KOŚĆ POTYLICZNA (os occipitale) – część podstawna (pars basilaris), łuski potylicznej (squama occipitalis) i parzystych części bocznych (pars laterales) otaczających otwór wielki (foramen magnus).
Część podstawna u osób młodych łączy się z otoczeniem chrząstkozrostami klinowo-potylicznym (synchondrosis sphenooccipitalis) i skalisto – potylicznym (synchondrosis petrooccipitalis). Wzdłuż górnej powierzchni tego ostatniego ciągnie się bruzda zatoki skalistej dolnej (sulcus sinus petrosi inferioris). Pośrodku powierzchni dolnej części podstawnej uwypukla się guzek gardłowy (tuberculum pharyngeum). Miejsce przyczyepu wielu mięśni. Powierzchnia górna części podstawnej wraz z powierzchnią trzonu kości klinowatej tworzą stok (clivus) na nim spoczywa rdzeń przedłużony i most.
Części booczne – na powierzchni dolnej kłykcie potyliczne (condyli occipitales) pokryte chrząstką stawową. Ich podstawę przebija kanał nertwu podjęzykowego (n. hypoglossi), do przodu leży dół kłykciowy (fossa condylaris), jego dno przebija kanał kłykciowy (canalis condylaris) dla przebiegu żyły wpustowej. Na powierzchni górnej nad kanałem nerwu podjęzykowego uwypukla się guzek szyjny (tuberculum jugulate). Brzeg boczny części bocznej odznacza się obustronnie głębokim wcięciem szyjnym (incisura jugularis), które z odpowiednią częścią piramidy kości skroniowej tworzy otwór szyjny (foramen jugulare) dla przejścia tętnicy szyjnej wewnętrznej nerwów IX, X i XI i tętnicy oponowej tylnej.
Łuska potyliczna – na powierzchni zewnętrznej guzowatość potyliczna zewnętrzna (protuberantia occipitalis ext.) od której na bok biegnie kresa karkowa górna (linea nuchae sup.), a do otworu wielkiego grzebień potyliczny zewnętrzny ( crista occipitalis ext.), od grzebienia ku bokom ciągnie się kresa karkowa dolna (linea nuchae inf.). Niestała kresa karkowa najwyższa oddziela płaszczyznę potyliczną (planum occipitale) od płaszczyzny karkowej (planum nuchae). Powierzchnia wewnętrzna łuski podzielona wyniosłością krzyżowatą (eminentia cruciformis) na cztery doły dla płatów potylicznych mózgu i móżdżku. W miejscu przecięcia się ramion krzyża znajduje się guzowatość potyliczna wewnętrzna (protuberantia occipitalis int.) na której położony jest spływ zatok. Od guzowatości ku górze ciągnie się bruzda zatoki strzałkowej górnej (sulcus sinus sagittalis sup.), ku bokom bruzda zatoki poprzecznej (sulcus sinus transversi), a w kierunku otworu wielkiego – grzebień potyliczny wewnętrzny (crista occipitalis int.).
Szwy: węgłowy (sut. Lamboidea) i potyliczno – sutkowy (sut. Occipitomastoidea).
Chrząstkozrosty : skalisko – potyliczny (synchondrosis petrooccipitalis)
W rozwoju obustronnie szew rzekomy (sut. Mendosa), może się nie zarastać i gdy łączą się między sobą może powstać kość między ciemieniowa (os interparierale) – powstaje szew potyliczny poprzeczny (sut. Occipitalis transversa), w szwach, zwłaszcza w okolicy lambdy mogą powstawać z odrębnych punktów kostnienia kostki szwów (ossa suturalia).
KOŚĆ KLINOWA – os sphenoidale – trzon i 6 wyrostków (po dwa skrzydła większe, mniejsze i wyrostki skrzydłowate)
Trzon (corpus) zawiera dwie (prawą i lewą) zatoki klinowe (sinus sphenoidales). Górna powierzchnia ma zagłębienie – siodło turecki (sella surcica), a w nim dół przysadki (fossa hypophysialis). Siodło tureckie ogranicza od tyłu grzebień siodła (dorsum sellae) zakończony po bokach wyrostkami pochyłymi tylnymi (processus clinoidei posteriores). Dalej tylna część trzonu tworzy z częścią podstawną kości potylicznej stok (clivus). Do przodu od siodła niewielki guzek siodła (tubercullum sellae) a jeszcze bardziej do przodu bruzda skrzyżowania wzrokowego (sulcus chiasmatis), kończąca się z obu stron kanałem wzrokowym (canalis opticus). Najbardziej wysunięta do przodu powierzchni górnej tworzy kolec sitowy (spina ethmoidalis) dla połączenia z blaszką sitową kości sitowej. Po powierzchni bocznej trzonu powyżej przyczepu skrzydła większego, biegnie bruzda tętnicy szyjnej (sulcus caroticus) zaś bocznie od tylnego odc bruzdy języczek klinowy (lingua sphenoidalis). Po powierzchni przedniej trzonu przebiega pionowo grzebień klinowy (crista sphenoidalis), łączący się z blaszką pionową kości sitowej. Po jego obu stronach małżowiny klinowe (conchae sphenoidales) ograniczają otwory zatok klinowych (aperturae sinuum sphenoidalium). Zawiera zatoki klinowe (sinus sphenoidales) prawą i lewą, przedzielone przegrodą zatok klinowych (septum sinuum sphenoidalium). Powierzchnia dolna trzonu tworzy dziób klinowy (rostum sphenoidale) objęty skrzydłami lemiesza.
Skrzydła większe – alae majores – w części tylnej wyciągają się w kolec kości klinowej (spina ossis sphenoidalis), przebity otworem kolcowym (for. Spinosum). Powierzchnia mózgowa (facies cerebralis) skrzydła większego stanowi obustronnie część dołu środkowego podstawy czaszki. Skrzydło większe przebite jest otworem okrągłum (for. Rotundum) i owalnym (for. Ovale). Powierzchnia zewnętrzna skrzydła większego dzieli się na cząść oczodołową, skroniową, podstkroniową i szczękową. Powierzchnia oczodołowa oddzielona jest od skrzydła mniejszego szczeliną oczodołową górną (fissura orbitalis sup.), od powierzchni oczodołowej szczęki szczeliną oczodołową dolną (fissura orbitalis inf.). Powierzchnia szczękowa tworzy ścianę tylną dołu skrzydłowo – podniebiennego. Powierzchnię skroniową oddziela od podskroniowej grzebień podskroniowy (crista infratemporalis). Chrząstkozrost klinowo-skalisty (synchodrosis sphenopetrosa) łączy skzydło większe z piramidą kości skroniowej. Na jego powierzchni dolnej przebiega bruzda trąbki słuchowej (sulcus tubae auditivae)
Skrzydła mniejsze – alae minores – odchodzą od trzonu dwiema odnogami , między którymi przebiega kanał wzrokowy (canalis opticus). Brzeg tylny skrzydła mniejszego wyciąga się do tyłu i przyśrodkowo tworząc wyrostek pochyły przedni (proc. Clinoideus ant.)
Wyrostki skrzydłowate – proc. Pterygoidei – składają się z blaszki przyśrodkowej i bocznej, w miejscu połączenia wytwarzają bruzdę skrzydłowo-podniebienną (sulcus pterygopalatinus), łączący podstawę czaszki z dołem skrzydłowo – podniebiennym. Blaszka przyśrodkowa wyrostka skrzydłowatego kończy się u dołu haczykiem skrzydłowym (hamulus pterygoidei) z bruzdą haczyka wzdłuż której owija się ścięgno mięśnia napinacza podniebienia miękkiego. Od nasady blaszki przyśrodkowej odchodzi przyśrodkowo wyrostek pochwowy (processus vaginalis), na którego powierzchni przebiega bruzda podniebienno – pochwowa, przykryta przez wyrostek klinowy kości podniebiennej, dzięki czemu tworzy kanał podniebienno – pochwowy (canalis palatovaginalis). Między trzonem kości klinowej i wyrostkiem pochwowym biegnie bruzda lemieszowo – pochwowa, którą skrzydło lemiesza zamyka w kanał lemieszowo – pochwowy (canalis vomerovaginalis).
KOŚĆ CZOŁOWA – os frontale – tworzą przednią część sklepienia, składa się z łuski czołowej (squama frontale), dwóch części oczodołowych i nieparzystej części nosowej.
Łuska czołowa – squama frontalis - na powierzchni zewnętrznej uwypukla się obustronnie dwa guzy czołowe (tubera frontalia), poniżej nich łuki brwiowe (arcus superciliares), a między nimi spłaszczona gładzizna (glabella). Poniżej łuków brwiowych ostre krawędzie brzegów nadooczodołowych (margines supraorbitales) odzielają łuskę od części oczodołowych, brzegi te obustronnie są przecięte otworem lub wcięciem czołowym (foramen et incisura frontale). Brzeg nadoczodołowy kończy się bocznie ostrym wyrostkiem jarzmowym (proc. Zygomaticus). Ku tyłowi i górze od wyrostka ciągnie się kresa skroniowa przechodząca na kość ciemieniową. Poniżej kresy powierzchnia skroniowa (facies temporalis) – część dołu skroniowego (fossa temporalis). Po powierzchni wewnętrznej łuski w płaszczyźnie pośrodkowej przebiega bruzda zatoki strzałkowej górnej (sulcus sinus sagittalis sup.), przechodząca ku dołowi w grzebień czołowy (crista frontalis), ciągnący się do otworu ślepego (foramen cecum). Po obu stronach linii pośrodkowej łęgi mózgowe (juga cerebralia) i wyciski palczaste (impresiones digitatae). Bruzdy tętnicze (sulci arteriosi). Łuska łączy się z sąsiednimi kośćmi szwami: wieńcowym (coronalis), klinowo-czołowym (sphenofrontalis) i czołowo-jarzmowym (frontozygomatica).
Część nosowa – pars nasalis - z przodu brzeg nosowy (margo nasalis) z tyłu wcięcie sitowe (incisura ethmoidalis). Z powierzchni dolnej sterczy kolec nosowy (spina nasalis).
Dwie części oczodołowe – pars orbitalis – oddzielone wcięciem sitowym (incisura ethmoidalis). Każda z nich ma w swej części bocznej płytki dół gruczołu łzowego (fossa glandulae lacrimalis), w części przyśrodkowej dołek lub kolec bloczkowy (fovea resp. Spina trochlearis). Łączy się szwami: klinowo-czołowym (sphenofrontalis), czołowo-sitowym (frontaloethmoidalis) i czołowo-łzowym (frontolacrimalis). Brzegi wcięcia sitowego pokryte są półkomórkami (semicullulae) uzupełnionymi odpowiednimi półkomórkami kości sitowej tworząc komórki sitowe, podobnie dwa czołowo ustawione rowki uzupełnione rowkami kości sitowej tworząc dwa kanały sitowe, rozpoczynające się na przyśrodkowej ścianie oczodołu otworem sitowym przednim i tylnym (foramen ethmoidalia anterius et posterius). W miejscu przejścia oczodołu w łuskę zawiera dwie zatoki czołowe (sinus frontales) przedzielone przegrodą zatok czołowych (septum sinuum frontalium. Wejście do każdej z nich (apertura sinus frontalis) znajduje się w przednio przyśrodkowym kącie części oczodołowej kości.
U noworodka przedzielona na dwie, szwem czołowym (frontalis) około 8 roku życia zanika. Zostaje u około 8%..
KOŚĆ SKRONIOWA – os temporale – część łuskowa, sutkowa, bębenkowa, skalista. Mieści się w niej narząd przedsionkowo-ślimakowy, złożony z trzech części (ucha zewnętrznego, środkowego i wewnętrznego).
Część łuskowa – pars squamosa – tworzy znaczny odcinek ściany bocznej czaszki. Od jej dolnej części odchodzi wyrostek jarzmowy (processus zygomaticus), łączący się z wyrostkiem skroniowym kości jarzmowej. U jego nasady mieści się powierzchnia stawowa stawu skroniowo-żuchwowego, składająca się z przedniej, wypukłej części, guzka stawowego (tuberculum articulare) i z tylnej wklęsłej, dołu żuchwowego (fossa mandibularis). Na tylno –górnej części obwodu otworu słuchowego zewnętrznego zaznacza się często mały kolec nadprzewodowy (spina suprameatica), szczegół orientacyjny przy zabiegach. Przez dół żuchwowy przebiega czołowo szczelina skalisto-bębenkowa (fissura pterotympanica). Część przyśrodkową szczeliny dzieli zwykla dolny brzeg pokrywki jamy bębenkowej (processus inferior tegminis tympani) na tylną (właściwą) i przednią (szczelina skalisto-łuskowa), która zwykle kostnieje. Łuska skroniowa ma powierzchnię zewnętrzną lub skroniową (facies temporalis) i wewnętrzną – mózgową (facies cerebralis). Brzeg górny łuski łączy się z kością ciemieniową szwem łuskowym (squamosa), brzeg przednio-dolny (margo sphenoidalis) łączy się ze skrzydłem większym kości klinowej (sutura sphenosquamosa).
Część sutkowa – pars mastoidea – ku tyłowi od przewodu słuchowego zewnętrznego, uwydatnia się dopiero u dorosłego, tworzy wyrostek sutkowaty (processus mastoideus), często przecięta szwem łuskowo-sutkowym (sutura squamosomastoidea) na dwie cząści, w tylnej jeden lub kilka otworów sutkowych (foramina mastoidea) prowadzących do wnętrza czaszki, do zatoki esowatej. Na przyśrodkowej stronie wyrostka sutkowatego przebiega głebokie wcięcie sutkowe (incisura mastoidea). Na powierzchni wewnętrznej przebiega głęboka bruzda zatoki esowatej (sulcus sinus sigmoidei). Brzeg górny części sutkowej łączy się z kością ciemieniową (sutura parietomastoidea) i kością potyliczną (sutura occipitomastoidea). Wyrostek sutkowaty zawiera komórki sutkowe (cellulae mastoideae), zarówno większa z nich – jama sutkowa (antrum mastoideum) jak i pozostałe łączą się z jamą bębenkową i wysłane są błoną śluzową stanowiącą ciągłość błony śluzowej ucha środkowego. Jama sutkowa pokryta od góry pokrywką jamy bębenkowej (tegmen tympani). Jama sutkowa łączy się z górną częścią jamy bębenkowej zachyłkiem nadbębenkowym (recessus epitympanicus)
Część skalista – pars petrosa – lub piramida ma podstawę, szczyt, trzy powierzchnie i trzy krawędzie. W szczycie leży otwór wewnętrzny kanału tętnicy szyjnej (foramen caroticum int.). Powierzchnia przednia stanowi część tylną środkowego dołu czaszki. Od części łuskowej oddzielona jest szczeliną skalisto-łuskową (fissura petrosquamosa), zwykle zarastającą. Przy krawędzi górnej uwypukla się wyniosłość łukowata (eminentia arcuata), wywołana przez kanał półkolisty przedni błędnika kostnego. Cienka ściana górna jamy bębenkowej, pokrywka zawiera zwykle jamki kostne, komórki pokrywkowe (cellulae tagmentales). Rozwór nerwu skalistego (hiatus nervus petrosi majoris), od czego zaczyna się bruzda tego nerwu. W pobliżu szczytu piramidy na ścianie przedniej leży wycisk nerwu trójdzielnego. Powierzchnia tylna ma znacznych rozmiarów otwór słuchowy wewnętrzny (porus acusticus int.), koniec boczny tego kanału tworzy dno przewodu słuchowego wewn. Dno podzielone grzebieniem poprzecznym (crista transversa) na część górną i dolną. Część górna zawiera pole nerwu twarzowego (area nervus facialis) i pole przedsionkowe górne (area vestibularis sup.). część dolna obejmuje pole ślimaka (area cochleae), a w nim pasmo spiralne dziurkowate, pole przedsionkowe dolne i otwór pojedynczy. Powierzchnia dolna ba brzegu tylnym ma wcięcie szyjne, te z wcięciem kości potylicznej tworzy otwrór szyjny, do przodu od niego dół szyjny jego dno = dno jamy bębenkowej. Wyrostek rylcowaty (processus styloideus) objęty pochwą wyrostka rylcowatego. Pomiędzy wyrostkami rylcowatym i sutkowym otwór rylcowo-sutkowy – zakończenie kanału nerwu twarzowego. Szczyt piramidy łączy się z kością potyliczną chrząstkozrostem skalisto-potylicznym. Wzdłuż brzegu górnego (margo sup) części skalistej przebiega bruzda zatoki skalistej górnej (sulcus sinus petrosi sup). Brzeg przedni w części tylnej oddzielony od części łuskowatej kości skroniowej szczeliną skalisto – łuskową (fissura petroswuamosa) w części przedniej łączy się z kością klinową chrząstkozrostem. Część skalistą przebijają kanały: tętnicy szyjnej (canalis caroticus); nerwu twarzowego (canalis nervus facialis); kanalik bębenkowy (canaliculus tympanicus); kanaliki szyjno-bębenkowe (canaliculi caroticotympanici); kanalik sutkowy (canalicus mastoideus); wodociąg przedsionka (aqueductus vestibuli); kanalik ślimaka (canaliculus cochleae)
Część bębenkowa – pars tympanica – o kształcie rynienki, przyśrodkowy odc przewodu słuchowego zwenętrznego. Kończy się ku górze kolcami bębenkowymi większymi i mniejszymi. Kończy się grzebieniem bębenkowym (crista tympanica) tworzący pochwę wyr. Rylcowatego.
KOŚĆ CIEMIENIOWA – os parietale – sklepienie i boczne ściany. 4 brzegi – strzałkowy, dolny, czołowy i potyliczny i 4 kąty – czołowy, klinowy, potyliczny i sutkowy. Pow. Zewn tworzy guz ciemieniowy. Poniżej dwie łukowate kresy skroniowe (linea temporales) w części tylnej przy brzegu górnej otwór ciemieniowy (forament parietale) na pow wewn. Bruzdy tętnicze, bruzda zatoki strzałkowej górnej, bruzda zatoki esowatej, dołeczki ziarenkowe (foveolae granulares) i wyciski palczaste (impressiones digitatae)
KOŚĆ SITOWA – os ethmoidale – blaszka sitowa i dwa błędniki
Blaszka sitowa – lamina cribosa – tworzy część ściany przedniego dołu czaszki. Szwem czołowo-sitowym (frontoethmoidalis) łączy się z brzegami wcięcia sitowego kości czołowej. Na powierzchni górnej uwypukla się do przedniego dołu czaszki – grzebień koguci (crista galli). Z częścią nosową kości czołowej grzebień koguci łąćzy się dwoma skrzydełkami grzebienia koguciego. Blaszka sitowa tworząca część górnej ściany jamy nosowej, w której przedłużają się w rowki ciągnące się po jej przyśrodkowej i bocznej ścianie.
Blaszka pionowa – lamina perpendicularis – położona w płaszyźnie pośrodkowej tworzy część kostnej przegrody nosa. Jej brzeg przedni łączy się szwem z kolcem nosowym kości czołowej, brzeg tylny z grzebieniem klinowym kości klinowej, a w części dolnej z lemieszem. Jej brzeg dolny przechodzi w część chrzęstną przegrody.
Błędnik sitowy – labyrinthus ethmoidalis – zwisa obustronnie z brzegów bocznych blaszki sitowej. Szereg jamek kostnych wysłanych błoną śluzową. Jego boczna ściana – blaszka oczodołowa tworzy część przyśrodkowej ściany oczodołu, ściana przyśrodkowa – część ściany bocznej jamy nosowej. Blaszka oczodołowa łączy się szwami z sąsiednimi koścmi: czołową, szczękową, łzową, podniebienną i klinową. Wpuklenia pow przyśrodkowej tworzą małżowiny nosowe środkową i górną oddzielone przewodem nosowym górnym . Przewód najwyższy oddziela małżowinę nosową górną od niestałej małżowiny nosowej najwyższej
KOŚĆ NOSOWA – os nasale – tworzy nasadę i część górną grzbietu nosa. Po jej tylnej (wewnętrznej) powierzchni przebiega bruzda sitowa (sulcus ethmoidalis) dla nerwu sitowego przedniego.
LEMIESZ – vomer – tworzy część tylną przegrody nosa, po jego obu powierzchniach przebiega ukośnie bruzda nosowo-podniebienna (sulcus nasopalatinus) dla nerwu tej samej nazwy. Brzeg górny rozszerza się na dwa skrzydła lemiaesza (alae vomeris) przylegające do kości klinowej i kości podniebiennej.
KOŚĆ ŁZOWA – os lacrimale – położona w części podniej ściany przyśrodkowej oczodołu, tworzy jednocześnie część bocznej ściany jamy nosowej. Grzebień łzowy tylny (crista lacrimalis posterior) dzieli ją na dwie części. Do przodu od grzebienia przebiega bruzda łzowa (sulcus lacrimalis), stanowiąca część dołu woreczka łzowego (fossa sacci lacrimalis). Grzebień łzowy przechodzi ku dołowi w haczyk łzowy (hamulus lacrimalis) uzupełniający otwór górny kanału nosowo-łzowego.
SZCZĘKA – maxilla – obustronnie trzon + wyrostki jarzmowe, czołowe, zębodołowe, podniebienne.
Trzon – corpus maxilla – pneumatyczny
POŁĄCZENIA KOŚCI: szew prosty (płaski) – brzegi niemal proste na podniebieniu; szew łuskowy – skośnie zachodzące na siebie dachówkowato pow kości szew łuskowy; szew piłowaty – podobnie do zamka błyskawicznego, często z drobnymi dodatkowymi kosteczkami; wklinowanie – ząb w dole zębodołowym
Połączenia ścisłe występują jako chrząstkozrosty (synchondroses) lub więzozrosty (syndesmoses)
Chrząstkozrosty – skalisto-potyliczny (petrooccipitalis); klinowo-skalisty (sphenopetrosa) + 4 śródpotyliczne – dwa przednie i dwa tylne (kostnieją do 6r.ż.)
Szwy: strzałkowy (sagittalis), czołowy (frontalis), wieńcowy (coronalis); szew węgłowy (lambdoidea), klinowo-czołowy; klinowo-ciemieniowy; łuskowy; klinowo-łuskowy; ciemieniowo-sutkowy; potyliczno-sutkowy; czołowo-nosowy; czołowo szczękowy; jarzmowo-szczękowy; podniebienny pośrodkowy; międzynosowy; podniebienny poprzeczny; często przysieczny. Mogą występować kostki szwów. W klinowym pterion.
Ciemiączka – fonticulus – dwa parzyste, dwa nieparzyste. Przednie (może występować kość bergma) i tyle – wielkie(czołowe) i małe (potyliczne). Na bocznej ścianie czaszki leżą parzyste przednio-boczne i tylno-boczne.
Połączenie stawowe – staw skroniowo-żuchwowy – przedni odcinek dołu żuchwowego, dołek stawowy i tylny stok guzka stawowego, na żuchwie – głowa żuchwy . jama stawowa dzieli się na dwie oddzielne komory podzielone krążkiem międzystawowym. Torebka luźna, trzy więzadła: boczne, klinowo-żuchwowe; rylcowo-żuchwowe. Ruchy wysuwanie i cofanie; opuszczanie i podnoszenie; ruchy boczne –żucia.