Świat Kniaźnina: oryginalne użycie tradycyjnych środków, obiektywizacja i dystans podmiotu lirycznego. Twórczość rokokowa.

- Na tle scenerii Powązek (nowoczesna odmiana rokokowej kultury dworskiej) postać Kniaźnina wydaje się być anachroniczna (sarmackie źródła poezji, kontynuowanie barokowych konwencji i tematyki, pochwała staropolskich wzorów obyczajowych).

- Żale Orfeusza nad Eurydyką > kompozycja oparta na elementach antycznego mitu. Rozpamiętywanie chwil, motyw kolejnych żalów.

Charakter anakreontyków: FB > Wieczory na Starym Mieście u konsyliarzostwa Czempińskich, Kurdesz nad kurdeszami > pieśń biesiadna. IK > Pochwała wesołości.

2. W kręgu Puław

- Ośrodek opozycyjny wobec stanisławowskiego klasycyzmu wzór obyczajowy i kulturalny.

- 1783 AKCz skłócony z królem opuszcza warszawę. Stronnictwo magnackie.

- Izabela Czartoryska wpływa > zwrot ku pielęgnowaniu i odświeżaniu staropolskich wzorców. Zrywa z rokokowym charakterem Powązek. Styl ogrodu angielskiego.

- Zwrot ku przeszłości, sentyment dla minionych wieków.

- Nowy rozdaj patriotyzmu odwołujący się do rodzimej tradycji historycznej.

- Preromantyzm > zespół tendencji przeciwstawnych klasycyzmowi. Zjawiska zaliczane do sentymentalizmu. Nowy typ uczuciowości. Przeciwstawianie mitu Północy mitowi Południa, czyli kulturze śródziemnomorskiej, wyrosłej z antyku. Pieśni Osjana – średniowiecze to początek kształtowania się narodów europejskich. W Polsce lata 80. XVIII wieku w Puławach.

- JUN, Józef Szymanowski, Wojciech Mier, Józef Kobaliński, FB, Franciszek Ksawery Kniaźnin.

- Kniaźnin: Poezja. Edycja zupełna. Stare utwory nieliczne (np. bajki) + nowe z kręgu puławskiego: poematy, sielanki, sztuki dramatyczne, liryki. Wypiera się poprzednich wierszy. Realizacja poezji dążącej do jasności wyrazu, wzorowana na klasycyzmie stanisławowskim. Rezygnacja z barokowych konceptów, mitologicznych ornamentów. Wiersz jasny i klarowny. Tematy okolicznościowe z życia Puław. Liryka osobista, puławska zawiera ślady głębokiego, dojrzałego zaangażowania się.

- Przeróbka erotyku Dolegliwość na Rozwaga nad rozumiem i serce.

- Dwie lipy: liryka głębokiego żalu i rezygnacji.

- Kniaźninowskie liryki pisane w konwencji sielankowej: Krosienka > inne ujęcie, zmiana. Prostota obrazowania, nawiązanie do tradycji staropolskiej sielanki. Rodzime realia.

- Stylizacje ludowe, cechy pieśni ludowej. Paralelizm przyrody i człowieka.

- Do Kachny dworki Bartoszek siekanin > krytyka pozorności cnót na dworze, zakłamanie, deprawacja.

- Humor, autoironia, parodia. Babia Góra. Do Pawła Czenpińśkiego, gdy objeżdżał góry krakowskie > przyrodnik udaje się w podróż naukową. Auto przestrzega go przed fantastycznymi potęgami.

- Poemat heroikomiczny Balon > nie udana próba parodystyczna.

- Tematyka patriotyczna, obywatelska. Nasila się wraz z dramatyczną sytuacją w kraju. Wyraża uczucia zbiorowe, całego narodu. Oda Do Obywatela > obecny upadek kraju to wynik degradacji dawnych obyczajów, zakończenie to pesymistyczny obraz, który ma wstrząsnąć masami. Wzbudza do zapału do walki, ponoszenia ofiar. Ukazuje dawną potęgę, a obecne poniżenie i upadek.

- Rej brzeżański. Do księcia Acz > wychwala dawne miejsca, sławne dzięki działaniom wojennym.

- Franciszek Dionizy Kniaźnin tłumaczy Pieśni Osjana > sentymentalny stosunek do historii.

- Wizje rozkładu i zniszczenia świata Do potomności > aluzja do państw rozbiorowych, rozpadu RP.

- Kołysanka Matka obywatelka > matka usypia syna i snuje myśli o jego przyszłości.

- Tematyka religijna. Bóg ze Starego Testamentu: groźny, mściwy.

- Hejnał na dzień Trzeci Maja 1792 > wywołany Konstytucją. Wiersz-pobudka, nastrój przemiany, odnowy moralnej narodu, oświeceniowe hasła braterstwa i mądrości.

3. Kniaźnin i teatr w Puławach

- Teatr amatorski, który gra polskie sztuki. Teatr operowy, muzyczny.

- Opozycja wobec klasycyzmu. Realizator Kniaźnin.

- Oryginalna opera w stylu antycznej tragedii Matka Spartanka. Pochwała czynu zbrojnego w obronie niepodległości. Kobiety zagrzewają mężczyzn do obrony.

- Pisze krotofile > sielanki dramatyczne o podkładzie muzycznym oraz opery komiczne. W całości wierszowane: Troiste wesele > Trzy gody. Sielanka w 5 aktach > opera komiczna. 3 córkom gospodarza na drodze do szczęścia staje ekonom, który chce je wyswatać. Panny zachowują wierność komu innemu. Równouprawnienie bohaterów chłopskich. Brak stylizacji. Wiejskość poprzez rekwizyty. Egzotyzm ukraiński > pieśń śpiewana po ukraińsku. Ludowe formuły obrzędowe.

- Opera bogata w realia obyczajowe.

- Cyganie. Cyganie porywają dzieci chłopskie, które po kilku latach zawędrowały od rodzinna wieś. Perypetie miłosne dwojga kochanków. Nastrój autentyzmu. Muzyka Ogińskiego. Odkrywczy temat i walory dramatyczne. Egzotyka.

- Opery Franciszka Dionizego Kniaźnina przełamują konwencje arkadyjskiej sielanki, sentymentalnej wizji świata.

- Sentymentalizm: doskonalenie uczuć, prostota, wartość poezji ludowej, emocjonalny stosunek do historii.

- Twórca opery serio o tematyce historycznej.

III. FRANCISZEK KARPIŃSKI

* Typowy reprezentant sentymentalizmu.

* Pamiętnik, rękopis Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem.

* Pisze poza głównymi ośrodkami kultury.

* Jezuita.

* Wacław Rzewuski > własne sztuki pisane polszczyzną, hetman, miłośnik literatury włoskiej i francuskiej. Twórczość liryczna, klasycysta. Poemat dydaktyczny O nauce wierszopiskiej.

* Lwów.

* Kocha „Justyny”. Pierwsza: Do Justyny. Tęskność na wiosnę. Wzór sentymentalno-sielankowy.

* Wezwany na dwór przez AKCz. Nie potrafi stać się dworakiem.

* Dzierżawi „Karpin” (sam tak nazwał) > powrót do źródeł, poszukiwanie arkadii, z dala od cywilizacji.

* Traktat O wymowie w prozie albo wierszu > założenia literatury sentymentalnej. Trzy źródła poezji: pojęcie rzeczy, serce czułe i piękne wzory. O doskonałych wzorcach literackich. Odrzuca mitologię.

* Przekład Ogrodów.

* Rozprawka O szczęściu człowieka. List do Rozyny > miłość to jedyna naturalna wewnętrzna siła wspólna wszystkim.

* Tom Zabawek wierszem i przykładów obyczajnych. W nim sielanki. Sielanki, które wchodzą do opery komicznej, element kompozycyjny > opera pasterska.

* Sielanka > 10 utworów FK według tradycyjnych zasad: rekwizyty pasterskie, imiona bohaterów, łąki, strumienie, gaje, trzody, psy, flety. Dafne i Korydon > przeciwstawia ich pasterzom z rokokowej arkadii, dla których miłość to wyrafinowana gra. Rozstanie się Medona > przeniesienie uczuć na przedmioty. Pożegnanie z Lindorą w górach konkretny krajobraz, szczegółowy opis o zabarwieniu emocjonalnym. Styl prosty. Charakter pieśniowy, muzyczny, przeznaczone do śpiewania. Pasterka Laura i Filon > formy operowe. Kształt arii operowych > Tęskność na wiosnę > dojrzały pod względem czułości, szereg obrazów przeżyć wewnętrznych ze zjawiskami przyrody.

490