Rys historyczny powstania kryminalistyki

Przełom XIX i XX był okresem wielu przemian gospodarczych i społecznych. Powstanie ówczesnych ośrodków przemysłowych oraz rozwój wielkich miast spowodowało na niespotykaną, do tamtych lat skalę, olbrzymią falę migracji ludności ze wsi do miast. Ludzie poszukiwali nowych szans na lepsze, wygodniejsze życie. Przyjeżdżali do miast i podejmowali pracę w przemyśle. Powstawanie nowoczesnego społeczeństwa w wielu krajach europejskich miało także negatywne konsekwencje. Należała do nich narastająca anonimowość życia ludzi i ich alienacja społeczna. Zjawiska te przyczyniły się do niespotykanego w tamtych czasach wzrostu przestępczości
i katastrofalnego obniżenia poziomu bezpieczeństwa. Ponadto okresowe załamywania się nowego systemu generowało powstanie kryzysów gospodarczych, powodujących bezrobocie i wzrost liczby ludzi bezdomnych.

Narastały napięcia psychiczne ludzi, stresy, frustracja i poczucie zagubienia w nowym, nieznanym im świecie.

Ówczesne formacje utrzymania bezpieczeństwa i porządku społecznego wielu państw, szczególnie w zachodniej Europie, wobec ciągłego wzrostu przestępczości stawały się bezradne. Istotnym powodem takiego stanu były także liczne przejawy humanizacji życia w tym okresie, jak wprowadzenie w wielu państwach znaczących zmian kodyfikacji prawnych. Wyeliminowały one między innymi tortury w procesie karnym i wprowadziły szeroką skalę ochrony praw jednostki. Zubożenie policji o takie środki, w znacznym stopniu wpływające na uzyskiwanie znaczących wyników w prowadzonych postępowaniach, stworzyły pilną konieczność znalezienia nowych środków zwalczania przestępczości, a w szczególności środków, które byłyby pomocne do wykrywania sprawców przestępstw oraz udowadnianie im winy.

Przestępstwem wówczas jak pisze E. Locard było czynienie tego, czego zabraniało prawo, mające na celu utrzymywanie porządku społecznego i spokoju publicznego, albo też nie czynienie tego, co ono nakazuje. Zatem być przestępcą, znaczyło nie być posłusznym prawu.

Z pomocą aparatowi ścigania przyszła, równie szybko rozwijająca się wówczas nauka, technika i rozwój wiedzy, stosującej wyspecjalizowane metody poznania.

W ostatnim dziesięcioleciu XIX wieku, kiedy upowszechniono wyniki prac trzech ludzi:

- Alfonsa Bertollona, twórcę antropometrii kryminalnej i innych technik identyfikacyjnych,

- Frances Galton, twórcę systemu identyfikacji daktyloskopijnej autora książki „Finger Prints” (1892)

- Hansa Grossa, austriackiego sędziego śledczego, autora książki uznawanej za podstawowe dzieło z zakresu kryminalistyki „Podręcznik sędziego śledczego jako system kryminalistyki” (1893), uważanego za ojca kryminalistyki,

zaczęto mówić o powstaniu nauki nazwanej kryminalistyką. Skorzystała ona głównie z dorobku naukowego medycyny sądowej, nauk przyrodniczych i chemii. Nie bez znaczenia okazał się także dorobek kilku dziedzin technicznych, w tym produkcji broni palnej i przemysłu włókienniczego. To właśnie te nauki dostarczyły nowoczesnej metodyki wykrywania przestępstw oraz badania i naukowego wykorzystywania dowodów rzeczowych. Dostarczyły one ponadto niezawodnych metod identyfikacji człowieka, nowoczesnej klasyfikacji i rejestracji daktyloskopijnej, metod badania miejsca zdarzenia i efektywnej pracy z dowodem rzeczowym.

Zastosowanie powyższych metod sprawiło, że tym razem przestępcy poczuli się bezradni, gdyż dzięki metodyce kryminalistycznej zaczęto wykrywać sprawców przestępstw dotychczas uznawanych za bezkarnych. Wyposażenie policji w te specjalne środki pracy śledczej w znaczącym stopniu zahamowały wzrost przestępczości, a wykorzystywanie dowodów rzeczowych spełniło znaczącą rolę w procesach dowodowych i często przyczyniało się do udowodnienia sprawcy winy.

Historia życia kilku z prekursorów kryminalistyki

Reguły i miary, według których historia wybiera swoich pionierów i bohaterów, należą do jej wielkich tajemnic. Kiedy w 1879 wybrała Alfonsa Bertillona, aby zapoczątkował nową erę kryminalistyki, posłużyła się chwytem więcej niż dziwnym. Alfons Bertillon był tak skryty i nieudolny w nawiązywaniu wszelkich kontaktów, że sprawiał wrażenie wręcz odpychające. Jego skrytość szła w parze z nieufnością, sarkazmem, wybuchami wściekłości, nużącą pedanterią oraz brakiem wszelkich odczuć estetycznych. Wyłącznie dzięki stosunkom ojca Adolfa Bertillona, poważnego lekarza, statystyka
i wiceprzewodniczącego paryskiego Towarzystwa Antropologicznego znalazł się jako pomocnicza siła biurowa w prefekturze policji. Do jego obowiązków należało uzupełnianie kartoteki kryminalnej o dane personalne, zanotowane przez funkcjonariuszy policji w czasie aresztowań kryminalistów i prowadzonego śledztwa.

Zaledwie cztery miesiące później okazało się, że historia uczyniła dobrze przemyślany wybór, kierując Bertillona do paryskiej prefektury. Zdecydowało o tym, jak się okazało jego dzieciństwo, kiedy przyglądał się jak, jego ojciec i dziadek mierzyli niezliczone ilości czaszek ludzkich wszystkich ras – by dociec czy istnieje związek pomiędzy kształtem głowy a duchowym rozwojem człowieka. Często także obijało mu się o uszy nazwisko belgijskiego astronoma i statystyka Queteleta, który próbował ująć statystycznie przestępczość i miedzy innymi obliczyć procent kryminalistów w ludzkiej społeczności.

Quetelet pragnął również dowieść, że fizyczny rozwój człowieka podlega ścisłym prawom. Ponadto twierdził, że nie ma na świecie dwóch ludzi, u których wymiary wszystkich kończyn byłyby tożsame, że szansa znalezienia dwóch ludzi dokładnie tego samego wzrostu ma się jak 1:4. Stąd też wspomnienie pomiarów dokonywanych przez ojca oraz innych antropologów nie opuściło Bertillona już nigdy.

Kiedy latem 1879 roku wypełniał w ciągu dnia ok. 4 tysięcy kart przestępców, nanosząc jak twierdził bezsensowne dane, mało przydatne do ich identyfikacji, wpadł na pomysł dokonywania pomiarów więźniów przyprowadzanych do rejestracji. Zezwolono mu na to, w ramach eksperymentu. Bertillon z gniewną zawziętością w ciągu kilku tygodni dokonał pomiarów większej liczby aresztantów. Mierzył ich wzrost, długość i obwód głowy, długość ramion, palców i nóg. Przekonał się przy tym, że u różnych ludzi mogą być identyczne pojedyncze wymiary, nigdy jednak cztery czy pięć wymiarów. Wskazywał, że wymiary kości dorosłego człowieka w ciągu całego życia pozostają takie same. Owładnęła go „potęga idei”. Nagle uwierzył, że odnalazł sens swojego życia i wreszcie będzie mógł udowodnić, że nie jest przypadkiem beznadziejnym i czarną owcą w rodzinie. Sporządził stosowny raport do przełożonego, w którym opisał swoją nowatorska metodę rozpoznawania przestępców. Próbował w nim ponadto dowieść, że jeśli wykonać 11 pomiarów i zanotować to w jego karcie rejestracyjnej, to według rachunku prawdopodobieństwa szansa znalezienia innego kryminalisty o tych samych wymiarach równałaby się 1: 4 191 304. Jeśli zrobić 14 pomiarów, stosunek ten spadnie do 1:286 435 456. Co więcej Bertillon opracował system by karty z pomiarami więźniów rejestrować w sposób umożliwiający szybkie ich porównywanie. Jednak to nie przekonało jego przełożonego, mało otrzymał nawet ostrzeżenie, aby nie zajmował się rzeczami, które wykraczają poza krąg jego podstawowych obowiązków.

Musiał niestety poczekać z wdrożeniem swoich pomysłów do czasu zmiany na stanowisku prefekta paryskiej policji. Gdy ta nastąpiła, dostał upragnioną szansę wypróbowania swojej teorii.

Bertillon pracował w pewnym rodzaju niemym, zawziętym opętaniu. Mierzył, kontrolował, notował. Nie dowierzał nawet swoim pomocnikom by pozwolić im wypełnić karty rejestracyjne. Do 15 lutego 1883 roku kartoteka liczyła 1800 kart, ale nie przyprowadzono dotąd nikogo, kogo Bertllon już raz wymierzył i mógł rozpoznać na podstawie swoich kart. Na 9 dni przed zakończeniem trzymiesięcznego terminu próby, 20 lutego 1883 roku, gdy skończył pomiary więźnia o nazwisku Dupont, miał wrażenie, że ma przed sobą znajomą twarz. Po dokładnym sprawdzeniu wszystkich wymiarów okazało się, że należały one również do więźnia ale o nazwisku Martin, aresztowanego za kradzież pustych butelek. Teoria Bertillona sprawdziła się. System identyfikacji zaczął działać, jak się okazało także wobec kilku przypadków niezidentyfikowanych zwłok. Nieprzychylność wielu ustąpiła z wolna miejsca niechętnemu uznaniu.

W ciągu 1884 roku Bertillon zidentyfikował trzystu uprzednio karanych, którym udało się wyślizgnąć z sieci starych metod identyfikacyjnych. System został nazwany antropometrią a niedługo po tym paryscy dziennikarze ukuli słówko „bertillonage”, które funkcjonuje do dziś (można sprawdzić w Internecie). Także „bertillonage” zapanował na kilka lat w wielu krajach Europy i obu Ameryk, póki Anglik Francis Galton nie opublikował swojej pracy na temat daktyloskopii. To ona rozdzieliła tych dwóch wielce zasłużonych dla kryminalistyki ludzi i odebrała prymat dumnych z Bertillona Francuzom. Od tego czasu daktyloskopia stanowi niezmiennie główny oręż walki z przestępczością, a stworzony przez nią niezawodny system identyfikacji ludzi stał się dominującym i wszedł na stałe do praktyki śledczej na całym świecie.

Jednak za nim do tego doszło inny brytyjski urzędnik William J. Herschel już w 1877 roku sygnalizował swojemu przełożonemu, naczelnemu inspektorowi więzień w Bengalu, w Indiach propozycję wprowadzenia identyfikacji więźniów na podstawie odcisków dwóch palców wskazującego i środkowego z prawej dłoni. Propozycję swoją opierał na własnych doświadczeniach, jakie przeprowadził prze ostatnie 20 lat. Twierdził, że wykonał tysiące kart odcisków palców i potrafi na ich podstawie identyfikować ludzi. Często obserwował u chińskich kupców przybywających do Bengalu jak pieczętowali zawarte umowy odciskiem poczernionych kciuków. Sam metodę tą zaczął stosować przy wydawaniu należności pieniężnych hinduskim emerytowanym żołnierzom. Przed jej zastosowaniem nagminnie zdarzały się przypadki wyłudzania przez nich podwójnych poborów, natomiast po jej wprowadzeniu problem zniknął.

Herschel uświadomił sobie, że odciski palców jednego człowieka nie są nigdy identyczne z odciskami drugiego, że linie papilarne na czubkach palców przebiegają u każdego w sposób odmienny. Ponadto korzystając ze swojego notesu „Znaki ręki” miał możliwość okresowego sprawdzenia, jak zachowują się linie papilarne wielu osobników na przestrzeni 10, 15, a nawet 19 lat. Ze zdumieniem stwierdził, że ciągle pozostają takie same. Umocniło go to w przekonaniu, że linie papilarne na opuszkach palców nie zmieniają się.

Choćby człowiek się zestarzał, choćby na skutek choroby i wieku jego twarz i postać ulegały zmianie, rysunek linii pozostawał ten sam. Pozostawał osobisty, niezmienny znak, po którym można było poznać człowieka nawet po śmierci, choćby nie pozostało zeń nic prócz kawałka skóry na palcach ręki. Czyżby natura rzeczywiście nigdy nie powtarzała swojego dzieła i chciała naznaczyć każdego człowieka tak, by nie można go było zamienić.

Kolejny szef pionierów kryminalistyki okazał się niedowiarkiem i chociaż w sposób życzliwy, nie mniej jednak stanowczy uznał propozycję Herschela za wytwór gorączkowej fantazji. Odpowiedź taka pogrążyła autora w depresji, która sparaliżowała go na kilka lat.

W tym samym czasie, kiedy Herschel próbował przekonać swojego przełożonego do swoich racji, pewien szkocki lekarz, doktor Henry Faulds, pracował w szpitalu w Tokio. Faulds był człowiekiem o zupełnie innym sposobie bycia niż Herschel – kłótliwy, mądry i pełen fantazji, ale zarazem drażliwy, choleryczny, egocentryczny i uparty.

Nigdy nie zetknął się z Herschelem, nigdy nie słyszał o jego eksperymentach w Indiach. Kiedy jednak w 1880 roku skierował do brytyjskiego czasopisma „Nature” w Londynie list, znajdował się w nim opis kilku znalezionych w Japonii prehistorycznych skorup glinianych z odciskami palców i kilka uwag dotyczących studiów autora nad ich istotą, głównie stwierdzenie, że rysunek linii skóry palców nie ulega zmianie przez cale życie, może zatem lepiej aniżeli fotografia identyfikacji. W latach 1879-1880 zebrał Faulds liczne odciski palców i zaczął studiować np. odmienność linii papilarnych pomiędzy narodami. Potem studiował zagadnienie dziedziczenia linii papilarnych.

. W końcu czysty przypadek naprowadził go na ślad, którego nie przestał już tropić. Policja japońska zwróciła się do niego o zbadanie śladu linii papilarnych, który ujawniono na murze w sąsiedztwie Fauldsa w związku z dokonaną kradzieżą. Gdy porównał on ślad zabezpieczony na murze ze śladami podbranymi od podejrzanego okazało się, że zestawione ze soba ślady nie odpowiadają sobie. Faulds przekazał informację policji, że zatrzymano niewinną osobą. Rzeczywiście w parę dni po tym ujęto prawdziwego włamywacza. Pobrane od niego ślady tym razem odpowiadały temu zabezpieczonemu na murze.

Kolejny przypadek, kiedy poproszono Fauldsa o pomoc dotyczył też sprawy kradzieży. Sprawca ty razem pozostawił na miejscu ślad całej dłoni. Gdy Faulds zaczął porównywać ten ślad ze swoją kolekcja śladów porównawczych okazało się, że pochodzi on od jednego ze służących. Ten poproszony o wyjaśnienia, przyznał się do kradzieży.

Teraz nie ulegało już wątpliwości, że Faulds odkrył metodę dowodzenia winy – metodę, która musi zrewolucjonizować prace policji na całym świecie. W istocie odkrył możliwości, których Herschel sobie nie uświadamiał.

Gdy Herschel przeczytał artykuł w „Nature” natychmiast próbował dochodzić swoich praw do tej metody. Nie mógł pogodzić się z myślą, że ktoś, kto zaledwie rok zajmował się śladami linii papilarnych wynalazł to, co jemu zajęło lat blisko 20.

Kłótliwy Faulds nie chciał oddać prawa pierwszeństwa własnych pomysłów komuś innemu, jednak dowiedział się, że w Scotland Yardzie, uważają go za oszusta.

W między czasie F. Galton odwiedził w Paryżu Bertillona i poznał jego system, jednak coś nie dawało mu spokoju i kazało poszukiwać innych rozwiązać. Postanowił więc nawiązać kontakt z Herschelem. Ten udostępnił natychmiast Galtonowi wszystkie swoje materiały oraz podczas spotkania zademonstrował mu sposób daktyloskopowania osób.

Galton po zapoznaniu się z dokumentacją Herschela zrozumiał, że ma w ręku coś o wiele bardziej ważkiego niż bertillonage. Zapewne system Bertillona oznaczał postęp, jednak metoda oparta o dokumentowanie śladów linii papilarnych dawała możliwości o wiele większego postępu.

Przeto podczas pamiętnego wykładu Galtona 25 maja 1888 roku na temat systemu Bertillona wspomniał, że oprócz tego systemu istnieje jeszcze inna metoda identyfikacji – odciski palców - którą dotychczas widocznie zlekceważono.

Galton zaraz po wykładzie zabrał się do roboty. Po trzech latach posiadał zbiór odcisków większy, niż kiedykolwiek miał Herschel. Jednak nigdy się nie zdarzyło, aby odciski 10 palców jakiegoś człowieka zgadzały się z odciskami innego. Następnie rozpoczął prace nad usystematyzowaniem tej wiedzy i stworzeniem systemu, który mógłby konkurować z systemem Bertillona. W końcu wydawało się Galtonowi, że odkrył 60 rożnych wzorów podstawowych, potem uzyskał pewność, że istnieją tylko cztery grupy zasadnicze, z których dadzą się wyprowadzić wszystkie inne wzory.

W roku 1891 Galton wysłał sprawozdanie ze swoich prac nad systemem identyfikacji ludzi opartym o odbitki linii papilarnych do czasopisma „Nature”, w którym wspomniał jak bardzo jest zobowiązany Herschelowi. Następnie w 1892 roku ukończył książkę i w tymże roku ukazała się pod tytułem „Fingerprints”. Było rzecza nieuniknioną, że książce tej przypadła decydująca rola na arenie naszej historii.

Śledcze badanie miejsca zdarzenia

Współczesna kryminalistyka jest dyscypliną kompleksową. W dalszym ciągu korzysta z osiągnięć i metod innych dyscyplin naukowych, stosując je wprost, bądź adaptując do swoich potrzeb, albo na ich podstawie wypracowuje metody własne. Nie zmienił się także do dziś zasadniczy cel kryminalistyki, jakim jest:

opracowywanie skutecznych metod wykrywania przestępstw i ich sprawców oraz metod gromadzenia przeciwko nim dowodów winy na potrzeby organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości.

Działalność ta polega m.in. na identyfikacji sprawcy przestępstwa z podejrzanym na podstawie śladów, jakie pozostawił on po sobie lub jakie wyniósł na sobie z miejsca zdarzenia. Praktyka pracy śledczej wskazuje, że tam, gdzie dokonano przestępstwa, istnieją zawsze poza ofiarą przestępstwa i przestępcą liczni „niemi świadkowie” – ślady, wszelkie przedmioty - dowody rzeczowe pozostające w jakimś związku z czynem, sprawcą czynu lub jego ofiarą lub spowodowane czynem przestępnym zmiany w świecie zewnętrznym . Mogą one, przy odpowiedniej wiedzy i uwadze prowadzącego śledztwo, wnieść dużą jasność w najbardziej pogmatwaną sprawę Stąd metodyka postępowania i sposób działania na miejscu zdarzenia przedstawicieli organów ścigania oraz czynności podjęte wobec podejrzanego w celu pozyskania takich śladów należy do jednych z najbardziej istotnych czynności procesowych. Nazywa się je odpowiednio oględzinami miejsca, rzeczy lub osoby (art. 207 i 208 kpk oraz sposób ich dokumentowania art. 143,147,148,150 kpk) czyli „zbadaniem w określonym celu”.

Najbardziej złożoną formą oględzin są oględziny miejsca - to czynność, która polega na bezpośrednim poznaniu zmysłowym wycinka przestrzeni lub pomieszczenia.

Poznanie zmysłowe to przede wszystkim poznanie wzrokowe, jednak przy oględzinach miejsca mogą być wykorzystane także i inne zmysły ludzkie (dotyk, powonienie, słuch).

Oględziny miejsca dokonywane są w pierwszej fazie postępowania przygotowawczego – często jeszcze na etapie czynności sprawdzających lub też po wszczęciu postępowania przygotowawczego. W tym okresie organ procesowy posiada zwykle bardzo ograniczoną wiedzę o przestępstwie i podstawowym celem jego działań jest uzyskanie jak największej ilości informacji o istocie zdarzenia oraz zabezpieczenie rzeczowych źródeł dowodowych dla potrzeb postępowania. Jest to czynność wymagająca, poza niezbędnymi dużymi kwalifikacjami, wyjątkowej dokładności i sumienności. Należy zaznaczyć, że nie ma tu z reguły możliwości powtórzenia bądź uzupełnienia wykonanych czynności. Wszystko pominięte w oględzinach i nie zauważone przepada i zniekształca odtwarzany obraz zaistniałego zdarzenia. Bardzo ważnym parametrem jest również czas, jaki upłynął od popełnienia przestępstwa. Najcenniejsze są pierwsze godziny poszukiwań, i w tej dziedzinie im bardziej czas upływa , tym bardziej niknie „prawda”.

Wszelkie działania śledcze mogą być prowadzone na wielu płaszczyznach i w wielu miejscach, w tym oględziny jako jedna z czynności wykonywanych przez organa ścigania w ramach badania miejsca zdarzenia.

Badanie miejsca zdarzenia jest to zespół wzajemnie powiązanych działań o charakterze procesowym i pozaprocesowym prowadzonych przez organa ścigania w celu wszechstronnego wyjaśnienia okoliczności zaistniałego zdarzenia, ustalenia jego charakteru, wskazania ewentualnych sprawców oraz zebranie materiału dowodowego w oparciu o ustalenia poczynione na miejscu jego ujawnienia.

W ramach badania miejsca zdarzenia mogą być realizowane równocześnie działania:

1. procesowe – przyjęcie ustnego zawiadomienia o przestępstwie, przesłuchanie świadków, poszkodowanych, oględziny miejsca, osoby lub rzeczy, przeprowadzenie eksperymentów procesowych itp.,

2. operacyjne – wywiad, zasadzki, organizacja poufnych źródeł informacji itp.,

3. i inne - działania blokujące, zaporowe, pościg, użycie psów tropiących, penetracja terenu, zabezpieczenie miejsca itp.

Oględziny jako składowa badania miejsca zdarzenia to czynność procesowa, w trakcie której organ prowadzący je po szczegółowym zapoznaniu się z ich przedmiotem (miejsce, osoba, rzecz lub zwłoki) podejmuje działania polegające na ujawnianiu, zabezpieczaniu i wstępnym zbadaniu szeroko rozumianych śladów kryminalistycznych, w celu wyjaśnienia charakteru i okoliczności zaistniałego zdarzenia oraz ustalenia jego sprawcy (art. 297 kpk).

Cele oględzin m.in. przyjęto określać mianem „siedmiu złotych pytań”:

1. co się zdarzyło?

2. gdzie?

3. kiedy?

4. w jaki sposób?

5. za pomocą czego?

6. dlaczego?

7. kto dokonał przestępstwa?

Skorzystanie ze wszystkich możliwości dowodowych, jakie daje technika kryminalistyczna, wymaga znacznego zasobu wiedzy specjalistycznej, którą dysponuje specjalista (art.205 kpk) jako pomocnik procesowy, do którego zadań należy wykonanie czynności technicznych, polegających na:

1. utrwaleniu wyglądu przedmiotu oględzin (miejsca, osoby, rzeczy lub zwłok),

2. poszukiwaniu, ujawnieniu i zabezpieczeniu technicznym i formalnym znajdujących się na przedmiocie oględzin śladów kryminalistycznych.

ślady w rozumieniu kryminalistyki są to :

wszelkie dające się ustalić w określonym wycinku rzeczywistości następstwa tych zmian, których zespół albo tworzy jakieś zdarzenie (np. włamanie, zabójstwo, wypadek), albo jest z tym zdarzeniem ściśle powiązany (np. ślady ucieczki, ślady ukrycia łupu itp).

Tadeusz Hanausek

Ślady kryminalistyczne posiadają dwie następujące cechy:

1. są one następstwami określonych zachowań, faktów i zjawisk, a więc wykazują z tymi zachowaniami, faktami czy zjawiskami powiązanie przyczynowo-skutkowe,

2. mają charakter materialny są możliwe do wykrycia i zbadania.

Do najbardziej typowych śladów zaliczamy:

1. odbitki powierzchniowe (odwarstwione lub nawarstwione czyli naniesione),

2. odciski wgłębione (statyczne i dynamiczne- np. wyżłobienia),

3. otarcia i zarysowania,

4. ugryzienia,

5. plamy rożnych płynów i substancji,

6. przekształcenia substancji,

7. zmiany geometryczne rzeczy,

8. rzeczy których nie było na miejscu zdarzenia , a są,

9. brak rzeczy w tym miejscu w którym znajdowały się przed zdarzeniem ( zostały przemieszczone na miejscu zdarzenie lub wyniesione z niego).

Prócz przedstawionego powyżej podziału śladów w oparciu o kryterium zewnętrznej postaci śladów wyróżnia się także inny podział śladów, a mianowicie dokonany ze względu na dział kryminalistyki, który zajmuje się danym rodzajem śladów. W ramach tego podziału do najbardziej typowych zalicza się :

1. daktyloskopijne (ślady palców i dłoni),

2. mechanoskopijne (ślady narzędzi),

3. ślady biologiczne (ślady płynów organicznych, wydzielin, wydalin i włosów, ślady w postaci cząstek organicznych, kości, mikroślady w postaci wyskrobin zza paznokci lub naskórka),

4. traseologiczne (ślady stóp, butów, kół, płóz oraz łap i racic zwierzęcych),

5. ślady chemiczne ( plamy, niezidentyfikowane substancje fizyczne, GSR, mikroślady w postaci włókien),

6. ślady użycia broni palnej (otwory wlotowe, łuski, pociski, ślady rykoszetów),

7. osmologiczne lub odorologiczne (ślady zapachowe)

Każdy z wyżej wymienionych rodzajów śladów ma swoją specyfikę, jest odmiennie ujawniany, zabezpieczany i badany. Szczegółowe informacje na ich temat zostaną przedstawione podczas omawiania działów kryminalistyki.

Ponadto do zadań oględzin należy wnioskowanie i opracowanie wstępnych wersji w celu zrekonstruowania przebiegu i przyczyn badanego zdarzenia, a w szczególności ustalenie:

1. jaką drogą poszczególni uczestnicy zdarzenia dostali się na ich obszar i kiedy to nastąpiło,

2. w jakich kierunkach poruszali się i co robili w czasie przebywania w danym miejscu,

3. kto i w jakiej roli uczestniczył w danym zdarzeniu,

4. jaki był sposób zachowania uczestników zdarzenia i jakie były wykorzystane przez nich narzędzia i środki,

5. jak przedstawiały się szczegółowe relacje pomiędzy sprawcą czynu a przedmiotem zamachu (ofiarą lub mieniem),

6. jakie fazy czynu zabronionego miały miejsce na obszarze objętym oględzinami (przygotowanie, samo dokonanie tego czynu, ukrycie łupu bądź zwłok),

7. jaką drogą poszczególni uczestnicy zdarzenia opuścili ich obszar i kiedy to nastąpiło,

8. czy cały przebieg zdarzenia lub jego fragmenty mógł obserwować lub słyszeć ktoś postronny – świadek zdarzenia - określenie miejsca, z którego istniała obiektywna możliwość dokonywania takich obserwacji, oraz poszukiwanie osób, które mogły w tych miejscach i w tym czasie przebywać,

9. czy w trakcie zdarzenia doszło do naruszenia przepisów prawa, a więc czy ma ono charakter przestępny,

10. dlaczego zdarzenie zaistniało.

Odpowiedzi na powyższe pytania stanowią podstawę do tworzenia wersji śledczej zaistniałego zdarzenia, co należy do typowych czynności z zakresu taktyki kryminalistycznej i będzie przedmiotem innych zajęć.

Rozpoczęcie oględzin miejsca zdarzenia poprzedzone jest szeregiem działań związanych z reakcją na zdarzenie, rozpoznaniem jego charakteru i przygotowaniem grupy operacyjno-śledczej do przeprowadzenia badań miejsca zdarzenia. Przed przystąpieniem do nich należy wykonać:

1. Czynności związane z zabezpieczeniem miejsca zdarzenia:

- zebranie informacji o zdarzeniu oraz jego przebiegu, osobach w nim uczestniczących,

- podjęcie czynności zmierzających do złagodzenia i zapobieżenia dalszym ujemnym skutkom zdarzenia (udzielenie pomocy ewentualnym pokrzywdzonym np. osobom rannym, uniknięcie dalszych strat materialnych),

- wykonanie czynności zmierzających do ustalenia i ujęcia sprawców zdarzenia,

- ustalenie świadków zdarzenia,

- niedopuszczenie do zniszczenia widocznych śladów przez zjawiska atmosferyczne lub osoby postronne,

- niedopuszczenie do zmian w wyglądzie i stanu miejsca zdarzenia oraz w usytuowaniu na nim przedmiotów i substancji, w tym jego wyposażenia, bądź zabrania czegokolwiek z jego terenu i otoczenia bez zgody prowadzących czynności,

1. Czynności związane z organizacją i przygotowaniem do pracy grupy operacyjno-śledczej:

- analiza wstępnych wiadomości o zdarzeniu – budowa wstępnych wersji zdarzenia i planu przeprowadzenia oględzin,

- określenie zakresu czynności nie cierpiących zwłoki,

- zabezpieczenie środków technicznych, niezbędnych do zrealizowania wstępnie zamierzonych działań,

- na podstawie powyższych zamierzeń dobranie optymalnego składu grupy operacyjno-śledczej,

1. Czynności porządkowo-organizacyjne podejmowane tuż po przybyciu grupy w rejon miejsca zdarzenia:

- zebranie informacji o przebiegu i efektach działań zrealizowanych już w ramach zabezpieczenia miejsca zdarzenia i dokonanie ewentualnych zmian (we wstępnym wyznaczeniu strefy działania) lub uzupełnień (wyznaczenie dodatkowych posterunków, dokonanie penetracji dodatkowego terenu przyległego, użycie psa tropiącego),

- uzupełnienie posiadanej już wiedzy o zdarzeniu i jego uczestnikach o informacje zebrane przez osoby zabezpieczające miejsce zdarzenia,

- uzupełnienie posiadanych sił i środków z rzeczywistymi potrzebami,

- sprecyzowanie dalszych działań ich kolejności, metody przeprowadzenia oględzin i określenie zadań dla poszczególnych uczestników.

Taktyka kryminalistyczna wypracowała dwie podstawowe metody prowadzenia oględzin miejsca :

1. obiektywną – polegającą na szczegółowym i systematycznym badaniu miejsca, wszystkich jego fragmentów, przedmiotów i śladów, według na wstępie określonej kolejności. Najczęściej przy tej metodzie stosuje się dośrodkowy sposób badania miejsca zdarzenia, który polega na tym, że zaczynając od obszarów zewnętrznych i poruszając się po spirali, stopniowo badamy kolejne fragmenty i przedmioty, na których mogą się znajdować ślady, dochodząc do centrum obszaru oględzin. Metodę tę stosujemy najczęściej w sytuacjach, kiedy brak jest informacji pozwalających, choćby w ogólnych zarysach, określić wstępną wersję przebiegu zdarzenia i powiązać ujawnione w badanym obszarze ślady ze znajdującym się w naszym zainteresowaniu zdarzeniem.

2. subiektywną – polegającą na rozpoczęciu oględzin od wyraźnego charakterystycznego dla danego typu zdarzenia śladu np. zwłok, śladów pokonania przeszkody lub porzuconych przedmiotów związanych z danym przestępstwem. W metodzie tej staramy się odtworzyć drogę poruszania się sprawcy, szukając głównie na niej kolejnych śladów związanych z jego działaniem. Przyjęcie tej metody pozwala liczyć na szybsze zdobycie istotnych informacji o zdarzeniu i jego uczestnikach oraz podjęcie jeszcze w trakcie trwania oględzin dalszych działań poszukiwawczych i wykrywczych. Można w tym przypadku zastosować odśrodkowy po spirali sposób poruszania się na miejscu zdarzenia, od wspomnianego punktu centralnego do granicy obszaru, na którym mogą jeszcze występować ślady związane ze zdarzeniem.

W praktyce stosuje się głównie metody mieszane. Najczęściej obszar objęty oględzinami w sposób naturalny dzieli się na kilka mniejszych podobszarów, z których każdy może wymagać nieco innej metody badawczej.

Dla usystematyzowania metodyki przeprowadzania oględzin miejsca wyróżnia się w nich trzy etapy:

Etap wstępny oględzin – jest to etap, w ramach którego należy dokładnie zapoznać się z przedmiotem oględzin, jego otoczeniem, strukturą oraz właściwościami. W ramach tych czynności należy również ściśle określić obszar, który zostanie objęty badaniami oraz zlokalizować wszystkie widoczne ślady i dowody związane z zaistniałym zdarzeniem. Następnie należy określić wstępną wersję śledczą przebiegu zdarzenia i w zawiązku z nią ustalić plan działania, określić zadania dla poszczególnych osób uczestniczących bezpośrednio w oględzinach, kolejności ich realizacji oraz dokonać wyboru odpowiedniej metody badań wyznaczonych obszarów miejsca zdarzenia.

Wstępne oględziny przeprowadza się za pomocą metod obserwacyjnych, bez dokonania zmian w zastanej sytuacji, stąd ta faza postępowania nosi nazwę statycznej. Polega ona na:

- utrwaleniu ogólnego obrazu miejsca zdarzenia poprzez jego opis w protokole oględzin,

- wykonaniu zdjęć ogólnoorientacyjnych,

- wykonaniu niezbędnych pomiarów i wykonaniu szkicu orientacyjnego (ogólnego),

Etap oględzin szczegółowych – jest to główny etap oględzin, w ramach którego dokonuje się szczegółowych oględzin kolejnych fragmentów badanego obszaru, znajdujących się tam przedmiotów oraz poszukuje się, ujawnia, dokumentuje i zabezpiecza ślady kryminalistyczne.

W trakcie tego etapu oględzin można dokonywać już zmian w wyglądzie otoczenia, stąd ta faza postępowania nosi nazwę dynamicznej. Znalezione ślady oznaczamy kolejnymi numerami, wykonuje zdjęcia sytuacyjne i szczegółowe, dokumentuje ich położenie i inne cechy charakterystyczne w protokole oględzin. Po ich udokumentowaniu można przystąpić do ich technicznego zabezpieczenia. To samo dotyczy przedmiotów, których związek ze zdarzeniem jest wysoce prawdopodobny oraz przedmiotów będących samoistnymi dowodami (np. porzucone narzędzia). W zależności od rodzaju zaobserwowanych lub spodziewanych śladów wobec zabezpieczonych przedmiotów stosuje się optymalną metodę ich ujawnienia i zabezpieczenia. Miejsca ujawnienia śladów nanosi się na szkic szczegółowy, w przypadku jego wykonania. Poczynione ustalenia na tym etapie oględzin mogą prowadzić do dalszego uszczegółowienia przyjętej wersji, albo mogą spowodować całkowitą jej zmianę.

Etap końcowy oględzin - służy sprawdzeniu obszaru poddanego oględzinom, czy nie pominięto czegoś w czasie badania, zbiera się zabezpieczone ślady i przedmioty, wyniki pracy poszczególnych członków ekipy oględzinowej. Etap ten stanowi więc podsumowanie uzyskanych wyników ich przeanalizowanie, odczytanie protokołu oględzin oraz dokonanie ewentualnych uzupełnień i poprawek. Po zakończeniu oględzin danego obszaru może jeszcze być przeprowadzony eksperyment procesowy, kiedy przyjęte założenia wersji śledczej wymagają weryfikacji bezpośrednio na miejscu oględzin. Otrzymany wówczas wynik potwierdzi bądź wykluczy pewne elementy tej wersji. Etap ten kończy decyzja kierownika grupy operacyjno – śledczej o zakończeniu czynności.

Oględziny miejsca zdarzenia wymagają ponadto przestrzegania następujących zasad postępowania:

1. Zasada planowania działań.

2. Zasada szybkości działania.

3. Zasada dokładności.

4. Zasada instrumentalizacji działań.

5. Zasada ekonomii postępowania.

6. Zasada koordynacji działań.

7. Zasada kompetencyjności.

8. Zasada obiektywności.

Dokumentowanie wyników oględzin

Obowiązkową formą dokumentowania przebiegu oraz wyników oględzin jest protokół (art.143 par.1 pkt 3 kpk). Jest on podstawowym sposobem zabezpieczenia formalnego dowodów uzyskanych w toku oględzin. Musi on być sporządzony bezpośrednio w trakcie trwania oględzin, w tym samym czasie, miejscu i w obecności wszystkich jej uczestników. Zasadnicza treść protokołu powinna obejmować wyczerpujący opis istotnych dla wyjaśnienia sprawy ustaleń oraz wszelkich działań podejmowanych przez uczestników oględzin, w sposób syntetyczny, zwięzły i rzeczowy.

Protokół oględzin może być uzupełniony o dokumentację techniczną w postaci dokumentacji fotograficznej i szkicu (ogólnego, szczegółowego lub specjalnego). W niektórych przypadkach najpoważniejszych przestępstw stosuje się również do rejestracji przebiegu i wyników oględzin zapis wideo. Powyższe metody i środki umożliwiają obiektywne zarejestrowanie zastanej informacji, a także pozwalają na utrwalenie optimum informacji o przedmiocie oględzin.

Wykorzystanie wyników oględzin w postępowaniu przygotowawczym

Dokonane w trakcie oględzin ustalenia i ujawnione ślady muszą zostać jak najszybciej prawidłowo zinterpretowane i stać się podstawą do zweryfikowania dotychczasowych wersji zdarzenia. Podstawowa taka analiza zebranego materiału dowodowego powinna być przeprowadzona jeszcze w trakcie oględzin przez jej uczestników. Dopiero połączenie ich indywidualnej wiedzy o zdarzeniu pozwala na pełne wykorzystanie wyników dokonanych czynności i wskazanie kierunków dalszych czynności dowodowych i wykrywczych. Powyższa analiza jest również podstawą do budowy planu dochodzenia, w którym określa się kolejność dalszych czynności dochodzeniowo śledczych oraz ich cele dowodowe, które można osiągnąć m.in. w drodze badań kryminalistycznych zabezpieczonych śladów.

Szczególne postacie oględzin

Zmiany cywilizacyjne, w tym stały rozwój techniczny i technologiczny, wiąże się z coraz większymi zmianami także w strukturze urbanistycznej skupisk ludzkich i stałym wzrostem gęstości zaludnienia. Powstają nowe aglomeracje miejskie z wieloma zakładami przemysłowymi oraz rozwiniętą siecią lokali użyteczności publicznej i infrastrukturą komunikacyjną. Wszystkie te elementy rozwoju zwiększają także prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożeń dla bezpieczeństwa ludzi i powstania różnorodnych sytuacji kryzysowych np. katastrof, awarii, pożarów i aktów o charakterze terrorystycznym. Powyższe zagrożenia stwarzają m.in. konieczność do utrzymania w stałym pogotowiu szeregu służb ratowniczych, przeciwpożarowych i porządkowych powołanych m.in. dla utrzymania bezpieczeństwa wewnętrznego. W wielu aglomeracjach funkcjonują obecnie lokalne centra sytuacji kryzysowych, które są władne do natychmiastowego podejmowania decyzji o przystąpieniu do akcji ratowniczych przez te służby w związku z zaistniałą sytuacją zagrażającą życiu i zdrowiu mieszkańców lub wystąpienia dużych strat w mieniu. W ciągu ostatnich lat, na różnych poziomach władzy i samorządów terytorialnych powstało szereg planów, procedur i algorytmów postępowania w sytuacjach kryzysowych, które gwarantują natychmiastowe przystąpienie do działania w celu zażegnania występujących zagrożeń lub ratowania życia i zdrowia ludzkiego, a także mienia o wielkiej wartości w przypadku zaistnienia wydarzeń naruszających te dobra. Odpowiednie instytucje są także zobowiązane do przeprowadzenia czynności wyjaśniających okoliczności zaistnienia takich zdarzeń i przywrócenia porządku prawnego wobec osób winnych ich powstania.

Przykładem takich zdarzeń są m.in. katastrofy, awarie i pożary.

Pojęcia podstawowe:

Katastrofa – to nagłe i nieoczekiwane wydarzenie niosące ze sobą negatywne skutki w postaci strat materialnych i strat w ludziach.

Katastrofy zależnie od przyczyn można podzielić na :

1. Naturalne, czyli tzw. kataklizmy (klęski żywiołowe) wywołane działaniem sił przyrody (powodzie, susze, pożary, osuwiska, lawiny, gradobicia, burze, huragany, trzęsienia ziemi itp.),

2. Antropogeniczne, spowodowane przez człowieka, wśród których możemy wyróżnić katastrofy:

– komunikacyjne powietrzne, wodne, lądowe – drogowe i kolejowe),

– budowlane (głównie zawalenia się budynków),

- przemysłowe (awarie, pożary i wybuchy gazów, zatrucia środkami toksycznymi),

– pożary i wybuchy,

1. Społeczne, na skutek zamieszek lub paniki tłumu,

2. Intencjonalne, spowodowane konfliktami zbrojnymi lub atakami terrorystycznymi za pomocą broni konwencjonalnej i niekonwencjonalnej ( w ataku World Trade Center w 2001 roku za broń posłużyły cywilne samoloty pasażerskie), w wyniku których poszkodowane zostają osoby cywilne.

Istnieje także podział na dwie grupy :

1. Katastrofy „zamknięte”, w których liczba i tożsamość uczestników jest znana, np. katastrofa samolotu ze znaną listą pasażerów i załogi,

2. Katastrofy „otwarte”, znacznie trudniejsze do badania, w których liczba i tożsamość uczestników nie jest znana i wymaga oczekiwania na informacje o osobach zaginionych, np. katastrofa kolejowa.

W Kodeksie karnym natomiast w art. 163 kk w rozdziale „Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu” zdefiniowano katastrofę jako „niebezpieczne zdarzenie”, tj. zdarzenie, które zagraża życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach” oraz w art. 173 kk, ujmuje „katastrofę w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym zagrażającą życiu wielu osób albo w mieniu w wielkich rozmiarach”

W zapobieganiu negatywnym skutkom katastrofy oraz badaniu jej przyczyn biorą udział służby ratownicze, poszukiwawcze, dochodzeniowo-śledcze i kryminalne. Jednak w pierwszym etapie działania wszystkich tych służb nadrzędnym ich zadaniem jest ratowanie życia i zdrowia ludzi poszkodowanych w wyniku zaistniałej katastrofy. W następnej kolejności zabezpieczenie mienia i podjęcie działań zapobiegających powstaniu dalszych zagrożeń dla życia i zdrowia innych ludzi i powstania większych szkód w mieniu. Ważną rolę zarówno na miejscu zdarzenia, jak i całym dochodzeniu powypadkowym odgrywają specjaliści medycyny sądowej, biegli różnych specjalności, niezbędni do wyjaśnienia zagadnień technicznych i członkowie grupy operacyjno-śledczej z szeroką reprezentacją techniki kryminalistycznej.

Do tych pierwszych w przypadku dużych strat w ludziach obok ustalenia przyczyny i mechanizmu śmierci należy także podjęcie działań identyfikacyjnych celem ustalenia tożsamości ofiar. Jest to zadanie priorytetowe, które ma podstawowe znaczenie dla rodzin osób zaginionych oraz potrzeb prowadzonego śledztwa, a także późniejszych postępowań cywilno-prawnych.

Zazwyczaj do ustalenia tożsamości wystarczające są wyniki badań DNA, daktyloskopijnych lub analiza stomatologiczna.

Do metod nienaukowych, którymi można się posłużyć należą wykorzystanie specyficznych cech odzieży znalezionych przy zwłokach (dokumenty, charakterystyczne przedmioty osobiste takie jak biżuteria) i znaków szczególnych w postaci tatuaży, blizn, znamion.

Natomiast przeprowadzone czynności medyczno-sądowe pozwalają głównie na określenie przyczyn i mechanizmu śmierci ofiar. Stanowi to istotną wartość dowodową oraz poznawczą, umożliwiającą przeprowadzenie rekonstrukcji przebiegu zdarzenia o znamionach katastrofy i w wielu przypadkach także określenie przyczyny jego powstania.

Do zadań grupy operacyjno-procesowej należy przeprowadzenie oględzin w większości przypadków pod kierownictwem prokuratora z udziałem lekarza medycyny sądowej i biegłych z innych specjalności. Przed przystąpieniem do oględzin miejsca katastrofy powinno być zorganizowane odpowiednie zaplecze logistyczne, a w szczególności należy zadbać o:

1. Utworzenie tymczasowych namiotów identyfikacyjnych,

2. Ustalenie toku ewakuacyjnego ofiar, z zastosowaniem tzw. numerów ewakuacyjnych (konsekwentnie, niczym oznaczenia śladów, uwzględnianych w dalszej dokumentacji),

3. Dokonywanie wstępnej rekonstrukcji i identyfikacji zwłok,

4. Zabezpieczenie ich transportu do prosektorium i zapewnienie wydolności lokalowej,

5. Stosowanie, zgodnie z wytycznymi Interpolu, kart do identyfikacji ofiar,

6. Utworzenie tymczasowego namiotu – miejsca technicznego zabezpieczania dowodów i ich zdeponowania,

7. Utworzenie tymczasowego namiotu – miejsca wypoczynku członków grupy z możliwością spożywania tam posiłków,

8. Utworzenie miejsca informacyjnego i kontaktu z przedstawicielami mediów,

Zasady organizacji oględzin miejsca katastrofy są podobne jak typowego miejsca przestępstwa, przy czym szczególną uwagę należy zwrócić na:

1. Uszkodzenia zwłok ofiar katastrofy, usytuowanych na nich rany, oparzenia, guzy deformacje i tatuaże,

2. Charakter uszkodzeń odzieży i przedmiotów,

3. Rodzaj zabrudzeń, okopceń i nadpaleń stwierdzonych na powierzchni zabezpieczanych dowodów,

4. Obecność śladów biologicznych,

5. Obecność śladów w postaci plam bliżej nieokreślonych substancji chemicznych,

Każde zwłoki, szczątki ludzkie powinny zostać poddane pełnemu badaniu sekcyjnemu. Badanie zwłok ofiar powinno być szczególnie dokładne w stosunku do osób, które w sposób świadomy lub nieświadomy mogły przyczynić się do zaistnienia katastrofy (personel załogi samolotu, pociągu, sprawcy zamachu terrorystycznego), co może okazać się niezwykle przydatne podczas rekonstrukcji przebiegu zdarzenia i badaniu jego przyczyn. Ustalaniu kto kierował środkiem transportu w przypadku katastrofy komunikacyjnej, czy ofiara była pod wpływem leków, narkotyków , alkoholu i czy w ogóle żyła w momencie tragedii (przyżyciowość obrażeń). Ponadto wyniki badań chemiczno-toksykologicznych mają znaczenie nie tylko w badaniu czynnika ludzkiego katastrofy, ale także jej okoliczności i przebiegu. Dotyczy to zwłaszcza analizy obecności par cieczy i gazów w materiale biologicznym ofiar znalezionych w danych miejscach dają podstawę np. do określenia epicentrum wybuchu przestrzennego.

Przykładem realności wystąpienia takich zagrożeń były np. dwa zdarzenia o znamionach katastrofy budowlanej i górniczej, jakie odnotowano na Śląsku w 2006 roku.

28 stycznia, podczas trwania wystawy gołębi pocztowych, zawalił się dach hali na terenie MTK w Chorzowie. W momencie zdarzenia w budynku znajdowało się około 700 osób, z których 65 zginęło, a 171 zostało rannych. Była to największa katastrofa w powojennej historii Polski.

Do drugiego zdarzenia doszło 21 listopada w KWK „Halemba” w Rudzie Śląskiej, kiedy wybuch metanu na głębokości 1030 metrów pod ziemią zainicjował eksplozję pyłu węglowego. Na miejscu zginęło 23 górników. Była to jedna z najtragiczniejszych katastrof górniczych w Polsce.

Dostarczyły one m.in. doświadczeń w dziedzinie potrzeby organizacji wielospecjalistycznych grup do obsługi podobnych zdarzeń, w tym od spraw ustalania przyczyn zaistniałego zdarzenia jak i identyfikacji ofiar (regionalne centra identyfikacyjne). Koniecznością stało się opracowanie odpowiednich procedur organizacji pracy i współdziałania wszystkich zaangażowanych służb.

Zaletą tych stałych zespołów ekspertów jest szybki wzajemny przepływ informacji, skuteczność oraz wyeliminowanie działań improwizowanych.

Oględziny miejsca pożaru

Oględziny są jedną z czynności wchodzących w zakres postępowania przygotowawczego, dlatego można je dokonać w zasadzie dopiero po wszczęciu tego postępowania (art.303 kpk). Jednak gdy niezbędne jest natychmiastowe przystąpienie do oględzin, ponieważ zwłoka może doprowadzić do utraty, zniekształcenia lub zniszczenia dowodów wtedy art. 308 par.1 kpk pozwala na odstąpienie od tej zasady. W większości przypadków, właśnie w oparciu o ten artykuł kodeksu postępowania karnego przeprowadzane są oględziny miejsca pożaru.

Różnią się one w swej istocie od oględzin miejsc innego typu zdarzeń, choćby przestępstw z grupy przeciwko mieniu, to jednak w ich wyniku realizowane są te same cele, jak podczas ogólnie pojętych oględzin i zabezpieczenia miejsca zdarzenia.

Cele te jak wiadomo zawarte są m.in. w treści siedmiu tzw. złotych pytań kryminalistyki, a w odniesieniu do oględzin miejsca pożaru sprowadzają się do:

1. ustalenia, co uległo spaleniu lub zniszczeniu i jakie przyjęło rozmiary,

2. ustalenia źródła i kierunków rozprzestrzeniania się ognia oraz możliwości dalszego stwierdzenia zagrożenia dla osób i mienia,

3. stwierdzenia stopnia zniszczeń wyposażenia pomieszczeń lub obiektów objętych pożarem,

4. ustalenia przyczyny powstania pożaru,

5. zabezpieczenia śladów popełnienia przestępstwa i innych dowodów rzeczowych, dających możliwość odtworzenia istotnych okoliczności powstania pożaru, bądź zidentyfikowania jego sprawcy,

6. określenia możliwości rozprzestrzeniania się ognia w granicach pogorzeliska oraz poza pogorzelisko,

7. sprawdzenia obecności i określenia sprawności systemu zabezpieczeń, w tym urządzeń sygnalizujących pożar,

8. ustalenia innych okoliczności bezpośrednio poprzedzających pożar, a mogących mieć z nim związek (ślady włamania i kradzieży wyposażenia lub dokumentów z obiektu lub ślady pozoracji tego typu działania),

9. ustalenie modus operandi działania sprawcy.

Niektóre z tych celów (np. 1-3) możliwe są do zrealizowania wyłącznie dzięki odpowiedniemu udokumentowaniu miejsca pożaru (dokumentacja fotograficzno-filmowa, szkice), m.in. na poszczególnych etapach postępujących prac odgruzowywania pogorzeliska. W związku z tym obligatoryjny wydaje się udział w oględzinach technika kryminalistyki, a w razie potrzeby także biegłego z zakresu pożarnictwa i badania przyczyn pożarów. Taki skład grupy operacyjno-śledczej daje możliwości należytego zbadania miejsca pożaru i ewentualnego przeprowadzenia w końcowym etapie oględzin także innych, uzupełniających czynności procesowych tj. eksperyment śledczy. Polega on np. na sprawdzeniu sposobu palenia się danego materiału i jego podatność na zapalenie oraz zbadaniu sprawności urządzeń elektrycznych i instalacji elektrycznej, w tym alarmowej. Wyniki eksperymentów pozwalają zazwyczaj zweryfikować poprawność wstępnych wersji śledczych zaistniałego zdarzenia lub je uzupełnić o istotne elementy tyczące okoliczności i przyczyn powstania pożaru oraz faktu zadziałania lub stwierdzenia awaryjności ewentualnych zabezpieczeń. Należy pamiętać również o obowiązku zebrania, przed oględzinami bądź w trakcie ich, informacji o zaistniałym zdarzeniu, ustaleniu wszystkich możliwych świadków zdarzenia np. właścicieli obiektu, sąsiadów, uczestników i biernych świadków akcji ratowniczej (wśród których może się też znajdować sprawca podpalenia). Istotną informacją jest również zeznanie pierwszego strażaka obejmującego dowodzenie akcją ratowniczo-gaśniczą i jego wstępna ocena przyczyny pożaru.

Tak przeprowadzone i udokumentowane oględziny stanowią podstawowe i wiarygodne źródło informacji o zdarzeniu oraz stanowią warunek do właściwego ustaleniu miejsca i ostatecznych przyczyn powstania pożaru wraz z określeniem stopnia zagrożenia dla osób i mienia.

Oględziny miejsca wybuchu

Do jednych z najtrudniejszych czynności oględzinowych należy badanie miejsca wybuchu. Wynika to zarówno z rozległości miejsca zdarzenia, jak i skali zniszczeń, w tym liczby ofiar oraz rozproszenia śladów kryminalistycznych i wielopoziomowości ich usytuowania, a także zmian spowodowanych zjawiskami wtórnymi (np. pożar po wybuchu).

Podstawowym celem podjętych badań miejsca zdarzenia jest uzyskanie maksymalnej ilości informacji o samym zdarzeniu, jego przyczynie i sprawcy spośród których najważniejsze to:

1. ustalenie miejsca lub epicentrum wybuchu,

2. ustalenie rodzaju wybuchu (wybuch przestrzenny mieszaniny powietrzno-gazowej, fizyczny czy działanie typu pirotechnicznego po użyciu wojskowego lub górniczego materiału wybuchowego),

3. ustalenie rodzaju materiału wybuchowego oraz wielkości ładunku,

4. ustalenie przyczyny i sposobu detonacji ładunku,

5. ujawnienie i zabezpieczenie śladów i dowodów rzeczowych oraz sporządzenie szczegółowej dokumentacji skutków wybuchu,

Specyfika przyczyn i skutków miejsca wybuchu w dużej mierze odpowiada miejscu zaistnienia katastrofy antropogenicznej. Dlatego większość czynności, które powinny być podjęte przez służby do tego wyznaczone w sferze organizacji i sposobu wykonywanych czynności ratunkowych oraz operacyjno-procesowych na miejscu wybuchu jest identyczny albo bardzo podobny do przedstawionego powyżej, w przypadku organizacji i badania miejsca katastrofy.

Jednak w przypadku stwierdzenia eksplozji materiałów wybuchowych, użycia bomb, min, granatów ręcznych i innych urządzeń burzących produkcji domowej i fabrycznej, zarówno w pomieszczeniach zamkniętych, pod obiektami np. pojazdami i w terenie otwartym obowiązuje sposób postępowania zgodny z procedurami o charakterze poufnym.

Do ogólnych zadań powołanej w takich przypadkach specjalnej grupy operacyjno-śledczej należy:

1. wyznaczenie obszaru działania grupy i jego zabezpieczenie przed wkroczeniem osób postronnych i oddziaływaniem warunków atmosferycznych na najważniejsze jego fragmenty,

2. umożliwienie udzielenia pomocy lekarskiej wszystkim poszkodowanym, rannym, którzy przebywali w obrębie rażenia zaistniałego wybuchu,

3. utworzenie odpowiedniego zaplecza logistycznego, korelującego z potrzebami uczestników badanego miejsca zdarzenia i wymogami przeprowadzanych czynności operacyjno-procesowych,

4. przeprowadzenie oględzin miejsca wybuchu z obligatoryjnym w nich udziałem przedstawicieli prokuratury, medycyny sądowej (gdy są ofiary w ludziach) oraz przedstawicieli techniki kryminalistycznej,

5. ustalenie miejsca umieszczenia ładunku lub epicentrum wybuchu,

6. ustalenie rodzaju i konstrukcji urządzenia, rodzaju materiału wybuchowego oraz wielkości ładunku,

7. ustalenie sposobu i miejsca odpalenia ładunku lub urządzenia sterującego wybuchem,

8. ujawienie i zabezpieczenie śladów i dowodów rzeczowych oraz sporządzenie szczegółowej dokumentacji skutków wybuchu,

9. określenie poziomu technologicznego użytego urządzenia (pakietu) wybuchowego,

10. określenie modus operandi sprawcy,

11. zabezpieczenie materiałów z prowadzonego monitoringu przez pracowników ochrony lub innych form kontroli ruchu osobowego na obszarze lub w obiekcie objętym ochroną, gdzie doszło do wybuchu.

Jedno z pierwszych zdarzeń o charakterze katastrofy w ruchu powietrznym, które uznano za precedensowe między innymi z uwagi na zasługi kryminalistyki
w drobiazgowym wyjaśnieniu okoliczności jego zaistnienia.

9 września 1949 roku, na północnym brzegu rzeki Św. Wawrzyńca w Kanadzie doszło do katastrofy lotniczej. Lecący z Montrealu dwusilnikowy DC 3 linii lotniczych „Quebec Airways” z nieznanych przyczyn runął pionowo do ziemi. Z relacji nielicznych świadków tego zdarzenia wynikało, że słyszeli huk eksplozji, po czy samolot przechylił się na lewy bok i pionowo spadł na ziemię. Jeden ze świadków twierdził, że widział jak w momencie eksplozji jakby coś zostało wyrzucone z kadłuba samolotu.

Po przybyciu w okolice katastrofy pierwszych świadków, natknęli się na porozrzucane wokół kawałki metalu, blachy, części bagażu i wśród różnego rodzaju materiałów leżały ludzkie ciała. Żadne drzewo nie było wyrwane, niewidoczny był tor lotu. Samolot musiał uderzyć w ziemię prawie pionowo. Przednia cześć maszyny tworzyła wyłącznie zbitą masę. Skrzydła były oderwane. Tylna część kadłuba sterczała pionowo w górę. Zginęły 23 osoby, wśród nich 3 członków załogi, stewardesa i czworo dzieci.

Wieczorem tego dnia na miejsce katastrofy dotarła grupa operacyjno-dochodzeniowa. Ponieważ nie wybuchł pożar identyfikacja zwłok nie przedstawiał większych trudności.
O wiele bardziej zagadkowa wydawała się przyczyna nagłego upadku samolotu. Istotnie, w lewej, przedniej części luku bagażowego widoczne były uszkodzenia, które pozwalały przypuszczać, że tym miejscu znajdowało się epicentrum wybuchu. Szybko wyeliminowano możliwość wybuchu wszelkich stałych elementów wyposażenia samolotu jak gaśnica, bateria akumulatorów, zbiorniki ciśnieniowe itp. Brak też było śladów pożaru.

W tej sytuacji uczestnicy oględzin miejsca katastrofy doszli do wniosku, że przyczyną upadku samolotu był wybuch w komorze bagażowej. Hipoteza ta dawała również podstawę do przypuszczenia, iż na pokład samolotu dostał się jakiś nieznany materiał wybuchowy
w postaci pakunku lub jako ładunek towarowy.

Prowadzący śledztwo w tej sprawie stanęli wobec przeciwnika, jakiego jeszcze nie było dotąd w komunikacji lotniczej. Sama koncepcja zamordowania partnera politycznego czy gospodarczego – rywala męża lub żony przez spowodowanie zaplanowanego wypadku, bez względu na osoby niezainteresowane, które przy tym mogły ponieść śmierć – była równie stara jak przestępstwo w ogóle. Próby uzyskania premii asekuracyjnej przez zniszczenie statku również nie były nowym pomysłem. Przypadki zamachów bombowych na środki komunikacji, dokonywanych przez chorych psychicznie lub seksualnie zboczonych, należą do stałego repertuaru w historii kryminalistyki.

Pozostało jeszcze zebrać wszystkie rozrzucone w promieniu 1 mili szczątki
i spróbować na podstawie śladów na nich wnioskować o składnikach bomby, ustalić rodzaj materiału wybuchowego, a wreszcie zrekonstruować samą bombę oraz elementy urządzenia zapłonowego.

Następnym krokiem śledczych było przeanalizowanie umów ubezpieczeniowych pasażerów, jakie zawarli na okres przelotu i poddanie obserwacji wszystkich członków rodzin ofiar, czy znajdowali się w kłopotach finansowych lub osobistych, albo utrzymywali kochanki. Szczegółowej kontroli poddano również wszystkie bagaże i nadane paczki, które znajdowały się w luku bagażowym. W wyniku tej kontroli natrafiono na ślad podejrzanej przesyłki, której zarówno adresat, jak i nadawca nie istnieli w rzeczywistości. Ruszyła zatem akcja szczegółowego sprawdzenia okoliczności nadania tej paczki. Ustalono m.in. rysopis kobiety, która dostarczyła ją do punktu nadawczego, tym samych dokonano pierwszego wyłomu w tajemnicy katastrofy.

W toku śledztwa wyłoniła się jeszcze jedna informacja, która mogła mieć istotne znaczenie. Chodziło o męża jednej z ofiar, który został ukarany za niedozwolone posiadanie broni, a wieczorem dwa miesiące przed katastrofą czatował na 18 letnią, ładną kelnerkę. Następnie udało się połączyć ze sobą wszystkie te osoby. Dodatkowo ustalono też osobę zegarmistrza, który mógł być autorem mechanizmu zegarowego urządzenia zapalającego pakietu wybuchowego.

Tymczasem w laboratorium kryminalistycznym trwały zakrojone na szeroką skalę badania fizykochemiczne w celu ustalenia rodzaju materiału wybuchowego i odtworzenia urządzenia zapalającego. Na podstawie badań śladów, znajdujących się na powierzchni zabezpieczonych kawałków blachy ustalono, że w wypadku eksplodował materiał wybuchowy typu nitrozwiązek i wytypowano Żelatyno-Dynamit typu D. Ten rodzaj materiału wraz z zapalnikami był dostępny w sieci handlowej, w przypadku posiadania zgody na prace typu gospodarczego np. karczowanie lasu. Ujawniono również ślady pozostawione przez miedzianą otoczkę zastosowanej spłonki zapalnika, wypełnionej azydkiem ołowiu, w odróżnieniu od spłonek aluminiowych, które były napełniane piorunianem rtęci.

Ponadto na podstawie przeprowadzonych badań udało się ustalić, że w skład urządzenia wybuchowego wchodziła bateria elektryczna „Everready_Batterie nr 10”. Pozostało odtworzyć mechanizm zegarowy, który był częścią zapalnika czasowego pakietu wybuchowego. Wkrótce i to udało się ustalić, bowiem wszystkie wytypowane osoby rzeczywiście miały związek z zaplanowanym zabójstwem żony podejrzanego, która stanęła na drodze do jego szczęścia z inną kobietą. Tylko dlaczego ten chory zamysł pozbycia się własnej żony kosztował istnienie 22 innych niewinnych ludzi.

W lutym 1950 roku przewodniczący trybunału i 12 przysięgłych przystąpiło do osądzenia oskarżonego, którego uznano „winnym” i wkrótce stracono go. Jego los podzieliły także dwie inne osoby na przestrzeni kolejnych dwóch lat.

Przypadek ten jak dowiodła historia nie był ostatni, jednak to on uznano jako precedensowy, nie tylko ze względu na przestępstwo przy użyciu materiału wybuchowego, lecz także dlatego, że badania laboratoryjne dowiodły, jak dalece rozwinęła się chemiczno-kryminalistyczna wiedza o śladach, stając się wspólnym dobrem ludzkości.

Identyfikacja kryminalistyczna

Przed przystąpieniem do omówienia możliwości procesowego wykorzystania śladów
i innych dowodów rzeczowych zabezpieczonych w związku z zaistniałym zdarzeniem o cechach przestępstwa warto poznać pojęcie identyfikacji kryminalistycznej jej cele i rodzaje.

Identyfikacja to stwierdzenie identyczności, tożsamości bądź ścisłe określenie pochodzenia. Natomiast identyfikacja kryminalistyczna osoby, rzeczy lub substancji fizycznej to wykazanie tożsamości cech charakterystycznych śladu lub innego dowodu rzeczowego z cechami wzorca pobranego od podejrzanego, pochodzącego od typowanej rzeczy lub grupy przedmiotów bądź substancji tej samej klasy (rodzaju, gatunku),

Celem identyfikacji (wg B.Hołysta) może być:

1. ustalenie osoby lub rzeczy, która pozostawiła dany ślad,

2. rozpoznanie substancji lub przedmiotu, które tworzą dany ślad, (czym jest dana substancja lub co to jest , jaki to produkt)

3. ustalenie, że poszczególne części (fragmenty, odpryski) tworzyły uprzednio (przed ich rozdzieleniem) jedną całość.

Cechą jest element odróżniający lub charakteryzujący pod jakimś względem osoby, przedmioty lub substancje, ich czynności i stany oraz procesy lub zjawiska zachodzące w otaczającej rzeczywistości.

W badaniach identyfikacyjnych wyróżnia się również tzw:

- cechy swoiste (grupowe) – to cechy przysługujące wszystkim przedmiotom danego rodzaju i tylko im,

- cechy diagnostyczne (indywidualne) - to cechy określające własności szczególne, ułatwiające rozpoznanie przedmiotów danego rodzaju wśród innych, natomiast między nimi można wyróżnić cechę lub zespół cech, które charakteryzować mogą jeden i tylko jeden przedmiot (np. charakterystyczny ślad ześlizgu krawędzi narzędzia).

Wzorcem mogą być celowo uzyskane ślady porównawcze lub „próbki” pobrane od osób, z rzeczy
i substancji, które porównuje się ze śladami zabezpieczonymi na miejscu zdarzenia w celu stwierdzenia ich identyczności lub odmienności.

W przypadku możliwości przyporządkowania cechom diagnostycznym odpowiednich cech materiału pochodzącego od osoby (podejrzanego) lub zabezpieczonego w sprawie przedmiotu dokonuje się identyfikacji indywidualnej.

Natomiast, kiedy wskazane cechy tego warunku nie spełniają, bowiem stwierdza się głównie obecność cech swoistych, to na ich podstawie można wyznaczyć jedynie klasę (rodzaj, gatunek) przedmiotów, z których każdy mógł badany ślad pozostawić, dokonuje się wówczas identyfikacji grupowej.

Identyfikacja osoby - polega na wykazaniu tożsamości osoby podejrzanej z osobą, która pozostawiła ślady na miejscu zdarzenia (ślady substancjalne, fizyczne lub pamięciowe). Ta identyfikacja może być indywidualna, kiedy identyfikuje się konkretną osobę lub grupowa, kiedy określi się jedynie pewne cechy właściwe istocie ludzkiej (np. płeć, kolor włosów, wzrost). Podobnie jest z identyfikacją przedmiotu (substancji lub rzeczy), która polega na wykazaniu relacji tożsamości typowanego przedmiotu ze śladami pozostawionymi na miejscu zdarzenia. Również i w tym przypadku identyfikacja może być indywidualna, kiedy identyfikuje się konkretny przedmiot (substancję, rzecz) lub grupowa, kiedy określi się tylko ich przynależność do danej klasy (typu, rodzaju) przedmiotów (substancji, rzeczy) np. typ broni, rodzaj narzędzi lub substancji.

Sytuacja może wydawać się złożona, z punktu widzenia właściwego określenia rodzaju identyfikacji w przypadku, kiedy zostanie np. zidentyfikowany ślad traseologiczny ujawniony na miejscu zdarzenia, z obuwiem zabezpieczonym od podejrzanego o popełnienie przestępstwa. Wystąpi wówczas przypadek dokonania identyfikacji indywidualnej konkretnego buta, która jednak nie identyfikuje podejrzanego bezpośrednio, a jedynie w sposób pośredni, wskazując, że to on mógł pozostawić zidentyfikowany ślad, wyłącznie z racji posiadania określonego obuwia.

Oczywiście, gdy sprawca pozostawi na tym samym miejscu zdarzenia także inny ślad np. ślad daktyloskopijny fragmentu dłoni, i zostanie on również zidentyfikowany, tym razem z odbitką porównawczą dłoni tego samego podejrzanego, wówczas dokonana zostanie już identyfikacja bezpośrednia podejrzanego, dająca podstawę do sformułowania wniosku, że na miejscu zdarzenia oprócz jego buta był także i on. Natomiast kto dokonał kradzieży z tego miejsca, jakim sposobem i dlaczego, na tym etapie naszego kursu sprawa nadal pozostaje niewyjaśniona.