Przemysław Kamiński

Gerontogogika z promocją zdrowia

I SDS, stacjonarne

„Wymień i opisz trzy zalety i trzy wady wybranego przez Ciebie zawodu, w świetle procesu kształtowania się tożsamości zawodowej. Wybór uzasadnij.”

Wykonywanie zawodu opiekuna osoby starszej niesie ze sobą zarówno wiele zalet, jak również wiele wad. W swojej pracy chciałbym skupić się na trzech najistotniejszych według mnie zaletach oraz na trzech najbardziej uciążliwych wadach w pracy opiekuna osób starszych, a także zaprezentować ich istotę w świetle procesu kształtowania się tożsamości zawodowej.

Osoby starsze, czyli osoby w wieku 60 lub 65 lat i więcej, często są nieporadne, zostawione same sobie, dokuczają im różne schorzenie i wymagają pomocy¹. Naprzeciw tym oczekiwaniom wychodzi specjalista, profesjonalista – opiekun osób starszych. Opiekun powinien pomagać podopiecznemu w codziennych czynnościach domowych, wykonywać czynności higieniczne oraz pielęgnacyjne w przypadku osób chorych i niesamodzielnych, pomagać w planowaniu, a także organizacji gospodarstwa domowego, udzielać pierwszej pomocy, gdy zaistnieje ryzyko zagrożenia zdrowia bądź życia osoby, którą się zajmuje, motywować osobę podopieczną do aktywnego spędzania czasu wolnego oraz rozwijania jej zainteresowań, a także zwiększać udział osoby podopiecznej w zakresie samodzielności życiowej².

Opiekun osoby starszej nim stanie się ekspertem w swoim zawodzie musi przejść długą drogę - zdobyć wykształcenie, doświadczenie, nauczyć się odpowiednio planować swój czas pracy jak i czas wolny, wiedzieć, co go do tej pracy motywuje i (co bardzo ważne!) znać zarówno zalety pracy w tym zawodzie jak i jej wady. Bardzo ważne w tym procesie jest odnalezienie własnej tożsamości.

Tożsamość można definiować, jako świadomość, że jest się kimś niepowtarzalnym, a równolegle zintegrowanym w obrębie społecznego układu odniesienia, w którym wciela się w konkretną rolę³. Zatem tożsamość zawodową według mnie, można określić, jako przynależność do pewnej grupy zawodowej, bycie jej częścią, jednocześnie charakteryzując się indywidualnością. H. Kwiatkowska wyróżnia cztery, główne typy tożsamości zawodowej. Są to – tożsamość rozproszona, tożsamość nadana, tożsamość moratoryjna oraz tożsamość osiągnięta⁴.

Tożsamość rozproszoną można w skrócie określić, jako zestawienie różnorakich pomysłów oraz sposobów na życie, nie będących ze sobą w żaden sposób powiązanych, z których zwykle z racji braku mocy realizacji, nie wynika nic⁵. Dla osób posiadających ten rodzaj tożsamości charakterystyczne jest chociażby unikanie bliskich relacji z innymi ludźmi, nieprzewidywalność w zachowaniu, brak chęci do działania oraz poczucia sensu życia, słaby system obrony własnego „ja”, a także wycofywanie się z trudnych sytuacji⁶.

Tożsamość nadana wynika z braku testowania siebie, czy też sprawdzenia swoich sił i charakteryzuje się przejęciem tożsamości od innej osoby, cieszącej się autorytetem, w wyniku czego, następuje rozwiązanie kryzysu tożsamości⁷. Dla człowieka, o takim typie tożsamości charakterystyczne jest zadowolenie z samego siebie i wykonania swojej pracy, niekonfliktowość, uznawanie konserwatywnych wartości oraz rygoryzmu moralnego, wysoka kontrola nad własnymi emocjami, a także dobrze rozwinięte, liczne mechanizmy obronne⁸.

Z kolei tożsamość moratoryjną, cechuje długi czas poszukiwania, eksperymentowania na różnych płaszczyznach życia, próbowanie swoich możliwości i sił. Jednostka o takiej tożsamości, w ogromie wielu pomysłów nie może dokonać klarownego wyboru, w efekcie czego, często nie może zrealizować do końca podjętej przez siebie inicjatywy⁹. Charakterystyczne dla osób o takim typie tożsamości jest buntownicza postawa, nonkonformizm, bycie niespokojnym, cenienie sobie własnej niezależności, rozważanie na dylematy egzystencjonalne, nastawienie introspekcyjne¹⁰.

Tożsamość osiągnięta jest natomiast wynikiem dokładnego i pozytywnego rozpoznania samego siebie, poznania własnych możliwości oraz ograniczeń. Osoba o takiej tożsamości, to jednostka wysoko rozwinięta, decydująca zarówno o swoim życiu, jak i o pracy zawodowej, potrafiąca odpowiedzieć na pytanie: Kim jestem?¹¹. Charakteryzuje się dojrzałą osobowością, zachowaniem zgodnym z normami etycznymi. Osoba taka, jest przyjazna, otwarta na kontakty z innymi ludźmi, ceni swoją niezależność. Jest wydajna w pracy, potrafi kontrolować swoje emocje¹².

Jedną z najistotniejszych zalet w pracy opiekuna osoby starszej jest możliwość poznania nowych kultur, nowych języków, poznania zwyczajów panujących w innych krajach, jeśli prace wykonuje on za granicą. Wielu opiekunów osób starszych swoją przygodę z pracą tak naprawdę rozpoczyna nie w Polsce, lecz w Niemczech, Włoszech, Anglii lub Norwegii.

Osoby starsze nierzadko oprócz samej opieki w zakresie pomocy w czynnościach domowych i/lub higieniczno-pielęgnacyjnych potrzebują chwili na rozmowę, potrzebują osoby, która z chęcią ich wysłucha. Czyli, można stwierdzić, że poprzez opiekę nad osobą starszą, odbywa się pewnego rodzaju proces poznawczy, gdyż podopieczny często opowiada opiekunowi, nie tylko swoje życiowe historie, lecz także zapoznaje go ze zwyczajami i kulturą panującymi w jej kraju. Stąd też opiekun, jako otwarty słuchacz ma szanse na poznanie obcego języka, kultury, zwyczajów. Ma możliwość poznania tego, jak wyglądało życie kulturalne i rozrywka w danym kraju we wcześniejszych czasach, dowiedzenia się, co o jego rodzinnym kraju mówią i myślą mieszkańcy kraju, w którym aktualnie przebywa i pracuje.

Jest to wielkim plusem dla osób o tożsamości osiągniętej, które pomimo tego, że wiedzą, jakie mają możliwości, znają swoje miejsce w świecie, to mogą rozwinąć się jeszcze bardziej. Dzięki swojej otwartości dla innych, opiekunowi o takim typie tożsamości słuchanie podopiecznego przychodzi łatwiej, co sprzyja dokładniejszemu i bardziej szczegółowemu poznaniu tradycji, kultury oraz zwyczajów państwa, które zamieszkuje. Jednocześnie jest to korzystne dla samego podopiecznego, gdyż ma w swoim gronie osobę, która z chęcią ją wysłucha.

W przypadku osoby o tożsamości nadanej, może to stanowić jednak pewien problem, ponieważ, gdy osoba taka trafi do nowego dla siebie środowiska, gdzie będzie zmuszona do zaadaptowania się do nowych wymagań i nowego stylu życia, bądź też doświadczy jakichś wydarzeń krytycznych… staje się narażona na różnego rodzaju trudności i zachwiania¹³. Z racji tego, iż osoby o tożsamości nadanej, to osoby potrzebujące stabilności i z reguły mało otwarte, życie i praca w odmiennym kulturowo środowisku, wpływa na zmniejszenie się ich pewności siebie, jak również na jakość pracy i pogorszenie się stosunków z podopiecznym¹⁴.

Kolejną zaletą może być stworzenie się pomiędzy opiekunem a podopiecznym pewnego rodzaju relacji partnerskich, które powstać mogą w trakcie wykonywania przez opiekuna swoich obowiązków względem osoby starszej. Podopieczny zaczyna zauważać, że opiekun jest często jedyną osobą w jego otoczeniu, której może zaufać. Dostrzega także, że jest również jedyną osobą, na której pomoc może liczyć. Osoba starsza widzi w opiekunie już nie tylko swojego „pracownika”, lecz przyjaciela. Szacunek, cierpliwość oraz empatia i dostrzeganie w podopiecznym człowieka, a nie tylko przedmiotu pracy zawodowej, to aspekty, które tworzą bezpieczeństwo i uznanie u podopiecznego. Wiąże się to ściśle z procesem kształtowania się tożsamości zawodowej, gdyż opiekun zaczyna odnajdować swoje „ja”. Czując się często jedyną podporą podopiecznego, zaczyna dostrzegać swoje miejsce w świecie, wie, „kim jest”. Miejsce formuje się siłą uczucia przeżycia relacji między jednym człowiekiem a drugim¹⁵. Gdy człowiek znajdzie w końcu swoje miejsce na ziemi, przestaje mieć problem z odnalezieniem (osiągnięciem) swojej tożsamości.

Nawiązując do poprzedniego akapitu, z drugiej strony opiekun widząc zadowolenie osoby starszej i wyraz jej zaufania wobec niego, odczuwa satysfakcje z wykonywanej pracy oraz poczucie bycia docenionym i potrzebnym. Co jest kolejną zaletą wykonywania pracy opiekuna osób starszych. Opiekun chętniej wykonuje swoje obowiązki, rozmawia z podopiecznym. Ma poczucie nie tylko bycia potrzebnym, ale także skutecznym, poczucie własnej wartości. Chętnie swoją pracę wykonuje i nie odczuwa w związku z jej wykonywaniem stresu. Przytoczę tu przykład mojej mamy, która po 15 latach pracy, jako opiekunka osób starszych, mimo, że od roku jest na emeryturze wciąż utrzymuje dobry kontakt ze swoimi podopiecznymi, często ich odwiedza, dużo z nimi rozmawia. Dzięki temu wciąż odczuwa poczucie, że wykonywany przez Nią zawód i jej praca były i wciąż są szanowane, a ona sama była i jest potrzebna. Podobnie jak w poprzednim przykładzie dzięki takim relacjom opiekunowi jest łatwiej osiągnąć swoją tożsamość zawodową. Osoba taka staje się otwarta, przyjazna, łatwiej jest jej poznać własne możliwości oraz ograniczenia związane z wykonywaniem zawodu.

Prócz tak istotnych zalet, praca opiekuna osób starszych niesie ze sobą również szereg różnych wad. Jedną z niech, jeśli nie najistotniejszą jest ryzyko depresji. Osoby starsze, to często ludzie bardzo schorowani, po wielu przejściach, które nie raz doświadczały złych przeżyć. Powoduje to, że stają się one uparte, zrzędliwe, nie mają chęci współpracy, ciężko zaufać im innym osobom. Praca z takim podopieczny jest bardzo stresogenna, nie niesie satysfakcji. Często jest tak, że opiekun przebywający przez wiele godzin dziennie z podopiecznym jest jedynym jego towarzyszem. Osobą, o którą podopieczny – w jego przeświadczeniu – nie musi zabiegać i jednocześnie jedyną szansą ucieczki, na którą „bezpiecznie” może przelać swoją bezradność i niemoc związaną z trudną sytuacją życiową¹⁶. Opiekun nie czując od podopiecznego wsparcia, będąc narażonym na ciągłe narzekanie i niezadowolenie podopiecznego, nie czuje się spełniony w swojej pracy, odczuwa stres i brak bycia potrzebnym. Czuje się niedoceniony. Stwarza to ryzyko popadnięcia w stan depresji, gdyż z braku jakiejkolwiek motywacji opiekun z niechęcią powraca to wykonywania swoich czynności zawodowych, czując tylko i wyłącznie niedocenienie i konieczność pracy w celu zarobkowym. Jest to ogromnym problemem w procesie kształtowania tożsamości (osiągniętej). Dla osób o tożsamości rozproszonej jest to szczególnie duży problem, gdyż osoby takie, to ludzie o słabo rozwiniętych mechanizmach obronnych, którym ciężko jest nawiązywać bliższe kontakty z innymi ludźmi¹⁷.

Kolejną wadą jest zagrożenie zdrowia fizycznego opiekuna. Osoby starsze często są ludźmi schorowanymi, bywa, że potrzebują nie tylko podstawowej opieki, lecz także bardziej rozbudowanej. Nieraz osoba starsza z racji wieku, to osoba nie potrafiąca się już samodzielnie poruszać, potrzebująca pomocy przy czynnościach takich jak wstanie, podnoszenie się, przejście z jednego miejsca do drugiego, a nawet przejście z łóżka na wózek i odwrotnie. „Obciążenia fizyczne w pracy opiekuna porównywalne są z obciążeniami, na jakie narażeni są pracownicy fizyczni na budowie. W szczególności wysilony i narażony na kontuzje jest kręgosłup¹⁸.” Może to rodzić w opiekunie pewnego razu poczucie bezsilności oraz niezadowolenia z wykonywanej pracy. To natomiast może grozić wypaleniem zawodowym. Opiekun, który miał nadzieje, że praca, którą podejmuje będzie dawała mu możliwości rozwoju, okazuje się pracą wymagającą dużego wysiłku, monotonną, koncentrującą się tylko i wyłącznie na podopiecznym. Zaczyna traktować podopiecznego w sposób przedmiotowy, nie odczuwa empatii, traci nim zainteresowanie. Widzi w nim tylko przedmiot swojej ciężkiej pracy. Jest to sytuacja bardzo zagrażająca prawidłowemu kształtowaniu się tożsamości zawodowej. Opiekun staje się osobą o tożsamości rozproszonej. Unika kontaktów z innymi ludźmi, brak u niego chęci do działania (pracy). W najlepszym przypadku u opiekuna może wykształcić tożsamość moratoryjna i postanowi on zmienić swoją pracę i poszukać innej.

Ostatnią bardzo istotną wadą jest możliwość wystąpienia mobbingu ze strony podopiecznego. Ryzyko takie jest często związane z różnicami pokoleniowymi między opiekunem a podopiecznym oraz w przypadku osób pracujących zagranicą (szczególnie w Niemczech), różnić kulturowych i poglądowych. Głównymi przejawami mobbing ze strony podopiecznego są współwystępujące ze sobą formy, m.in., tj.: obelgi słowne, grożenie, przeszkadzanie w wykonywaniu czynności pielęgnacyjnych, niemoralne zachowanie czy agresja fizyczna¹⁹. Opiekun takiej osoby nie czuje radości z wykonywanej pracy. Powraca do podopiecznego niechętnie. Z racji obawy przed utratą pracy i późniejszymi trudnościami w znalezieniu nowej, opiekun „zgadza się” na niewłaściwe traktowanie ze strony podopiecznego. Przyzwala w pewien sposób na narzucenie mu zdania przez osobę, którą się opiekuje. To z kolei może mieć duży wpływ na kształtowanie się tożsamości zawodowej. Podobnie jak w poprzednich przykładach opiekun wyraża się niechęcią do pracy, zaburzeniem kontaktów między ludzkich oraz słabo rozwiniętymi mechanizmami obronnymi, co w efekcie kształtuje w nim tożsamość rozproszoną.

I choć praca w zawodzie opiekuna osób starszych nie jest pracą łatwą, często wymagającą wysiłku, to można w niej odnaleźć wiele pozytywnych aspektów. Ważne jest, aby osoba, która ma zamiar podjąć kształcenie, a w efekcie tego prace w zakresie opieki nad osobami starszymi, znała zarówno zalety jak i wady tej ciężkiej pracy. Może to ułatwić jej w znacznym stopniu radzenie sobie z sytuacjami ciężkimi i stresogennymi występującymi podczas jej wykonywania, jak również być dużym ułatwieniem w kształtowaniu się prawidłowej tożsamości zawodowej.

---

1. http://old.stat.gov.pl/gus/definicje_PLK_HTML.htm?id=POJ-1712.htm, (11.11.2014).↩

2. A. Mądry, M. Polanowska, I. Zielińska, K. Cis, Program nauczania dla zawodu opiekun osoby starzej 341202 o strukturze przedmiotowej, Wyd. Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, Warszawa 2012.↩

3. E. Erikson, Dzieciństwo i społeczeństwo, Wyd. Rebis, Poznań 2000.↩

4. H. Kwiatkowska, Pedeutologia, Wyd. WAiP, Warszawa 2008, s. 222-223.↩

5. Ibidem, s. 222.↩

6. http://psychoprimum.wordpress.com/2012/09/17/etapy-rozwoju-tozsamosci-czlowieka-wg-eriksona-i-jamesa-marcii/, (11.11.2014).↩

7. H. Kwiatkowska, Pedeutologia, Wyd. WAiP, Warszawa 2008, s. 222.↩

8. http://psychoprimum.wordpress.com/2012/09/17/etapy-rozwoju-tozsamosci-czlowieka-wg-eriksona-i-jamesa-marcii/, (11.11.2014).↩

9. H. Kwiatkowska, Pedeutologia, Wyd. WAiP, Warszawa 2008, s. 222.↩

10. http://psychoprimum.wordpress.com/2012/09/17/etapy-rozwoju-tozsamosci-czlowieka-wg-eriksona-i-jamesa-marcii/, (11.11.2014).↩

11. H. Kwiatkowska, Pedeutologia, Wyd. WAiP, Warszawa 2008, s. 223.↩

12. http://psychoprimum.wordpress.com/2012/09/17/etapy-rozwoju-tozsamosci-czlowieka-wg-eriksona-i-jamesa-marcii/, (11.11.2014).↩

13. A. Brzezińska, K. Piotrowski, Diagnoza statusów tożsamości w okresie adolescencji, wyłaniającej się

    dorosłości i wczesnej dorosłości za pomocą Skali Wymiarów Rozwoju Tożsamości (DIDS), Warszawa 2009.↩

14. A. Brzezińska, Dzieciństwo i dorastanie: korzenie tożsamości osobistej i społecznej, [w]: Edukacja regionalna, pod. red. A. Brzezińskiej, A. Hulewskiej, J. Słomskiej, Wyd. PWN, Warszawa 2006.↩

15. H. Kwiatkowska, Tożsamość nauczycieli, Wyd. GWP, Warszawa 2005.↩

16. A. Fabiś, A. Wąsiński, Opiekun osób starszych – więcej frustracji niż satysfakcji, [w]: Dorosłość wobec starości. Oczekiwania, radości, dylematy, pod. red. R. Koniecznej-Woźniak, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2008, s.220.↩

17. http://psychoprimum.wordpress.com/2012/09/17/etapy-rozwoju-tozsamosci-czlowieka-wg-eriksona-i-jamesa-marcii/, (23.11.2014).↩

18. A. Fabiś, A. Wąsiński, Opiekun osób starszych – więcej frustracji niż satysfakcji, [w]: Dorosłość wobec starości. Oczekiwania, radości, dylematy, pod. red. R. Koniecznej-Woźniak, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2008, s.222.↩

19. A. Fabiś, A. Wąsiński, Opiekun osób starszych – więcej frustracji niż satysfakcji, [w]: Dorosłość wobec starości. Oczekiwania, radości, dylematy, pod. red. R. Koniecznej-Woźniak, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2008, s.224.↩