Judyta Kalarus

filologia polska rok II

Ludzie od zawsze potrzebowali odzieży. Jednak niewielu z nas zastanawia się, skąd powstały nazwy noszonych przez nas ubrań, ani jak nazywano je wcześniej. Spróbuję przybliżyć ten problem i pokazać , jak na przestrzeni wieków zmieniało się nazewnictwo, takich, niezbędnych nam do życia ubrań, jak spodnie, koszula i sukienka.

Ubiór, ubraniec – znaczyło to pierwotnie ‘zebrać’, ‘sprzątnąć’ (ze stołu), ‘oporządzić’, później ‘ustroić’. Od słowa ustroić powstał nowe ubiorę, a od niego ubiór – 1500r.

Historia odzieży była długa. Ludzie przez wieki szukali ubrań, które spełniałyby, ich coraz większe, wymagania. W ten sposób od skór zwierzęcych, poprzez wyroby z lnu, dotarliśmy aż do czasów współczesnych, gdzie największe dziwactwo jest uznawane za krzyk mody. Opowiem, po krótce, jak do tego doszło.

Początkowo ludzie ubierali się bardzo skromnie. Najpierw były skóry zwierzęce (kożuchy i kożki), następnie wyroby z wełny, lnu i konopii. Pierwszym i jedynym odzieniem był płaszcz na nagim ciele – płachta (płachetka, płachetnik, płachciany - płócienny), spinany u góry, przepasywany na biodrach. Odzienie to wykorzystywano przez wieki. Następnym wynalazkiem była koszula i spodnie – przybyły od Scytów. Były szersze u wierzchu, fałdziste i wąskie na dole. Kobiety ubierały się tak samo jak mężczyźni. Na głowie nie noszono niczego. Jedyny pokryciem głowy były głowy zwierząt . Powstała od tego nazwa – psiogłowcy, kynee – pies. Dopiero od XV, XVI wieku zaczęły powstawać nazwy, na ubiór odróżniający ciuchy damskie i męskie. Pierwsze takie słowa, to rębek (chusta, zasłona, wcześniej po prostu sukno lub brzeg płótna), rucho (zasłona, podwika, później suknia), drach, czepiec (nakrycie głowy noszone przez mężatki, inaczej zawój). Ród słowiański oprócz tego, że odróżniał strój kobiecy od męskiego, np. męśkie spodnie nosiły nawę gacie, to używali także ozdób. Jedną z nich były pierścienie (prześcień, Siestrzanek – pochodzi od prasłowiańskiego piast – palec lub parst - naparstek), oraz noszone na ramionach bugi – naramienniki z monet. Kobieta zamężna nosiła zawijkę, natomiast panienka miała zawsze proste, rozpuszczone włosy, na które latem nakładała wianek. Kolejno rozwijały się i ewoluowały kolejne nazwy i rodzaje odzieży.

Zmieniały się tez materiały, z których były wykonywane. Tak np. jedwab, początkowo zwany u nas szolk, wywodzi się z rosyjskiego szida. Następnie przejęliśmy takie nazwy jak: purpura, aksamit.

Oprócz spodni, koszuli i sukienki, czyli nazw, które opisze, chciałabym podać jeszcze kilka innych rodzajów ubrań, których nazwy zanikły na przestrzeni wieków.

Dziś Dawniej

• Bielizna ciasnocha, Czechem

• Jupka ozdobny kaftan kobiecy

• Fartuch przednica

• Nakrycie głowy panienki kołpaczek, berecik

• Peleryna z futrem bez rękawów salopa

• Materiał na stopy onuce

• Bransolety manele

• Brosza przy czapce kofija

• Kamienie ozdobne na ubraniach ferety (onogie)

Spodnie - Współczesne spodnie składają się z dwóch nogawek zszytych razem w tylnej części. W części przedniej nogawki zostają niezszyte tworząc rozporek, który ułatwia mężczyźnie oddawanie moczu bez konieczności zdejmowania spodni. Rozporek jest zapinany przy użyciu 3–4 guzików, nap lub zamka błyskawicznego. Zarówno guziki, jak i zamek ukryte są pod warstwą materiału. Wykończenie rozporka wraz z zapięciem nazywa się szlicem. Górna część spodni zaopatrzona jest w pasek zakończony w przedniej części elementem do zapinania. Może to być guzik, czasem dwa, haftka lub napa. Spodnie męskie posiadają kilka kieszeni, dwie przednie, jedna lub dwie tylne i czasem dodatkowo, jedna mała umieszczona bezpośrednio pod pasem lub ukryta w prawej przedniej kieszeni, przeznaczona oryginalnie na zegarek, a obecnie głównie na prezerwatywę lub monety. Często taka mała, ukryta kieszeń występuje również w prawej kieszeni marynarki. W damskich spodniach, rozporek umieszczony jest najczęściej na lewym boku, dlatego też często takie spodnie nie posiadają kieszeni, lub mają tylko jedną na prawym boku. Na całej długości paska umieszczonych jest od 5 do 7 szlufek - pętelek, w które wsuwa się skórzany pasek ułatwiający podtrzymywanie spodni. Osoby o większej tuszy chętniej używają do tego celu szelek. Dolne końce nogawek często posiadają tzw. mankiety. Uzyskuje się to przez specjalnie złożenie materiału i punktowe zamocowanie w dwóch miejscach w okolicy szwów bocznych. Wewnętrzna powierzchnia tej części nogawek wykończona jest specjalną taśmą, która zapobiega przecieraniu się nogawek na butach.

Spodnie szyje się z różnych materiałów zależnie od przeznaczenia. Najczęściej wykonywane są z tkanin lub dzianin. Mogą występować jako:

• spodnie długie, zakrywające kostki, w tym wykonaniu są elementem bardziej eleganckich ubrań. W ubraniach tych bardzo ważna jest długość spodni. Spodnie powinny być tak długie, żeby nie zaginały się na butach. Przy postawie wyprostowanej z tyłu powinny prawie sięgać obcasa, a z przodu układać się na bucie nie tworząc zagięć, najwyżej lekkie zafalowanie. Nogawka może być nieco dłuższa z tyłu niż z przodu, różnica do 2–3 cm. W czasie normalnego wykroku nogawka nie powinna odsłaniać skarpetki. Długość spodni jest obecnie dyktowana przez aktualne trendy w modzie

• spodnie krótkie, to spodnie odkrywające łydkę lub krótsze. Noszone są najczęściej latem, ze względu na wygodę i większe poczucie komfortu cieplnego. W tym wykonaniu, są uważane za mało eleganckie i niektórzy pracodawcy zabraniają noszenia krótkich spodni przez pracowników, nawet w upalne dni. Spodnie krótkie występują w wielu różnych wersjach od dziecięcych do bardzo specjalnych, np. dla wędkarzy. Takie spodnie posiadają nawet kilkanaście kieszeni-schowków na akcesoria wędkarskie.

Ubranie podobne do spodni, bardziej przypominające rajstopy noszono już w pierwszych wiekach naszej ery, o czym świadczą znaleziska. Stopy tych rajstopo – spodni podszyte były skórą tworząc podeszwy. W drugiej połowie XII w. noszono nogawice (pochodzi od noga – pierwotnie znaczyło pazur, paznokieć: noga zwała się pes), czyli dwie, niezszyte z sobą rury z materiału, najczęściej sukna, o dość zróżnicowanej długości przypinane do specjalnego paska zakładanego pod tunikę. Pasek ten był męskim odpowiednikiem pasa do pończoch. Nogawice na dole zawijane były onucami (od uć, obuć, plus przyrostek on – owijać) lub owijane krzyżującymi się na goleni taśmami albo wpuszczane w krótkie pończochy. Noszono też prymitywne spodnie składające się z dwóch jednakowych części – przodu i tyłu. W miarę jak wierzchnie części ubioru stawały się coraz krótsze, nogawice stawały się coraz dłuższe i w drugiej połowie XIV w. zakrywały całe nogi. Nogawice są w tym czasie również elementem strojów kobiecych. Pod koniec XIV w. nogawice sięgały talii i były połączone w środku. Powstało coś w rodzaju nogawico-spodni. Tylna i przednia część pozostawały niezszyte. Z przodu przywiązywano wykonany oddzielnie woreczek, sak zakrywający genitalia. Stopy nogawic obszywano cienką skórą, co pozwalało na rezygnację z obuwia w pomieszczeniach. W XV w. nogawico-spodnie krojono i zszywano z kolorowych pasów, ciętych ze skosów tkaniny, dzięki czemu uzyskano strój doskonale przylegający do ciała, co podkreślało kształty męskich nóg i pośladków. W 1525 nogawico-spodnie zmieniły się dość znacznie. Składają się teraz z krótkich spodni zakrywających biodra i doszytych do nich nogawic sięgających poniżej kolana. Na koniec nogawicy zachodziła pończocha podtrzymywana podwiązką. Z przodu nadal nosi się wypchany sak. W drugiej połowie XVI w. nosi się bardzo krótkie i mocno bufiaste, watowane spodnie i długie pończochy. W XVII w. nosi się długie obcisłe spodnie wpuszczone w wysokie buty. Dopiero w XIX w. pojawił się krój spodni, który po wielu modyfikacjach i zmianach przetrwał do dziś.

Koszula - ubiór okrywający tułów oraz ręce, historycznie będący płócienną bielizną zarówno męską, jak i damską. Obecnie termin koszula oznacza niemal wyłącznie ubiór męski, będący samodzielnym okryciem górnej części ciała bądź noszony pod marynarką.

Współczesna klasyczna męska koszula jest rozpinana z przodu, ma rękawy wpuszczone w mankiety oraz kołnierzyk. Tył koszuli jest wszyty w karczek. Z przodu, po lewej stronie, często znajduje się kieszonka.

Koszula męska ma rozmaite odmiany, jak koszula sportowa, wojskowa, polo; może też mieć krótkie rękawy. Od koszuli pochodzi koszulka i jej odmiany, jak T-shirt.

Ubiór damski, podobny w kroju do męskiej koszuli, nazywany jest bluzką koszulową lub szmizjerką (z franc. chemise).

Pierwowzorem koszuli jest prawdopodobnie tunika koczowniczych plemion z Azji Środkowej, przejęta przez Sumerów i Babilończyków, a później Semitów i Egipcjan, którzy wcześniej nie znali odzieży szytej, a jedynie drapowaną. Ubiory te dały także początek greckim chitonom (słowo to pochodzi od aramejskiego kitoneh) i rzymskim tunikom. Sama nazwa została zapożyczona z łac. Casula – płaszcz z kapicą, habit, ornat.

Bliskowschodni krój w kształcie litery T miała galijska camisia – lniana lub wełniana koszula z długimi bądź krótkimi rękawami, spinana pod szyją. Podobny ubiór nosiły także plemiona germańskie. Od słowa camisia pochodzi nazwa koszuli we wszystkich językach romańskich.

Koszule średniowieczne były podobne w kroju do camisii. Szyto je najczęściej z wąskiego (szer. ok. 70 cm), tkanego w domu płótna. Przód, tył oraz rękawy wykrawano z jednego kuponu materiału, tworząc kształt przypominający krzyż, a po zszyciu boków koszuli oraz dołu rękawów – literę T. Prostokąty pozostałe po wykroju wykorzystywano na przedłużenie rękawów. Wycięcie pod szyją było gładko wykończone bądź ściągnięte tasiemką.

Koszule kobiece i męskie były początkowo jednakowe, różnice zaczęły się pojawiać w XII wieku. Długość koszul bywała różna: w XII wieku sięgały tylko do kolan, później były długie aż do stóp, by w XIV wieku znów ulec skróceniu.

Materiałem na koszule były głównie len i wełna, rzadko konopie. Koszule szyto głównie z niebarwionych tkanin, choć w XIII wieku w strojach dworskich pojawiły się koszule kolorowe, niekiedy nawet jedwabne.

Wśród najuboższych warstw społecznych koszula była często jedynym odzieniem. Zwłaszcza prace polowe czy rzemieślnicze wykonywano jedynie w koszulach, w celu oszczędzenia odzieży wierzchniej. W miarę upływu wieków ta robocza koszula zmieniła się w kitel czy ochronny fartuch.

Krój koszuli znacząco zmienił się w XVI wieku: zaczęto stosować poszerzające ją kliny, wszywane przede wszystkim pod pachami. Koszula męska została rozcięta z przodu. Widoczne spod odzieży wierzchniej części koszuli stały się bogato zdobione haftem, a później i koronkami. Takie haftowane kołnierze i mankiety odpruwano od zniszczonej koszuli i powtórnie wykorzystywano. Ozdobne, haftowane bądź obszyte koronkami koszule zachowały się w wielu strojach ludowych.

W XVI wieku we Włoszech, zarówno wśród mężczyzn, jak i kobiet, modne były tzw. koszule hiszpańskie bądź złote: szyte z kolorowego jedwabiu i haftowane złotem lub srebrem. Lukrecja Borgia miała dwieście takich koszul.

Gdy na przełomie XVII i XVIII wieku wśród mężczyzn nastała moda na otwarte z przodu kaftany i kamizelki, koszule zyskały strojny przód, ozdobiony marszczeniami, falbankami i koronkami, później zastąpiony równie ozdobnym, odpinanym plastronem.

Rękawy takich koszul miały bufki, w zwężeniach ozdobione kokardami. W tym okresie zaczęto także używać żabotów, wpierw marszczonych, z cienkiego batystu, a później koronkowych.

Z czasem, wraz ze stonowaniem stroju męskiego, koszula męska zaczęła być coraz mniej strojna, tracąc ozdobny przód (plisowany przód zachował się tylko w koszulach frakowych) i mankiety. Moda XIX-wieczna wpływała w zasadzie tylko na kształt kołnierzyków – raz były szerokie i wykładane, raz wysokie. Kołnierzyki były w dalszym ciągu odpinane. Od 1870 roku do lat 60. XX wieku tylna poła koszuli była dłuższa niż przednia.

Na początku XX wieku pojawiły się trykotowe podkoszulki i koszulki z bawełnianych dzianin, początkowo wyłącznie jako odzież sportowa. Wśród nich największą popularność zyskała koszula polo, zaprojektowana przez tenisistę René Lacoste'a i zaprezentowana w 1929 roku. Z czasem te sportowe ubiory zaczęły być używane jako codzienny ubiór.

W drugiej połowie XX wieku koszula męska zaczęła tracić swój bieliźniany charakter. Wpierw pojawiły się noszone jako odzież wierzchnia koszule typu wojskowego, wzorowane na umundurowaniu brytyjskich oddziałów kolonialnych, a przejęte później przez armię amerykańską. Następnie w użycie weszły kraciaste koszule flanelowe, spopularyzowane przez westernowych kowbojów. W końcu także klasyczne koszule garniturowe stały się kolorowe i obecnie noszone są także samodzielnie.

Koszule typu wojskowego i wzorowane na nich koszule sportowe mają po obu stronach piersi kieszenie, na ogół zapinane, a czasem też dodatkowe kieszonki, także na rękawach. Miewają też z tyłu pętelkę, umożliwiającą zawieszenie ubrania na haczyku. Pozostałością po mundurze są pagony. Takie koszule są też częścią umundurowania, zwłaszcza letniego, wielu sił wojskowych i policyjnych, a także skautów i harcerzy.

W latach 70. XX wieku popularne stały się tzw. koszule hawajskie, bardzo kolorowe i wzorzyste. Używane są głównie podczas letniego wypoczynku, a nosi się je wypuszczone na spodnie.

Najdłużej charakter bielizny zachowała koszula garniturowa, zwłaszcza biała. Jeszcze współcześnie w sytuacjach oficjalnych noszona jest wyłącznie pod marynarką, a savoir-vivre nawet przy spotkaniach towarzyskich czy rodzinnych zaleca przed zdjęciem marynarki uzyskanie pozwolenia obecnych na nich kobiet.

Koszula kobieca przeszła zupełnie odmienną ewolucję. W XIX wieku stała się zupełnie niewidoczna pod suknią; była bielizną noszona pod gorsetem. Pod koniec tego wieku pojawiły się tzw. kombinacje, czyli koszule połączone z majtkami. W początkach XX wieku, gdy damskie suknie stały się krótkie, została połączona z halką, stając się jednym ubiorem. W II połowie XX wieku jako nazwa tej bielizny funkcjonowało już słowo "halka". Współcześnie praktycznie nie jest używana.

Suknia, sukienka – wierzchni jednoczęściowy strój kobiecy, okrywający tułów i nogi, często także ręce. W przeszłości był to ubiór, zarówno męski, jak i kobiecy. Suknia wyewoluowała z wczesnośredniowiecznych płaszczy i peleryn na skutek zmiany ich kroju i udoskonalenia tkanin. Za moment pojawienia się sukni uważa się upowszechnienie w połowie XV wieku wąskiego, dopasowanego do sylwetki stroju cotardie (istniało męskie i kobiece). Cotardie kobiece miało wysoki stanik, rozszerzany do połowy bioder i przechodzący w spódnicę. Stanik z przodu miał głębokie wcięcie i u góry był zakończony kołnierzem. Taki krój sukni optycznie wyszczuplał sylwetkę.

Rodzaje sukien:

• Suknia koktajlowa – krótka, sięgająca do łydek suknia, bez kołnierza i rękawów, zakładana w ciągu dnia na uroczyste lub formalne spotkanie.

• "Mała czarna" – odmiana sukni koktajlowej lub wieczorowej, w kolorze czarnym o długości, sięgającej kolan lub krótsza.

• Suknia wieczorowa – długa suknia, zakładana na uroczyste okazje.

• Suknia ślubna – suknia, zakładana przez pannę młodą na ceremonię ślubną.

• Suknia mini – krótka suknia o długości, sięgającej nad kolan.

• Suknia dzienna – suknia w stylu casual, suknia na formalne okazje.

• Suknia futerałowa – suknia, zakrywająca ciało i podkreślająca kształty sylwetki.

• Suknia etniczna – suknia w stylu ludowym lub część stroju ludowego.

• Suknia karnawałowa – suknia zakładana na karnawał.

• Sukienka dziecięca – suknia dla dziewczynek.

• Sarafa – rodzaj sukni bez rękawów, czasem zakładana na bluzkę.

Suknia – słowo pochodzi od sukania, czyli nawijania nici (XV w.): lit. Sitki – kręcić, nawijać. Nazwę sukni przejęli w średniowieczu Romani, a od nich Niemcy. Inna nazwa sukni, to ruch – początkowo znaczyło nie tylko odzież kobiecą, ale odzież ogólnie. Pochodzi od ru – rwać i kurmrausis – kretowisko, jama. Szczególny rodzaj sukni, czyli suknia szyta na kołach, która była modna w baroku nosiła nazwę rogówka, krynolina.

Zadziwiające i niezwykle ciekawe jest to, jak przez wieki zmieniała się moda i zwyczaje, a wraz z tym jak pomysłowi są ludzie w tworzeniu nowych słów, które potrafiłyby określić nowe wynalazki. Język zmienia się bardzo szybko. Wiele słów stało się archaicznych, a na ich miejsce weszły nowe. Za kilkaset lat, słowa, których używamy dziś, nie będą miały żadnego znaczenia dla przyszłych pokoleń.