(05) 11

WYROK TRYBUNAŁU Z DNIA 8 KWIETNIA 1976 R.(*) RÓWNOŚĆ WYNAGRODZEŃ PRACOWNIKÓW PŁCI ŻEŃSKIEJ I MĘSKIEJ […] W SPRAWIE 43/75

mającej za przedmiot skierowany do Trybunału, na podstawie art. 177 traktatu EWG, przez cour du travail de Bruxelles wniosek o wydanie, w ramach zawisłego przed tym sądem sporu między

Gabrielle Defrenne, byłą stewardessą, zamieszkałą w Bruxelles‑Jette,

Société anonyme belge de navigation aérienne Sabena, z siedzibą w Brukseli,

orzeczenia w trybie prejudycjalnym w przedmiocie wykładni art. 119 traktatu EWG,

TRYBUNAŁ wydaje następujący Wyrok […]

Co do prawa

1 Zważywszy, że wyrokiem z dnia 23 kwietnia 1975 r., który wpłynął do sekretariatu Trybunału w dniu 2 maja 1975 r., cour du travail de Bruxelles zwrócił się na podstawie art. 177 traktatu EWG z dwoma pytaniami prejudycjalnymi w przedmiocie skutków i sposobu wdrażania art. 119 traktatu, dotyczącego zasady równości wynagrodzeń mężczyzn i kobiet za taką samą pracę;

2 że pytania te zostały podniesione w ramach sporu pomiędzy stewardessą a jej pracodawcą, SA Sabena w sprawie odszkodowania, jakiego powódka w postępowaniu przed sądem krajowym żąda z tego względu, iż w okresie od dnia 15 lutego 1963 r. do dnia 1 lutego 1966 r. była, jako kobieta, ofiarą dyskryminacji w zakresie wynagrodzenia w stosunku do kolegów, który wykonywali tę samą pracę jako „pracownicy pokładowi”;

3 że zgodnie z wyrokiem sądu krajowego strony zgadzają się co do tego, iż praca stewardessy jest identyczna jak pracownika pokładowego oraz iż dyskryminacja stewardessy w zakresie wynagrodzenia w omawianym czasie jest w tych okolicznościach bezsporna;

W przedmiocie pytania pierwszego (bezpośrednia skuteczność art. 119)

4 Zważywszy, że pierwsze pytanie dotyczy kwestii, czy art. 119 traktatu „wprowadza sam z siebie i bezpośrednio do prawa wewnętrznego każdego z państw członkowskich zasadę równości wynagrodzeń mężczyzn i kobiet za taką samą pracę” oraz czy „daje w związku z tym pracownikom, bez pośrednictwa jakiegokolwiek aktu krajowego, prawo do dochodzenia przed sądami krajowymi poszanowania tej zasady”;

5 że w przypadku odpowiedzi twierdzącej stawia się dodatkowo pytanie, od jakiego momentu należy uznać tę skuteczność;

6 że odpowiedź na drugą część pytania pierwszego zostanie udzielona wraz z odpowiedzią na drugie pytanie;

7 zważywszy, że kwestię bezpośredniej skuteczności art. 119 należy rozpatrywać z uwzględnieniem charakteru zasady równości wynagrodzeń, celu, jakiemu służy to postanowienie, oraz jego miejsca w strukturze traktatu;

8 że art. 119 służy dwóm celom;

9 że, po pierwsze, w związku z różnicami w stopniu rozwoju ustawodawstwa socjalnego w poszczególnych państwach członkowskich, art. 119 ma za zadanie zapobiegać niekorzystnej sytuacji przedsiębiorstw z siedzibą w państwach, które rzeczywiście realizują zasadę równości wynagrodzeń, w konkurencji z przedsiębiorstwami z siedzibą w państwach, które nie wyeliminowały dotąd dyskryminacji kobiet w zakresie wynagrodzeń;

10 że, po drugie, postanowienie to realizuje cele społeczne Wspólnoty, która nie jest wyłącznie związkiem o charakterze gospodarczym, lecz ma jednocześnie za zadanie, jak zostało to podkreślone w preambule do traktatu, zapewnić, poprzez działanie wspólne, postęp społeczny i ciągłą poprawę warunków życia i pracy społeczeństw Europy;

11 że cel ten podkreśla umieszczenie art. 119 w rozdziale poświęconym polityce społecznej, w którego wstępnym postanowieniu, to jest w art. 117, zaznaczono potrzebę „promowania poprawy warunków życia i pracy, tak aby umożliwić ich wyrównanie z jednoczesnym zachowaniem postępu”;

12 że w związku z tym podwójnym celem, o charakterze gospodarczym i społecznym, zasada równości wynagrodzeń stanowi jeden z fundamentów Wspólnoty;

13 że stwierdzenie to wyjaśnia, dlaczego traktat przewiduje pełną realizację tej zasady z końcem pierwszego etapu okresu przejściowego;

14 że dokonując wykładni tego postanowienia, nie można więc brać pod uwagę argumentów opartych na opóźnieniach i oporach powodujących zwłokę w skutecznym wprowadzeniu tej zasady w życie w niektórych państwach członkowskich;

15 że w szczególności związek art. 119 z postępem w wyrównywaniu warunków pracy pozwala odrzucić zastrzeżenie oparte na możliwości realizacji tego postanowienia w inny sposób niż poprzez podwyższanie najniższych wynagrodzeń;

16 zważywszy, że zgodnie z art. 119 akapit pierwszy państwa członkowskie zobowiązane są zapewnić „stosowanie zasady równości wynagrodzeń dla pracowników płci męskiej i żeńskiej za taką samą pracę”;

17 że art. 119 akapity drugi i trzeci uszczegóławia pojęcia wynagrodzenia i pracy użyte w akapicie pierwszym tego artykułu;

18 że przy stosowaniu tych postanowień należy dokonać rozróżnienia, w ramach ogólnego zakresu zastosowania art. 119, pomiędzy bezpośrednią i jawną dyskryminacją, którą można stwierdzić na podstawie samych tylko kryteriów identyczności pracy i równości wynagrodzeń określonych w tym artykule, oraz dyskryminacją pośrednią i ukrytą, którą można ustalić jedynie za pomocą bardziej szczegółowych przepisów wykonawczych, wspólnotowych lub krajowych;

19 nie można bowiem pominąć okoliczności, iż osiągnięcie w pełni celów, jakim służy art. 119 poprzez eliminację wszelkiej dyskryminacji pracowników ze względu na płeć, zarówno bezpośredniej, jak pośredniej, nie tylko na szczeblu pojedynczych przedsiębiorstw, ale również całych gałęzi przemysłu, a nawet światowej gospodarki, może wymagać w niektórych przypadkach określenia kryteriów, do których stosowania konieczne będzie wydanie stosownych przepisów wspólnotowych lub krajowych;

20 że taki punkt widzenia narzuca się, tym bardziej iż wspólnotowe akty dotyczące tej kwestii, o których będzie mowa przy odpowiedzi na drugie pytanie, wdrażają art. 119 poprzez rozszerzenie ścisłego kryterium „takiej samej pracy”, zgodnie zresztą z postanowieniami Konwencji nr 100 w sprawie równości wynagrodzeń Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1951 r., której art. 2 mówi o równości wynagrodzeń za pracę „równej wartości”;

21 zważywszy, że za dyskryminację bezpośrednią, którą można stwierdzić za pomocą samych tylko kryteriów, jakich dostarcza art. 119, uznać można w szczególności dyskryminację mającą źródło w przepisach prawa lub układach zbiorowych pracy, gdyż do wykrycia tego rodzaju dyskryminacji wystarczy analiza prawna;

22 że podobnie jest też w przypadku nierównego wynagradzania za taką samą pracę kobiet i mężczyzn zatrudnionych w tym samym zakładzie lub jednostce organizacyjnej, prywatnej lub publicznej;

23 że w obliczu takiej sytuacji – jak wskazują na to nawet obserwacje poczynione w wyroku sądu krajowego – sąd jest w stanie ustalić wszelkie okoliczności faktyczne pozwalające mu na rozstrzygnięcie, czy pracownik płci żeńskiej otrzymuje wynagrodzenie niższe niż pracownik płci męskiej na identycznym stanowisku;

24 że w każdym razie w takich sytuacjach art. 119 może być bezpośrednio stosowany i stanowić dla podmiotów prawa źródło uprawnień podlegających ochronie sądowej;

25 że w odniesieniu do dyskryminacji bezpośredniej w przypadku takiej samej pracy przepisy krajowe wydane w celu wdrożenia zasady równości wynagrodzeń ograniczają się zresztą zwykle do powtórzenia co do istoty brzmienia art. 119;

26 że w tej mierze ustawodawstwo belgijskie jest szczególnie wymowne, jako że art. 14 arrêté royal sur le travail des femmes (zarządzenie królewskie nr 40 w sprawie pracy kobiet) z dnia 24 października 1967 r. stwierdza jedynie, że kobiety mają prawo dochodzić przed właściwym sądem stosowania zasady równości wynagrodzeń ustanowionej w art. 119, do którego zawarto tam po prostu odesłanie;

27 zważywszy, że nie można tego wniosku kwestionować ze względu na sformułowanie art. 119;

28 że nie można przede wszystkim podnosić przeciw jego bezpośredniej skuteczności argumentu opartego na zastosowaniu w tym artykule pojęcia „zasady”, ponieważ w języku traktatu wyrażenie to używane jest w celu zaznaczenia fundamentalnej wagi niektórych postanowień, co wynika na przykład z tytułu pierwszej części traktatu, poświęconej „zasadom” oraz z art. 113, zgodnie z którym wspólna polityka handlowa oparta jest na „jednolitych zasadach”;

29 że osłabienie tego pojęcia w taki sposób, iż stanie się tylko niejasną wskazówką, naruszy pośrednio podstawy Wspólnoty i spójność jej relacji zewnętrznych;

30 że nie można też opierać żadnych argumentów na tym, iż art. 119 skierowany jest wprost tylko do „państw członkowskich”;

31 jak bowiem Trybunał stwierdził w innych okolicznościach, formalne skierowanie niektórych postanowień traktatu do państw członkowskich nie wyklucza powierzenia jednocześnie określonych uprawnień każdej jednostce zainteresowanej w wykonaniu nałożonych w tej drodze zobowiązań;

32 że z samego brzmienia art. 119 wynika, iż nakłada on na państwa członkowskie zobowiązanie rezultatu, który należy bezwzględnie osiągnąć w określonym terminie;

33 że skuteczności tego postanowienia nie narusza fakt niewykonania przez niektóre państwa członkowskie nałożonego zobowiązania ani niewystarczająca reakcja instytucji wspólnotowych na to zaniechanie;

34 że zajęcie odmiennego stanowiska groziłoby uczynieniem z naruszenia prawa zasady wykładni, czego Trybunał nie może zrobić, nie sprzeniewierzywszy się zadaniu, jakie zostało mu powierzone w art. 164 traktatu;

35 że w art. 119, gdy mówi on o „państwach członkowskich”, chodzi o wszystkie pełnione przez te państwa funkcje, które mogą służyć realizacji zasady równości wynagrodzeń;

36 że wbrew twierdzeniom uczestników postępowania postanowienie to nie wyczerpuje się bynajmniej w odesłaniu do kompetencji krajowych organów ustawodawczych;

37 że odniesienia w art. 119 do „państw członkowskich” nie można zatem interpretować w ten sposób, iż wyklucza ono bezpośrednie stosowanie traktatu w postępowaniu sądowym;

38 zważywszy, że nie można również uwzględnić zarzutu, zgodnie z którym stosowanie przez sądy krajowe zasady równości wynagrodzeń skutkowałoby zmianą ustaleń poczynionych przez strony aktów objętych wolnością osobistą lub zawodową, na przykład indywidualne umowy o prace lub układy zbiorowe;

39 artykuł 119 ma bowiem charakter wiążący, wobec czego zakaz dyskryminacji pracowników ze względu na płeć obowiązuje nie tylko wobec władz publicznych, lecz dotyczy także wszelkich układów regulujących w sposób zbiorowy pracę najemną, a także umów między osobami fizycznymi czy prawnymi;

40 zważywszy, że na pierwsze pytanie należy w związku z tym odpowiedzieć w ten sposób, iż na zasadę równości wynagrodzeń ustanowioną w art. 119 można powoływać się przed sądami krajowymi, które zobowiązane są chronić uprawnienia podmiotów prawa wynikające z tego postanowienia, szczególnie w przypadku dyskryminacji mającej źródło bezpośrednio w przepisach prawa lub układach zbiorowych pracy, a także w przypadku nierównego wynagradzania kobiet i mężczyzn za taką samą pracę wykonywaną w tym samym zakładzie lub jednostce organizacyjnej, publicznej lub prywatnej;

W przedmiocie pytania drugiego (wdrażanie art. 119 i kompetencje Wspólnoty oraz państw członkowskich)

41 Zważywszy, że drugie pytanie dotyczy kwestii, czy art. 119 zaczął być „stosowany w prawie wewnętrznym państw członkowskich w zależności od aktów wydawanych przez władze Wspólnoty”, czy też należy „przyjąć w tej mierze wyłączną kompetencję ustawodawcy krajowego”;

42 że zgodnie z tym, co zostało powiedziane powyżej, do pytania tego należy dołączyć kwestię daty, od której art. 119 uznaje się za bezpośrednio skuteczny;

43 zważywszy, że wobec powyższych kwestii należy, po pierwsze, ustalić chronologię aktów wydanych na szczeblu wspólnotowym w celu wdrożenia postanowienia, którego wykładnia jest przedmiotem sprawy;

44 że zgodnie z samym art. 119 zapewnić należy najpóźniej z końcem pierwszego etapu okresu przejściowego powszechne stosowanie zasady równości wynagrodzeń;

45 że z informacji podanych przez Komisję wynika, że istnieją jednak poważne różnice i odstępy czasowe we wdrażaniu tej zasady w poszczególnych państwach członkowskich;

46 że o ile w niektórych państwach członkowskich zasada ta była już w istocie realizowana przed wejściem w życie traktatu, czy to na podstawie wyraźnych przepisów konstytucyjnych i ustawowych, czy praktyki życia społecznego potwierdzonej w układach zbiorowych pracy, o tyle jej pełne wdrożenie w innych państwach członkowskich napotyka na poważne opóźnienia;

47 że wobec takiej sytuacji państwa członkowskie przyjęły w dniu 30 grudnia 1961 r., w przeddzień terminu wyznaczonego w art. 119, uchwałę w sprawie wyrównania wynagrodzeń mężczyzn i kobiet, w celu sprecyzowania w niektórych punktach treści zasady równości wynagrodzeń, opóźniając przy tym jej wdrożenie zgodnie z określonym terminarzem;

48 że zgodnie z tą uchwałą wszelka dyskryminacja, bezpośrednia i pośrednia, powinna zostać całkowicie wyeliminowana do dnia 31 grudnia 1964 r.;

49 że z informacji dostarczonych przez Komisję wynika, że liczne spośród starych państw członkowskich nie zastosowały się do tej uchwały, w związku z czym Komisja musiała, wykonując zadania powierzone jej w art. 155 traktatu, zorganizować spotkanie przedstawicieli rządów i partnerów społecznych w celu dokonania oceny sytuacji i uzgodnienia działań na rzecz pełnej realizacji celów wyznaczonych w art. 119;

50 że prace te doprowadziły do opracowania szeregu kolejnych sprawozdań na temat sytuacji w pierwotnych państwach członkowskich, z których ostatnie, podsumowujące dostępne dane, nosi datę 18 lipca 1973 r.;

51 że w podsumowaniu tego sprawozdania Komisja zapowiedziała wszczęcie na podstawie art. 169 traktatu postępowań o uchybienie przeciwko państwom członkowskim, które nie wywiązały się do tego czasu ze zobowiązań nałożonych w art. 119, co jednakże nie miało dalszych konsekwencji;

52 że wskutek podobnych rozmów z właściwymi władzami nowych państw członkowskich Komisja stwierdziła w sprawozdaniu z dnia 17 lipca 1974 r., iż od 1 stycznia 1973 r. art. 119 jest w pełni stosowany w stosunku do tych państw, w związku z czym znajdują się one od tego dnia w takiej samej sytuacji, jak pierwotne państwa członkowskie;

53 że Rada ze swej strony wydała, w celu przyspieszenia pełnej realizacji art. 119, w dniu 10 lutego 1975 r. dyrektywę nr 75/117 w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich dotyczących stosowania zasady równości wynagrodzeń dla mężczyzn i kobiet (Dz.U. L 45, str. 19);

54 że dyrektywa ta precyzuje w niektórych kwestiach znaczenie art. 119 i wprowadza ponadto szereg przepisów mających na celu, co do istoty, wzmocnienie sądowej ochrony pracowników, którzy mogliby zostać poszkodowani wskutek niestosowania zasady równości wynagrodzeń ustanowionej w art. 119;

55 że art. 8 tej dyrektywy wyznacza państwom członkowskim termin roku na wprowadzenie w życie stosownych przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych;

56 zważywszy, że z brzmienia art. 119 wynika wprost, iż stosowanie zasady równości wynagrodzeń mężczyzn i kobiet należy w pełni i nieodwołalnie zapewnić z końcem pierwszego etapu okresu przejściowego, czyli do dnia 1 stycznia 1962 r.;

57 że uchwała państw członkowskich z dnia 30 grudnia 1961 r., bez uszczerbku dla pozytywnych skutków, jakie mogła mieć dla wsparcia i przyspieszenia pełnego wdrożenia art. 119, nie mogła w sposób ważny zmienić terminu wyznaczonego w traktacie;

58 zmiana traktatu bowiem dokonana może zostać – z zastrzeżeniem szczególnych postanowień – wyłącznie w trybie przewidzianym w art. 236;

59 że co więcej, jak wynika z powyższych rozważań, w braku postanowień przejściowych zasada ustanowiona w art. 119 wywołuje w pełni skutki w stosunku do nowych państw członkowskich z dniem wejścia w życie traktatu akcesyjnego, czyli od dnia 1 stycznia 1973 r.;

60 że powyższego stanu prawnego nie mogła zmienić dyrektywa nr 75/117, gdyż wydana została na podstawie art. 100, dotyczącego harmonizacji ustawodawstw, i ma na celu wspierać, za pomocą szeregu działań na szczeblu krajowym, właściwe stosowanie art. 119, szczególnie jeśli chodzi o eliminację dyskryminacji pośredniej, nie może ona natomiast osłabiać skuteczności tego artykułu ani zmieniać jego skutków w czasie;

61 zważywszy, że o ile art. 119 jest skierowany wprost do państw członkowskich i nakłada na nie obowiązek doprowadzenia, we wskazanym terminie, do wdrożenia zasady równości wynagrodzeń i dalszego jej stosowania, to taki obowiązek państw członkowskich nie wyklucza kompetencji Wspólnoty w tej dziedzinie;

62 że wręcz przeciwnie, art. 119 określa jeden z celów traktatu w ramach „polityki społecznej”, która jest przedmiotem tytułu III, zawartego z kolei w trzeciej części, poświęconej „polityce Wspólnoty”, z czego wynika kompetencja tej ostatniej;

63 że w braku wskazania wprost w art. 119 jakichkolwiek zadań, jakie miałaby ewentualnie pełnić Wspólnota w celu realizacji polityki społecznej, należy odwołać się do ogólnych zasad traktatu i środków, jakie zostały w nim przewidziane, na przykład w art. 100, 155, a w razie konieczności w art. 235;

64 że żadne przepisy wykonawcze, czy to wydane przez instytucje Wspólnoty, czy przez władze krajowe, nie są w stanie jednak podważyć bezpośredniej skuteczności art. 119, o której mowa w odpowiedzi na pierwsze pytanie;

65 zważywszy, że na drugie pytanie należy zatem odpowiedzieć w ten sposób, iż art. 119 winien być w pełni stosowany w starych państwach członkowskich od dnia 1 stycznia 1962 r., czyli od początku drugiego etapu okresu przejściowego, a w nowych państwach członkowskich od dnia 1 stycznia 1973 r., czyli od dnia wejścia w życie traktatu akcesyjnego;

66 że pierwszego z tych terminów nie zmieniła uchwała państw członkowskich z dnia 30 grudnia 1961 r.;

67 że dyrektywa Rady nr 75/117 nie narusza bezpośredniej skuteczności art. 119, o której mowa w odpowiedzi na pierwsze pytanie, i że termin wyznaczony w tej dyrektywie nie ma wpływu na terminy określone w art. 119 traktatu EWG i w traktacie akcesyjnym;

68 że nawet w dziedzinach, w których art. 119 nie jest bezpośrednio skuteczny, nie można tego postanowienia interpretować w ten sposób, iż zastrzega ono dla ustawodawcy krajowego wyłączną kompetencję w zakresie wdrażania zasady równości wynagrodzeń, gdyż może ona zostać wdrożona za pomocą przepisów wspólnotowych i krajowych łącznie;

W przedmiocie skutków niniejszego wyroku w czasie

69 Zważywszy, że rządy Irlandii i Zjednoczonego Królestwa zwracają uwagę na ewentualne konsekwencje o charakterze gospodarczym stwierdzenia przez Trybunał bezpośredniej skuteczności postanowień art. 119, gdyż mogłoby to spowodować pojawienie się w wielu gałęziach gospodarki roszczeń sięgających do dnia, od którego uznawano by taką skuteczność;

70 że zdaniem tych rządów, biorąc pod uwagę znaczną liczbę zainteresowanych, żądania takie, nieprzewidywalne dla przedsiębiorstw, mogłyby mieć poważne następstwa dla ich sytuacji finansowej, a nawet doprowadzić niektóre z nich do upadłości;

71 zważywszy, że praktyczne konsekwencje każdego orzeczenia sądowego należy oceniać z rozwagą, nie można jednak posuwać się do zanegowania obiektywnego charakteru prawa i podważać jego stosowania w przyszłości z racji skutków, jakie orzeczenie sądowe wywoływać może w odniesieniu do przeszłości;

72 że jednakże, wobec postępowania licznych państw członkowskich oraz nastawienia Komisji, o którym wielokrotnie informowano zainteresowane środowiska, należy wyjątkowo wziąć pod uwagę, iż dopuszczano stosowanie przez zainteresowanych praktyk sprzecznych z art. 119, lecz nie zakazanych jeszcze przez obowiązujące ich prawo krajowe;

73 że okoliczność, iż Komisja nie wszczęła przeciwko państwom członkowskim naruszającym zasadę równości wynagrodzeń postępowań o stwierdzenie uchybienia w trybie art. 169, mimo ostrzeżeń, mogło utwierdzać w błędnych wyobrażeniach co do skuteczności art. 119;

74 że w tych okolicznościach należy stwierdzić, iż wobec niewiedzy na temat globalnej kwoty, na jaką opiewałyby wynagrodzenia, nadrzędne wymogi bezpieczeństwa prawnego związane z całością będących w grze interesów, zarówno publicznych jak prywatnych, nie pozwalają co do zasady kwestionować wynagrodzeń wypłaconych w przeszłości;

75 że w związku z tym bezpośredniej skuteczności art. 119 nie można podnosić na poparcie roszczeń dotyczących wynagrodzeń za okresy wcześniejsze od daty niniejszego wyroku, z wyjątkiem pracowników, którzy wnieśli wcześniej sprawę do sądu lub wszczęli podobne postępowanie;

W przedmiocie kosztów

76 Zważywszy, że koszty poniesione przez Komisję Wspólnot Europejskich, która przedstawiła Trybunałowi uwagi, nie podlegają zwrotowi;

77 że dla stron postępowania przed cour du travail de Bruxelles niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach;

z powyższych względów

TRYBUNAŁ,

rozstrzygając w przedmiocie pytań postawionych mu przez cour du travail de Bruxelles postanowieniem z dnia 23 kwietnia 1975 r., orzeka, co następuje:

1) Na zasadę równości wynagrodzeń ustanowioną w art. 119 można powoływać się przed sądami krajowymi, które zobowiązane są chronić uprawnienia podmiotów prawa wynikające z tego postanowienia, szczególnie w przypadku dyskryminacji mającej źródło bezpośrednio w przepisach prawa lub układach zbiorowych pracy, a także w przypadku nierównego wynagradzania kobiet i mężczyzn za taką samą pracę wykonywaną w tym samym zakładzie lub jednostce organizacyjnej, publicznej lub prywatnej.

2) Artykuł 119 winien być w pełni stosowany w starych państwach członkowskich od dnia 1 stycznia 1962 r., czyli od początku drugiego etapu okresu przejściowego, a w nowych państwach członkowskich od dnia 1 stycznia 1973 r., czyli od dnia wejścia w życie traktatu akcesyjnego. Pierwszego z tych terminów nie zmieniła uchwała państw członkowskich z dnia 30 grudnia 1961 r.

3) Dyrektywa Rady nr 75/117 nie narusza bezpośredniej skuteczności art. 119, o której mowa w odpowiedzi na pierwsze pytanie, a termin wyznaczony w tej dyrektywie nie ma wpływu na terminy określone w art. 119 traktatu EWG i w traktacie akcesyjnym.

4) Nawet w dziedzinach, w których art. 119 nie jest bezpośrednio skuteczny, nie można tego postanowienia interpretować w ten sposób, iż zastrzega on dla ustawodawcy krajowego wyłączną kompetencję w zakresie wdrażania zasady równości wynagrodzeń, gdyż może ona zostać wdrożona za pomocą przepisów wspólnotowych i krajowych łącznie.

5) Bezpośredniej skuteczności art. 119 nie można podnosić na poparcie roszczeń dotyczących wynagrodzeń za okresy wcześniejsze od daty niniejszego wyroku, z wyjątkiem pracowników, którzy wnieśli wcześniej sprawę do sądu lub wszczęli podobne postępowanie.

WYROK TRYBUNAŁU Z DNIA 9 MARCA 1978 R.(*) NIESTOSOWANIE PRZEZ SĄD KRAJOWY USTAWY SPRZECZNEJ Z PRAWEM WSPÓLNOTOWYM […] W SPRAWIE 106/77

mającej za przedmiot skierowany do Trybunału, na podstawie art. 177 traktatu EWG, przez Pretore de Susa (Włochy) wniosek o wydanie, w zawisłym przed tym sądem sporze pomiędzy

Amministrazione delle Finanze dello Stato

Simmenthal SA, z siedzibą w Monza,

orzeczenia w trybie prejudycjalnym wykładni art. 189 traktatu EWG, dotyczącej konkretnie konsekwencji wynikających z bezpośredniego stosowania prawa wspólnotowego w przypadku konfliktu z ewentualnymi sprzecznymi z nim przepisami prawa krajowego,

TRYBUNAŁ wydaje następujący Wyrok […]

Co do prawa

1 Zważywszy, że postanowieniem z dnia 28 lipca 1977 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 29 sierpnia 1977 r. Pretore de Susa zwrócił się, na podstawie art. 177 traktatu EWG, z dwoma pytaniami prejudycjalnymi dotyczącymi zasady bezpośredniego stosowania prawa wspólnotowego ujętej w art. 189 traktatu, celem ustalenia konsekwencji, jakie wynikają z tej zasady w przypadku sprzeczności między normą prawa wspólnotowego a późniejszym przepisem prawa krajowego;

2 zważywszy, że, jak należy przypomnieć, na wcześniejszych etapach postępowania Pretore de Susa zwracał się już do Trybunału z pytaniami prejudycjalnymi, które miały pozwolić mu na ocenę zgodności z traktatem oraz pewnymi przepisami wykonawczymi – w szczególności z rozporządzeniem Rady nr 805/68 z dnia 27 czerwca 1968 r. w sprawie wspólnej organizacji rynków w sektorze mięsa wołowego i cielęcego (Dz.U. L 148, str. 24) – opłat sanitarnych, pobieranych od importowanego mięsa wołowego i cielęcego na podstawie tekstu jednolitego włoskich ustaw sanitarnych, których wysokość została po raz ostatni określona w tabeli załączonej do ustawy nr 1239 z dnia 30 grudnia 1970 r. (GU nr 26 z dnia 1 lutego 1971 r.);

3 że w wyniku odpowiedzi udzielonych przez Trybunał w wyroku z dnia 15 grudnia 1976 r. w sprawie 35/76 (Rec. str. 1871) Pretore de Susa, uznawszy pobór wspomnianych opłat za sprzeczny z przepisami prawa wspólnotowego, nakazał Amministrazione delle Finanze dello Stato dokonać zwrotu nienależnie pobranych opłat wraz z odsetkami;

4 że nakaz ten spotkał się ze strony Amministrazione delle Finanze dello Stato ze sprzeciwem;

5 że Pretore de Susa uznał, wziąwszy pod uwagę argumenty stron w postępowaniu w sprawie sprzeciwu, iż istnieje problem sprzeczności między określonymi normami wspólnotowymi a późniejszą ustawą krajową, to jest ustawą nr 1239/70;

6 że, jak przypomniał, zgodnie z najnowszym orzecznictwem włoskiego sądu konstytucyjnego (wyroki w sprawach 232/75 i 205/75, postanowienie w sprawie 206/76) w celu rozstrzygnięcia takiego problemu należy na podstawie art. 11 konstytucji przedstawić sprawę niekonstytucyjności kwestionowanej ustawy samemu sądowi konstytucyjnemu;

7 że Pretore de Susa, biorąc pod uwagę, po pierwsze, utrwalone orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości w kwestii stosowania prawa wspólnotowego w porządkach prawnych państw członkowskich, a po drugie, niedogodności, jakie mogłyby się pojawić w sytuacji, gdyby sąd, zamiast samodzielnie uznać za nieskuteczną ustawę stojącą na przeszkodzie pełnej skuteczności prawa wspólnotowego, musiał podnosić kwestię jej konstytucyjności, zwrócił się do Trybunału z następującymi pytaniami:

a) Zważywszy, że zgodnie z art. 189 traktatu EWG oraz utrwalonym orzecznictwem Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich bezpośrednio stosowanym przepisom wspólnotowym należy zapewnić, w celu ochrony uprawnień podmiotów indywidualnych, pełną i całkowitą skuteczność oraz jednolite stosowanie w porządkach prawnych państw członkowskich, niezależnie od jakiejkolwiek normy lub praktyki wewnętrznej, czy w związku z tym moc prawną tych przepisów należy rozumieć w ten sposób, iż późniejsze przepisy krajowe sprzeczne z normami wspólnotowymi należy z mocy prawa uznać za nieskuteczne, bez konieczności oczekiwania na ich zniesienie przez samego ustawodawcę krajowego (uchylenie) lub przez inne organy konstytucyjne (stwierdzenie niekonstytucyjności), w szczególności biorąc pod uwagę, w tym drugim przypadku, że ponieważ do czasu takiego stwierdzenia ustawa krajowa jest w pełni obowiązująca, nie można zapewnić skuteczności norm wspólnotowych, a co za tym idzie ich pełnego, całkowitego i jednolitego stosowania, a także ochrony praw jednostek?

b) W związku z pytaniem poprzednim, przy założeniu, że prawo wspólnotowe dopuszcza odsunięcie w czasie ochrony prawa jednostek wynikających z „bezpośrednio stosowanych” przepisów wspólnotowych do momentu rzeczywistego uchylenia przez organy krajowe ewentualnych przepisów sprzecznych z normami wspólnotowymi, czy uchylenie to musi zawsze mieć charakter całkowicie retroaktywny, by zapobiec jakiemukolwiek naruszeniu praw jednostek?

Co do celowości wniosku do Trybunału

8 Zważywszy, że podczas rozprawy pełnomocnik rządu włoskiego zwrócił uwagę Trybunału na wyrok sądu konstytucyjnego z dnia 22 grudnia 1977 r. w sprawie 163/77, wydany w odpowiedzi na pytania prawne sądów w Mediolanie i Rzymie i stwierdzający niekonstytucyjność pewnych przepisów ustawy nr 1239 z dnia 30 grudnia 1970 r., w tym przepisów rozpatrywanych w postępowaniu przed Pretore de Susa;

9 Że, jego zdaniem, w związku ze zniesieniem kwestionowanych przepisów wskutek uznania ich za niekonstytucyjne, pytania Pretore de Susa stały się bezprzedmiotowe, nie ma zatem potrzeby udzielać na nie odpowiedzi;

10 zważywszy, że należy przypomnieć w tej kwestii, iż zgodnie z utrwaloną praktyką Trybunał uznaje się za związany wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożonym na podstawie art. 177 tak długo, jak długo wniosek ten nie zostanie wycofany przez wnioskujący sąd lub uchylony w wyniku odwołania do sądu wyższej instancji;

11 że powołany wyrok nie rodzi takiego skutku, gdyż został wydany w postępowaniu niezależnym od sprawy, w której zwrócono się do Trybunału, który z kolei nie jest władny oceniać skuteczności tego wyroku wobec podmiotów trzecich;

12 że należy zatem odrzucić wstępny zarzut podniesiony przez rząd włoski;

Co do istoty

13 Zważywszy, że pierwsze pytanie dotyczy w istocie określenia konsekwencji, jakie płyną z bezpośredniego stosowania przepisu prawa wspólnotowego w przypadku niezgodności z późniejszym przepisem prawa jednego z państw członkowskich;

14 zważywszy, że bezpośrednie stosowanie oznacza z tego punktu widzenia, iż normy prawa wspólnotowego winny wywierać w całości właściwe im skutki prawne, w sposób jednolity we wszystkich państwach członkowskich, od momentu wejścia w życie i przez cały okres obowiązywania;

15 że w związku z tym przepisy te stanowią bezpośrednie źródło praw i obowiązków wszystkich podmiotów, których dotyczą, zarówno państw członkowskich, jak i jednostek, będących stronami stosunków prawnych podlegających prawu wspólnotowemu;

16 że skuteczność ta dotyczy również każdego sądu, który w ramach swoich kompetencji ma za zadanie, jako organ państwa członkowskiego, ochronę uprawnień wynikających dla jednostek z prawa wspólnotowego;

17 ponadto, zgodnie z zasadą wyższości prawa wspólnotowego bezpośrednio stosowane postanowienia traktatu oraz akty wydawane przez instytucje nie tylko powodują w stosunku do prawa krajowego państw członkowskich, od chwili wejścia w życie, nieskuteczność z mocy prawa wszelkich sprzecznych z nimi obowiązujących przepisów prawa krajowego, ale także – jako integralne elementy porządku prawnego obowiązującego na terytorium każdego z państw członkowskich, mające wyższą moc prawną – uniemożliwiają stanowienie nowych, ważnych aktów prawa krajowego, gdyby były one niezgodne z normami wspólnotowymi;

18 bowiem uznanie jakiejkolwiek mocy prawnej krajowych aktów normatywnych naruszających zakres uprawnień ustawodawczych Wspólnoty lub z innego względu niezgodnych z przepisami prawa wspólnotowego oznaczałoby zaprzeczenie mocy wiążącej zobowiązań podjętych w sposób bezwarunkowy i nieodwołalny przez państwa członkowskie na mocy traktatu i zakwestionowanie tym samym fundamentów Wspólnoty;

19 że podobne rozumowanie wynika z logiki art. 177 traktatu, zgodnie z którym każdy sąd krajowy ma prawo zwrócić się do Trybunału, jeżeli tylko uzna orzeczenie prejudycjalne w przedmiocie wykładni lub ważności, dotyczące prawa wspólnotowego, za niezbędne do wydania wyroku;

20 że skuteczność („effet utile”) tego postanowienia zostałaby ograniczona, gdyby sąd nie był w stanie bezpośrednio zastosować prawa wspólnotowego w sposób zgodny z orzeczeniem Trybunału;

21 że z całości powyższych rozważań wynika, iż każdy sąd krajowy orzekający w ramach swoich kompetencji ma obowiązek stosować w całości prawo wspólnotowe i zapewnić ochronę uprawnień wynikających z tego prawa dla jednostek, odmawiając zastosowania jakiegokolwiek przepisu prawa krajowego, który byłby ewentualnie z nim sprzeczny, zarówno wcześniejszego, jak późniejszego od normy wspólnotowej;

22 że w związku z tym sprzeczne z wymogami wynikającymi z samej natury prawa wspólnotowego byłyby wszelkie przepisy obowiązujące w krajowym porządku prawnym oraz wszelka praktyka legislacyjna, administracyjna lub sądowa, powodujące ograniczenie skuteczności tego prawa poprzez odmowę przyznania sądowi, w którego kompetencji leży jego zastosowanie, uprawnienia do uczynienia, w momencie stosowania tego prawa, wszystkiego, co niezbędne do pominięcia krajowych przepisów ustawowych stojących na przeszkodzie pełnej skuteczności prawa wspólnotowego;

23 że byłoby tak, gdyby w przypadku sprzeczności między przepisem prawa wspólnotowego a ustawą krajową rozstrzygnięcie tego konfliktu zastrzeżone było dla innego organu niż sąd, który ma zastosować prawo wspólnotowe, wyposażonego we własne uprawnienia dyskrecjonalne, nawet gdyby wynikające stąd przeszkody dla pełnej skuteczności tego prawa były tylko przejściowe;

24 że na pierwsze pytanie należy wobec tego odpowiedzieć w ten sposób, iż sąd krajowy, mający w ramach swoich kompetencji za zadanie zastosować przepisy prawa wspólnotowego, zobowiązany jest zapewnić pełną skuteczność tych norm, nie stosując w razie konieczności, z mocy własnych uprawnień, wszelkich, nawet późniejszych, sprzecznych z nimi przepisów ustawodawstwa krajowego, i nie można przy tym wymagać od niego wnioskowania ani oczekiwania na zniesienie tych przepisów w drodze ustawodawczej lub w jakimkolwiek innym trybie konstytucyjnym;

25 zważywszy, że drugie pytanie dotyczy w istocie kwestii, czy – w przypadku dopuszczenia odsunięcia w czasie ochrony uprawnień jednostek wynikających z przepisów wspólnotowych do momentu rzeczywistego zniesienia przez właściwe organy krajowe ewentualnych sprzecznych z nimi przepisów krajowych – zniesienie to musi w każdym przypadku mieć charakter w pełni retroaktywny, by zapobiec jakiemukolwiek naruszeniu praw jednostek;

26 zważywszy, że z odpowiedzi na pierwsze pytanie wynika, iż sąd krajowy zobowiązany jest zapewnić ochronę praw jednostek wynikających z przepisów prawa wspólnotowego i nie można przy tym wymagać od niego wnioskowania ani oczekiwania na rzeczywiste zniesienie, przez uprawnione do tego organy krajowe, ewentualnych przepisów krajowych stojących na przeszkodzie bezpośredniemu zastosowaniu norm wspólnotowych;

27 że, jak się więc okazuje, drugie pytanie jest bezprzedmiotowe;

W przedmiocie kosztów

28 Zważywszy, że koszty poniesione przez Republikę Włoską oraz Komisję Wspólnot Europejskich, które przedstawiły Trybunałowi uwagi, nie podlegają zwrotowi;

29 że dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny w stosunku do postępowania zawisłego przed Pretore de Susa, zatem do niego należy rozstrzygnięcie o kosztach;

z powyższych względów

TRYBUNAŁ,

rozstrzygając w przedmiocie pytań postawionych mu przez Pretore de Susa postanowieniem z dnia 28 lipca 1977 r., orzeka, co następuje:

Sąd krajowy, mający w ramach swoich kompetencji za zadanie zastosować przepisy prawa wspólnotowego, zobowiązany jest zapewnić pełną skuteczność tych norm, nie stosując w razie konieczności, z mocy własnych uprawnień, wszelkich, nawet późniejszych, sprzecznych z nimi przepisów ustawodawstwa krajowego, i nie można przy tym wymagać od niego wnioskowania ani oczekiwania na zniesienie tych przepisów w drodze ustawodawczej lub w jakimkolwiek innym trybie konstytucyjnym.

Kutscher

Sørensen

WYROK TRYBUNAŁU Z DNIA 19 STYCZNIA 1982 R.(*) SKUTECZNOŚĆ DYREKTYW […] W SPRAWIE 8/81

mającej za przedmiot, skierowany do Trybunału na podstawie art. 177 traktatu EWG, przez Finanzgericht (sąd do spraw podatkowych) w Münster, wniosek o wydanie, w ramach toczącego się przed tym sądem postępowania między:

Ursulą Becker, pośrednikiem kredytowym prowadzącym działalność na własny rachunek, zamieszkałą w Münster,

Finanzamt Münster‑Innenstadt (urzędem podatkowym dla centrum miasta Münster),

orzeczenia w trybie prejudycjalnym w przedmiocie wykładni art. 13 część B lit. d) pkt 1 szóstej dyrektywy Rady 77/388/EWG z dnia 17 maja 1977 r. w sprawie harmonizacji ustawodawstw państw członkowskich w odniesieniu do podatków obrotowych – wspólny system podatku od wartości dodanej: ujednolicona podstawa wymiaru podatku,

TRYBUNAŁ,

w składzie: M. J. Mertens de Wilmars, prezes, G. Bosco, A. Touffait i O. Due, prezesi izby, P. Pescatore, Mackenzie Stuart, A. O’Keeffe, T. Koopmans, U. Everling, A. Chloros i F. Grévisse, sędziowie,

rzecznik generalny: Sir Gordon Slynn,

sekretarz: A. Van Houtte,

wydaje następujący Wyrok […]

Co do prawa

1 Postanowieniem z dnia 27 listopada 1980 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 14 stycznia 1981 r., Finanzgericht Münster, na podstawie art. 177 traktatu EWG, skierował do Trybunału pytanie prejudycjalne w sprawie wykładni art. 13 część B lit. d) pkt 1 szóstej dyrektywy Rady 77/388/EWG z dnia 17 maja 1977 r. w sprawie harmonizacji ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do podatków obrotowych – wspólny system podatku od wartości dodanej: ujednolicona podstawa wymiaru podatku (Dz.U. L 145, str. 1, zwanej dalej „szóstą dyrektywą”) w celu stwierdzenia, czy przepis ten można uznać za bezpośrednio stosowany w Republice Federalnej Niemiec począwszy od dnia 1 stycznia 1979 r., wobec nieprzyjęcia przez to państwo członkowskie w wyznaczonym terminie przepisów niezbędnych dla jego wykonania.

Okoliczności leżące u podstaw sporu

2 Należy przypomnieć, że szósta dyrektywa została wydana w dniu 17 maja 1977 r. oraz że zgodnie z jej art. 1 państwa członkowskie zobowiązane zostały najpóźniej do dnia 1 stycznia 1978 r. wydać przepisy ustawowe, wykonawcze i administracyjne w celu dostosowania systemu podatku od wartości dodanej do wymogów dyrektywy. Ponieważ kilka państw członkowskich, w tym Republika Federalna Niemiec, nie było w stanie dokonać we właściwym czasie niezbędnych zmian, Rada dziewiątą dyrektywą 78/583 z dnia 26 czerwca 1978 r. w sprawie harmonizacji ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do podatków obrotowych (Dz.U. L 194, str. 16) przedłużyła tym państwom członkowskim termin wyznaczony w art. 1 szóstej dyrektywy do dnia 1 stycznia 1979 r.

3 Republika Federalna Niemiec zastosowała się do szóstej dyrektywy dopiero od dnia 1 stycznia 1980 r. ustawą z dnia 26 listopada 1979 r. (Bundesgesetzblatt I, str. 1953).

4 Z treści postanowienia odsyłającego wynika, że skarżąca w postępowaniu przed sądem krajowym, wykonująca na własny rachunek zawód pośrednika kredytowego, złożyła w miesięcznych deklaracjach dotyczących podatku obrotowego za okres od marca do czerwca 1979 r. wniosek o zwolnienie od podatku w zakresie dokonanych przez nią czynności, twierdząc, że szósta dyrektywa, której art. 13 część B lit. d) pkt 1 nakłada na państwa członkowskie obowiązek zwolnienia od podatku od wartości dodanej między innymi „udzielania oraz negocjacji [pośrednictwa] w sprawach kredytu”, stanowiła już od dnia 1 stycznia 1979 r. część prawa krajowego.

5 Z akt sprawy wynika, że skarżąca poinformowała Finanzamt o wysokości obrotów oraz o wysokości podatku naliczonego, powołując się jednocześnie na zwolnienie przewidziane w art. 13 część B lit. d) ust. 1 szóstej dyrektywy. W konsekwencji za każdym razem deklarowała podatek należny w kwocie „zero” oraz odliczenia podatku naliczonego.

6 Finanzamt nie zaakceptował złożonych przez nią deklaracji i w decyzjach podatkowych dotyczących spornych miesięcy dokonał z urzędu, zgodnie z przepisami krajowymi, które nie były jeszcze wtedy zmienione, opodatkowania dokonanych przez skarżącą czynności podatkiem obrotowym z uwzględnieniem odliczenia podatku naliczonego.

7 Po oddaleniu odwołania skarżącej wniosła ona w oparciu o wyżej wymieniony przepis szóstej dyrektywy skargę na te decyzje do Finanzgericht.

8 W postępowaniu przed Finanzgericht Finanzamt bronił się, że w spornym okresie szósta dyrektywa nie została jeszcze wykonana w Republice Federalnej Niemiec. Wskazał ponadto, że zgodnie z koncepcją prezentowaną przez wszystkie państwa członkowskie nie można uznać, iż art. 13 część B przyznaje bezpośrednio skuteczne prawo, zważywszy, że przepis ten przyznaje państwom członkowskim pewną swobodę uznania.

9 Właśnie w celu rozwiązania tego sporu Finanzgericht skierował do Trybunału pytanie, sformułowane w następujący sposób:

„Czy przepis w sprawie zwolnienia z podatku obrotowego pośrednictwa w sprawach kredytu zawarty w tytule X, art. 13 część B lit. d) pkt 1 szóstej dyrektywy Rady z dnia 17 maja 1977 r. w sprawie harmonizacji ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do podatków obrotowych – wspólny system podatku od wartości dodanej: ujednolicona podstawa wymiaru podatku (77/388/EWG) – jest bezpośrednio stosowany w Republice Federalnej Niemiec począwszy od dnia 1 stycznia 1979 r.?”.

10 Skarżąca w postępowaniu przed sądem krajowym nie wskazała swojego przedstawiciela w postępowaniu przed Trybunałem. Jej stanowisko popiera Komisja, która przedstawiła Trybunałowi argumentację w celu wykazania, że jednostki mogą dochodzić korzyści wynikających z art. 13 część B lit. d) pkt 1 szóstej dyrektywy.

11 Natomiast pozwane władze administracyjne oraz rząd Republiki Federalnej Niemiec przedstawiły szereg argumentów na poparcie tezy, że na sporny przepis nie można się było powoływać w okresie, kiedy odpowiednie przepisy wykonawcze nie zostały jeszcze wprowadzone w Republice Federalnej Niemiec, to znaczy w roku podatkowym 1979. Taki sam punkt widzenia przedstawił rząd Republiki Francuskiej.

Co do istoty

12 Pozwane władze administracyjne, rząd Republiki Federalnej Niemiec oraz rząd Republiki Francuskiej nie kwestionują faktu, że jednostki mogą w niektórych okolicznościach powoływać się na przepisy dyrektywy, jak wynika z orzecznictwa Trybunału, ale utrzymują one, że takiego skutku nie można przypisać przepisowi będącemu przedmiotem sporu przed sądem krajowym.

13 Zdaniem rządu francuskiego dyrektywy w sprawach podatkowych służą stopniowej harmonizacji różnych krajowych systemów podatkowych, a nie zastąpieniu ich wspólnotowym systemem podatkowym. Jest tak również w przypadku szóstej dyrektywy, zawierającej wiele przepisów, których warunki stosowania zostały w znacznym stopniu pozostawione do uznania państw członkowskich. Ponieważ dyrektywa ta przyznaje państwom członkowskim w bardzo wielu kwestiach swobodę wyboru, rząd francuski ocenia, że dyrektywa ta, jako całość, nie wywiera żadnego skutku w państwach członkowskich, zanim nie zostaną ustanowione właściwe przepisy krajowe.

14 Jej zdaniem, przy czym rząd Republiki Federalnej Niemiec podziela to stanowisko, nie można w każdym razie przypisać art. 13 bezpośredniej skuteczności, zważywszy na zakres swobodnego uznania, uprawnienia oraz swobodę wyboru, przewidziane w tym artykule.

15 Pozwane władze administracyjne, popierane przez rząd Republiki Federalnej Niemiec zwracają również uwagę na spójność systemu podatkowego, który przewiduje dyrektywa, a w szczególności na problemy wynikające ze wzajemnego zazębiania się opodatkowania, charakterystycznego dla podatku od wartości dodanej. Władze administracyjne uważają, że nie sposób rozpatrywać zwolnienia od podatku przewidzianego w art. 13 część B lit. d) pkt 1 w oderwaniu od całego kontekstu, bez zakłócenia działania całego mechanizmu rozważanego systemu podatkowego.

16 Wobec powyższych argumentów należy zbadać problem w kontekście samej dyrektywy, jak i rozważanego systemu podatkowego oraz w świetle orzecznictwa Trybunału odnoszącego się do skuteczności dyrektyw.

W przedmiocie skuteczności dyrektyw w ogólności

17 Zgodnie z art. 189 akapit trzeci traktatu „dyrektywa wiąże każde państwo członkowskie, do którego jest kierowana, w odniesieniu do rezultatu, który ma być osiągnięty, pozostawia jednak organom krajowym swobodę wyboru formy i środków”.

18 Z cytowanego fragmentu wynika, że na państwach będących adresatami dyrektywy ciąży zobowiązanie rezultatu, które musi zostać wykonane w terminie wyznaczonym przez samą dyrektywę.

19 Wynika stąd, że we wszystkich przypadkach prawidłowego wykonania dyrektywy wywiera ona skutki wobec jednostek poprzez przepisy wykonawcze wydane przez dane państwo członkowskie (wyrok z dnia 6 maja 1980 r. w sprawie 102/79 Komisja przeciwko Belgii, Rec. str. 1473).

20 Natomiast problemy szczególnego rodzaju powstają, w przypadku gdy państwo członkowskie nie zapewniło poprawnego wykonania przepisów dyrektywy, a w szczególności, w przypadku gdy przepisy dyrektywy nie zostały wykonane mimo upływu terminu wyznaczonego do jej wykonania.

21 Z utrwalonego orzecznictwa Trybunału, a w ostatnim czasie z wyroku z dnia 5 kwietnia 1979 r. w sprawie 148/78 Ratti, Rec. str. 1629, wynika, że o ile na mocy art. 189 rozporządzenia są bezpośrednio stosowane, a w konsekwencji ze względu na swój charakter mogą być bezpośrednio skuteczne, o tyle jednak nie wynika z tego, że inne kategorie aktów, do których odnosi się ten artykuł, nie mogą nigdy wywołać analogicznych skutków.

22 Byłoby bowiem niezgodne z wiążącym charakterem, jaki mają dyrektywy na mocy art. 189, aby jednostki pozbawione były możliwości powoływania się na obowiązki ustanowione w dyrektywie.

23 Zwłaszcza w przypadku gdyby władze wspólnotowe nałożyły dyrektywą na państwa członkowskie obowiązek podjęcia określonych działań, skuteczność („effet utile”) takiego aktu zostałby osłabiony, gdyby zainteresowane podmioty nie mogły powołać się na ten akt przed sądem, a sądy krajowe nie mogły uwzględnić go jako elementu prawa wspólnotowego.

24 W konsekwencji państwo członkowskie, które nie wydało w wyznaczonym terminie przepisów wykonawczych wymaganych przez dyrektywę, nie może przeciwstawiać jednostkom niewykonania przez samo to państwo obowiązków ciążących na nim na mocy dyrektywy.

25 W ten sposób, jeśli przepisy dyrektywy z punktu widzenia ich treści wydają się bezwarunkowe i wystarczająco precyzyjne, to wobec braku w wyznaczonych terminach przepisów wykonawczych można się na nie powołać wobec wszelkich przepisów prawa krajowego niezgodnych z dyrektywą, bądź też jeśli ich charakter pozwala określić uprawnienia, jakich jednostki mogą dochodzić od państwa.

26 Celem pytania skierowanego przez Finanzgericht jest rozstrzygnięcie, czy charakter taki posiada art. 13 część B lit. d) pkt 1 dyrektywy, zgodnie z którym „państwa członkowskie zwalniają, na warunkach, które ustalają w celu zapewnienia właściwego i prostego zastosowania zwolnień od podatku i zapobieżenia oszustwom podatkowym, unikaniu opodatkowania lub nadużyciom: […] d) następujące transakcje: […] 1. udzielanie oraz negocjacje [pośrednictwo] w sprawach kredytu […]”.

W przedmiocie systemu ustanowionego przez dyrektywę oraz kontekstu

27 Przepis ten, jeśli go rozważać samodzielnie, w zakresie, w jakim określa zwolnione od podatku świadczenie i osobę uprawnioną do zwolnienia, jest wystarczająco precyzyjny, aby mogły się na niego powoływać zainteresowane podmioty oraz aby mógł być stosowany przez sądy. Jednakże konieczne jest jeszcze zbadanie, czy prawo do zwolnienia można uznać za bezwarunkowe, jeśli się weźmie pod uwagę system ogólny wprowadzony przez dyrektywę oraz kontekst art. 13, jak również szczególne cechy systemu podatkowego, w ramach którego ma być zastosowane to zwolnienie.

28 Jeżeli chodzi o system ogólny wprowadzony przez dyrektywę, to należy zbadać, po pierwsze, argument wynikający z okoliczności, że poruszany przez sąd krajowy przepis stanowi integralną część dyrektywy harmonizującej przepisy prawne, która przyznaje państwom członkowskim pod różnymi względami swobodę uznania, fakultatywne uprawnienia oraz swobodę wyboru.

29 O ile szósta dyrektywa przewiduje bez wątpienia w stosunku do państw członkowskich szerszy lub węższy zakres swobodnego uznania w zakresie wykonywania niektórych jej przepisów, o tyle nie można odmówić jednostkom prawa do powoływania się na te przepisy, które z punktu widzenia ich przedmiotu mogą zostać odłączone od pozostałych i stosowane samodzielnie. Tego rodzaju minimalna gwarancja dla osób, które ucierpiały wskutek niewykonania dyrektywy, wynika z wiążącego charakteru obowiązku ciążącego na państwach członkowskich na mocy art. 189 akapit trzeci traktatu. Obowiązek taki zostałby pozbawiony wszelkiej skuteczności, gdyby państwa członkowskie mogły, poprzez bezczynność, zniweczyć nawet te skutki, które pewne przepisy dyrektywy mogą wywoływać ze względu na ich przedmiot.

30 Tak więc nie można powoływać się na ogólny charakter omawianej dyrektywy, albo na swobodę, jaką pozostawia ona państwom członkowskim, w celu pozbawienia skuteczności przepisów, na które ze względu na ich przedmiot można się skutecznie powoływać przed sądem, mimo że nie została ona w całości wykonana.

31 Jeżeli chodzi o kontekst art. 13, to pozwane władze administracyjne, popierane przez rząd Republiki Federalnej Niemiec oraz rząd Republiki Francuskiej, zwracają raczej uwagę na pozostawiony państwom członkowskim zakres swobodnego uznania wyrażony w zdaniu wprowadzającym art. 13 część B, gdzie wyjaśnione zostało, iż zwolnienie z podatku przyznawane jest przez państwa członkowskie „na warunkach, które ustalają” w celu „zapewnienia właściwego i prostego zastosowania zwolnień od podatku” i „zapobieżenia oszustwom podatkowym, unikaniu opodatkowania lub nadużyciom”. Podkreślają oni, że z uwagi na te zapisy postanowienia art. 13 dotyczące zwolnień nie są bezwarunkowe, a zatem nie można się na nie powoływać, zanim wspomniane warunki nie zostaną określone.

32 Należy w tym miejscu przede wszystkim zauważyć, że wspomniane „warunki” nie dotyczą w żaden sposób określenia przedmiotu zwolnienia.

33 Po pierwsze, wspomniane „warunki” mają na celu zapewnienie właściwego i prostego zastosowania przewidzianych zwolnień. Państwo członkowskie nie może przeciwstawić podatnikowi, który jest w stanie udowodnić, że jego sytuacja podatkowa należy faktycznie do jednej z kategorii zwolnień przewidzianych w dyrektywie, braku przyjęcia przepisów, których celem jest właśnie ułatwienie stosowania tego zwolnienia.

34 Po drugie, „warunki” dotyczą działań zapobiegających oszustwom podatkowym, unikania opodatkowania lub nadużyciom. Państwo członkowskie, które nie podjęło niezbędnych działań w tym celu, nie może powoływać się na własne zaniechanie, aby odmówić podatnikowi korzyści wynikającej ze zwolnienia podatkowego, którego ma on prawo się domagać na mocy dyrektywy, tym bardziej że nic nie stoi na przeszkodzie, by państwo to – wobec braku szczegółowych przepisów w tym zakresie – odwołało się do wszelkich przepisów należących do jego ogólnych regulacji podatkowych, których celem jest zwalczanie nadużyć.

35 Dlatego należy uznać za chybiony argument wywodzony ze zdania wprowadzającego art. 13 część B.

36 Kwestionując możliwość powoływania się na rozważany przepis, pozwane władze administracyjne, rząd Republiki Federalnej Niemiec oraz rząd Republiki Francuskiej odwołują się ponadto do art. 13 część C, który brzmi następująco: „Prawo wyboru. Państwa członkowskie mogą dać podatnikom prawo wyboru dotyczące opodatkowania w następujących przypadkach: […] b) przy transakcjach wymienionych w części B lit. d), […] państwa członkowskie mogą ograniczyć zakres prawa wyboru i ustalają szczegóły korzystania z niego”.

37 Rząd niemiecki podkreśla, że możliwość wyboru przewidziana w tym przepisie została „zastrzeżona dla państw członkowskich” i że Republika Federalna Niemiec skorzystała z tej możliwości jedynie w art. 9 ustawy wykonawczej. Nie jest dopuszczalne uprzedzanie tej prawnej możliwości wyboru. Wziąwszy pod uwagę tę zastrzeżoną dla państw członkowskich możliwość oraz zawarte w niej uprawnienie do ograniczenia zakresu prawa wyboru i ustalenia sposobów korzystania z niego, nie można uznać przepisu, na który wskazuje skarżąca w postępowaniu przed sądem krajowym, za bezwarunkowy.

38 Argumentacja ta opiera się na błędnej ocenie zakresu art. 13 część C. W ramach uprawnienia przyznanego przez ten przepis państwa członkowskie mogą przyznać podatnikom korzystającym ze zwolnień przewidzianych w dyrektywie możliwość rezygnacji ze zwolnienia we wszystkich przypadkach lub w pewnym zakresie, bądź wreszcie pod pewnymi warunkami. Należy jednakże podkreślić, że zgodnie z wyżej wymienionym przepisem, w przypadku gdy państwo członkowskie skorzysta z tego uprawnienia, korzystanie z prawa przyznanego w tych warunkach należy wyłącznie do podatnika, a nie do państwa.

39 Z powyższych uwag wynika, że art. 13 część C nie przyznaje państwom członkowskim możliwości poddawania w jakikolwiek sposób określonym warunkom lub ograniczania zwolnień przewidzianych w art. 13 część B. Zastrzega jedynie dla państw możliwość przyznania, w szerszym bądź węższym zakresie, osobom uprawnionym do tych zwolnień prawa do dokonania wyboru opodatkowania, jeżeli uznają one, że jest to w ich interesie.

40 Wydaje się zatem, że przepis, na który powołały się pozwane władze administracyjne oraz rząd niemiecki w celu wykazania warunkowego charakteru tego zwolnienia, nie ma znaczenia w sytuacji, w której podatnik wyraził chęć skorzystania ze zwolnienia przewidzianego w dyrektywie, zważywszy, że wyrażenie takiej woli wyklucza w oczywisty sposób skorzystanie z prawa wyboru, o którym mowa w art. 13 część C.

W przedmiocie systemu podatku od wartości dodanej

41 Pozwane władze administracyjne, przy poparciu rządu Republiki Federalnej Niemiec, przedstawiły szczegółowo różne argumenty przemawiające przeciwko możliwości powoływania się przez jednostki na art. 13 część B lit. d) pkt 1 odwołujące się do szczególnych cech systemu podatkowego, o którym mowa w tym przypadku, a mianowicie charakterystycznego dla podatku od wartości dodanej wzajemnego zazębiania się w ramach mechanizmu prawa do odliczenia. Zdaniem władz administracyjnych przerwanie ciągłości tego łańcucha na skutek zwolnienia podatkowego mogłoby odbić się niekorzystnie zarówno na interesach samego korzystającego ze zwolnienia podatkowego, jak i innych podatników, którzy występują po nim lub nawet przed nim w owym łańcuchu transakcji. Dodatkowo Finanzamt zwraca uwagę na komplikacje, które może sprawić organom administracji podatkowej stosowanie przepisów dyrektywy, jeszcze przed dostosowaniem odpowiednich przepisów prawa krajowego.

42 W tym kontekście władze administracyjne podkreślają w pierwszej kolejności, że w zależności od okoliczności przewidziane w dyrektywie zwolnienie może być niekorzystne dla samego podatnika za każdym razem, kiedy świadczy usługi podatnikom spełniającym warunki odliczenia. Niekorzystne skutki dla osoby korzystającej ze zwolnienia mogą również wystąpić w przypadku korekty odliczeń w zakresie dóbr inwestycyjnych, która na mocy art. 20 dyrektywy może zostać dokonana w okresie pięciu lat. Władze administracyjne wskazują ponadto na problemy, które mogą wyniknąć ze stosowania przepisów odnoszących się do wystawiania faktur, zawartych w art. 22 ust. 3 lit. b) dyrektywy, zgodnie z którymi faktury wystawiane za świadczenie usług opodatkowanych powinny odrębnie wskazywać wysokość podatku od wartości dodanej. Zgodnie z art. 21 ust. 1 lit. c) takie wskazanie powoduje w przypadku świadczenia usług zwolnionych od podatku powstanie odrębnego zobowiązania podatkowego; podatek należny na mocy tego przepisu nie może zostać w żadnym wypadku, zgodnie z art. 17 ust. 2, odliczony przez odbiorcę świadczenia jako podatek należny. Przyznanie zwolnienia z podatku byłoby więc niekorzystne dla pośredników kredytowych, którzy wystawili faktury wykazujące wysokość podatku.

43 Władze administracyjne podkreślają szczególnie utrudnienia wynikające z faktu, że żądanie zwolnienia może być dokonane a posteriori, ze szkodą dla innych podatników, którzy w stosunkach gospodarczych z korzystającym ze zwolnienia podatkowego następują po nim lub poprzedzają go w łańcuchu transakcji.

44 Należy tu zauważyć, że z ustanowionego przez dyrektywę systemu wynika, po pierwsze, że podatnicy uprawnieni do zwolnienia, ze względu na fakt korzystania z niego, obligatoryjnie rezygnują z prawa do odliczenia podatku naliczonego oraz, po drugie, że skoro skorzystali ze zwolnienia, nie mogą przenieść obciążenia podatkowego na osoby następujące po nich w łańcuchu transakcji, z tym skutkiem, że co do zasady prawa osób trzecich nie mogą zostać naruszone.

45 Wydaje się więc, że argumenty, na które powołały się pozwane władze administracyjne oraz rząd niemiecki, dotyczące zakłócenia normalnego przebiegu przenoszenia ciężaru podatku od wartości dodanej, są bezzasadne w sytuacji, gdy podatnik wyraził wolę skorzystania ze zwolnienia przewidzianego w dyrektywie, przyjmując na siebie tym samym konsekwencje tego wyboru.

46 Wreszcie, jeżeli chodzi o podniesiony przez władze administracyjne argument dotyczący zakłóceń wynikających ze zwolnień, których a posteriori domagają się podatnicy na mocy dyrektywy, należy stwierdzić, że takie zastrzeżenie nie ma znaczenia w przypadku podatnika, który skorzystał ze zwolnienia podatkowego w chwili składania deklaracji podatkowej oraz który w konsekwencji wstrzymał się od zafakturowania podatku odbiorcom jego usług z tym skutkiem, że prawa osób trzecich nie zostały naruszone.

47 Jeżeli chodzi o utrudnienia natury administracyjnej o bardziej ogólnym charakterze, które wynikają ze stosowania zwolnienia przewidzianego w dyrektywie w czasie, gdy ustawodawstwo podatkowe oraz praktyka administracyjna nie były jeszcze dostosowane do nowej sytuacji wynikającej z prawa wspólnotowego, to wystarczy zauważyć, że trudności te, o ile by powstały, wynikałyby z naruszenia przez państwo członkowskie terminu wykonania dyrektywy. Konsekwencje wynikłe z takiej sytuacji powinny ponieść władze administracyjne i nie mogą one zostać przeniesione na podatników powołujących się na obowiązek ciążący na państwie na mocy prawa wspólnotowego od dnia 1 stycznia 1979 r.

48 Z powyższych uwag wynika, że nieuzasadnione są argumenty dotyczące systemu podatkowego, który stanowi przedmiot dyrektywy.

49 Należy więc odpowiedzieć na przedstawione pytanie, że w przypadku niewykonania przez państwo dyrektywy pośrednik kredytowy, który powstrzymał się od naliczenia podatku swoim odbiorcom, może począwszy od dnia 1 stycznia 1979 r. powołać się na przepis przewidujący zwolnienie pośrednictwa kredytowego od podatku obrotowego, zawarty w art. 13 część B lit. d) pkt 1 szóstej dyrektywy Rady 77/388/EWG z dnia 17 maja 1977 r. w sprawie harmonizacji ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do podatków obrotowych – wspólny system podatku od wartości dodanej: ujednolicona podstawa wymiaru podatku, przy czym państwo to nie może przeciwstawić mu niewykonania dyrektywy.

W przedmiocie kosztów

50 Koszty poniesione przez rządy Republiki Federalnej Niemiec i Republiki Francuskiej, przez Radę oraz przez Komisję Wspólnot Europejskich, które przedstawiły Trybunałowi swoje uwagi, nie podlegają zwrotowi. Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach.

Z powyższych względów

TRYBUNAŁ,

rozstrzygając w przedmiocie pytania przedłożonego mu przez Finanzgericht Münster postanowieniem z dnia 27 listopada 1980 r., orzeka, co następuje:

W przypadku niewykonania przez państwo dyrektywy pośrednik kredytowy, który zaniechał naliczenia podatku swoim odbiorcom, może począwszy od dnia 1 stycznia 1979 r. powoływać się na przepis przewidujący zwolnienie pośrednictwa kredytowego od podatku obrotowego, zawarty w art. 13 część B lit. d) pkt 1 szóstej dyrektywy Rady 77/388/EWG z dnia 17 maja 1977 r. w sprawie harmonizacji ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do podatków obrotowych – wspólny system podatku od wartości dodanej: ujednolicona podstawa wymiaru podatku, przy czym państwo to nie może powołać się na jej niewykonanie.

WYROK TRYBUNAŁ Z DNIA 10 KWIETNIA 1984 R.(*) RÓWNE TRAKTOWANIE MĘŻCZYZN I KOBIET – DOSTĘP DO ZATRUDNIENIA […] W SPRAWIE 14/83

mającej za przedmiot skierowany do Trybunału, na podstawie art. 177 traktatu EWG, przez Arbeitsgericht w Hamm wniosek o wydanie, w ramach zawisłego przed tym sądem sporu między

Sabine von Colson i Elisabeth Kamann

Land Nordrhein‑Westfalen,

orzeczenia w trybie prejudycjalnym w sprawie wykładni dyrektywy Rady nr 76/207 z dnia 9 lutego 1976 r. w sprawie wprowadzenia w życie zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w zakresie dostępu do zatrudnienia, kształcenia i awansu zawodowego oraz warunków pracy (Dz.U. L 39, str. 40),

TRYBUNAŁ wydaje następujący Wyrok […]

Co do prawa

1 Postanowieniem z dnia 6 grudnia 1982 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 24 stycznia 1983 r., Arbeitsgericht z Hamm (sąd pracy, Hamm, Niemcy) przedstawił, na podstawie art. 177 Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą, kilka pytań prejudycjalnych dotyczących wykładni dyrektywy Rady 76/207/EWG z dnia 9 lutego 1976 r. w sprawie wprowadzenia w życie zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w zakresie dostępu do zatrudnienia, kształcenia i awansu zawodowego oraz warunków pracy (Dz.U. L 39, str. 40).

2 Pytania te powstały na kanwie sporu pomiędzy dwoma dyplomowanymi opiekunkami społecznymi: Sabine von Colson i Elisabeth Kamann, a Land Nordrhein‑Westfalen (krajem związkowym Nadrenia Północna‑Westfalia). Z uzasadnienia postanowienia odsyłającego wynika, że prowadzony przez Land Nordrhein‑Westfalen zakład karny dla mężczyzn w Werl odmówił zatrudnienia powódek w postępowaniu przed sądem krajowym ze względu na ich płeć. Urzędnicy odpowiedzialni za rekrutację mieli uzasadnić swoją decyzję problemami i ryzykiem związanymi z zatrudnieniem kobiet w instytucji tego typu i z tego powodu postanowili zatrudnić mężczyzn, choć o gorszych kwalifikacjach.

3 Sąd krajowy, po stwierdzeniu, że fakt dyskryminacji został wykazany, uznał, że jedyną sankcją za nierówne traktowanie w procesie zatrudniania jest, według prawa niemieckiego, odszkodowanie za poniesioną „szkodę w zaufaniu” („Vertrauensschaden”), czyli szkodę wynikającą z zawierzenia przez kandydatów, że stosunek pracy zostanie z nimi nawiązany bez żadnej dyskryminacji. Takie odszkodowanie jest przewidziane w § 611a ust. 2 [Bürgerliches Gesetzbuch (niemieckiego kodeksu cywilnego), zwanego dalej „BGB”] .

4 Zgodnie z tym przepisem pracodawca, w przypadku dyskryminacji w dostępie do zatrudnienia, jest zobowiązany do „naprawienia szkody, którą poniósł pracownik w związku z tym, że wierzył, w pełnym zaufaniu, że podobne naruszenie (zasady równego traktowania) nie będzie przeszkodą dla nawiązania stosunku pracy”. Paragraf ten ma na celu transponowanie ww. dyrektywy 76/207.

5 W konsekwencji sąd krajowy uznał, że zgodnie z prawem niemieckim może jedynie zasądzić zwrot kosztów, jakie powódka von Colson poniosła w związku ze zgłoszeniem swojej kandydatury (7,20 DM), a w pozostałym zakresie powinien oddalić powództwo.

6 Jednakże, w celu ustalenia wspólnotowych reguł prawnych dotyczących dyskryminacji w dostępie do zatrudnienia, sąd krajowy skierował do Trybunału następujące pytania:

„1) Czy z przepisów dyrektywy Rady 76/207/EWG z dnia 9 lutego 1976 r. w sprawie wprowadzenia w życie zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w zakresie dostępu do zatrudnienia, kształcenia i awansu zawodowego oraz warunków pracy wynika, że dyskryminacja ze względu na płeć w dostępie do zatrudnienia (odmowa zawarcia umowy o pracę z powodu płci kandydata / pierwszeństwo przyznane innemu kandydatowi ze względu na jego płeć) powinna skutkować nałożeniem sankcji w postaci zobowiązania pracodawcy do zawarcia umowy o pracę z dyskryminowanym kandydatem?

2) W przypadku odpowiedzi twierdzącej na pytanie pierwsze:

a) Czy sankcja w postaci »obowiązku zawarcia umowy o pracę« ma zastosowanie jedynie, w przypadku gdy oprócz stwierdzenia, że pracodawca rzeczywiście podjął subiektywną decyzję w oparciu o kryteria związane z płcią kandydata, można ponadto obiektywnie, według zgodnych z prawem kryteriów, stwierdzić, że dyskryminowany kandydat posiada wyższe kwalifikacje do wykonywania określonych funkcji niż kandydat, z którym umowa została zawarta?

b) Czy też pracodawca jest zobowiązany do zatrudnienia dyskryminowanego kandydata również w przypadku stwierdzenia, że podjął on subiektywną decyzję jedynie w oparciu o kryteria związane z płcią kandydata, ale, obiektywnie rzecz oceniając, kandydat dyskryminowany i ten, z którym umowę zawarto, posiadają równe kwalifikacje?

c) Wreszcie czy kandydat dyskryminowany może również powoływać się na prawo do zatrudnienia go nawet wtedy, gdy z pewnością posiada on obiektywnie mniejsze kwalifikacje od osoby zatrudnionej, ale zostanie wykazane, że pracodawca na wstępie subiektywnie, ze względu na płeć, wykluczył go z kandydowania na podstawie zgodnych z prawem kryteriów?

3) W przypadku gdy w duchu pytań 2a) i 2c) rozwiązanie jest uzależnione od obiektywnych kwalifikacji kandydata:

Czy ich ocena należy w pełni do sędziego oraz jakie kryteria i przepisy procesowe powinny być stosowane w zakresie analizy zasadności żądania oraz w zakresie ustalania ciężaru jej udowodnienia?

4) W przypadku odpowiedzi co do zasady twierdzącej na pytanie pierwsze:

W przypadku gdy o jedno stanowisko ubiega się więcej niż dwóch kandydatów i więcej niż jedna osoba została na wstępie, ze względu na płeć, wykluczona z kandydowania na podstawie zgodnych z prawem kryteriów, czy w takim przypadku każda z tych osób może powoływać się na prawo do zawarcia z nią umowy o pracę?

Jeśli tak, to czy sąd powinien dokonać ewentualnego wyboru pomiędzy dyskryminowanymi kandydatami? W przypadku zaś odpowiedzi przeczącej na pytanie zawarte w ustępie pierwszym – jaką inną sankcję przewiduje wówczas prawo materialne?

5) W przypadku odpowiedzi co do zasady przeczącej na pytanie pierwsze:

Jaka zatem, na podstawie przepisów dyrektywy 76/207/EWG, powinna być sankcja w przypadku stwierdzenia dyskryminacji w dostępie do zatrudnienia?

Czy należy w tym zakresie dokonać rozróżnienia zgodnie z pytaniami 2a)–2c)?

6) Czy dyrektywa 76/207/EWG, wraz z wykładnią Trybunału Sprawiedliwości daną w odpowiedzi na niniejsze pytania, podlega bezpośredniemu stosowaniu w Republice Federalnej Niemiec?”.

7 Celem tych pytań jest w istocie ustalenie, czy dyrektywa 76/207/EWG nakłada na państwa członkowskie obowiązek ustanowienia konsekwencji prawnych i szczególnych sankcji w przypadkach dyskryminacji w dostępie do zatrudnienia (pytania 1–5) i czy osoby fizyczne mogą w razie potrzeby powołać się przed sądami krajowymi na dyrektywę, gdy nie została ona transponowana do wewnętrznego porządku prawnego w wyznaczonym terminie (pytanie 6).

W przedmiocie pytania pierwszego

8 Poprzez pytanie pierwsze sąd krajowy zmierza zasadniczo do ustalenia, czy dyrektywa 76/207 wymaga, by w przypadku dyskryminacji ze względu na płeć w dostępie do zatrudnienia była stosowana sankcja w postaci nakazu zawarcia umowy o pracę z dyskryminowanym kandydatem.

9 Według sądu krajowego zarówno z motywów, jak i przepisów dyrektywy wynika, że nakłada ona obowiązek wydania przepisów prawnych zaopatrzonych w skuteczne sankcje, a jedynie naprawienie szkody w naturze, skutkujące zatrudnieniem osób będących ofiarami dyskryminacji, byłoby, jego zdaniem, skuteczne.

10 Zdaniem powódek w postępowaniu przed sądem krajowym § 611a ust. 2 BGB, ograniczając prawo do odszkodowania jedynie do szkody w zaufaniu, wyłączył możliwości naprawienia szkody na zasadach ogólnych. Dyrektywa 76/207, ich zdaniem, zobowiązuje państwa członkowskie do wprowadzenia odpowiednich środków w celu uniknięcia przypadków dyskryminacji w przyszłości. Należałoby zatem przynajmniej uznać, że § 611a ust. 2 nie powinien być brany pod uwagę. Miałoby to ten skutek, że pracodawca byłby zobowiązany do zawarcia umowy o pracę z dyskryminowanym kandydatem.

11 Rząd Republiki Federalnej Niemiec, świadomy konieczności skutecznej transpozycji dyrektywy, kładzie nacisk na fakt, że każde państwo członkowskie, na mocy art. 189 akapit trzeci traktatu EWG, dysponuje pewnym zakresem uznania przy określaniu skutków prawnych naruszenia zasady równego traktowania. Rząd ten podnosi, że sądy niemieckie mają możliwość, na bazie prawa niemieckiego i stosując się do przepisów dyrektywy, wypracowywania właściwych rozwiązań czyniących zadość zarówno zasadzie równego traktowania, jak i interesom stron. W opinii tego rządu odczuwalna konsekwencja prawna jest wystarczająca, by wymusić respektowanie zasady równego traktowania, a powinna być ona przewidziana jedynie, w przypadku gdy dyskryminowany kandydat posiada wyższe niż pozostali kwalifikacje do zajmowania danego stanowiska, ale już nie w przypadku równych kwalifikacji.

12 Rząd duński stoi na stanowisku, że dyrektywa celowo pozostawia wybór sankcji państwom członkowskim, stosownie do ich sytuacji krajowej i ich systemu prawnego. Jego zdaniem, państwa członkowskie powinny za naruszenie zasady równego traktowania nakładać sankcje w taki sam sposób, jak w przypadku analogicznych naruszeń przepisów wewnętrznych w pokrewnych dziedzinach, które nie są regulowane przez prawo wspólnotowe.

13 Rząd Zjednoczonego Królestwa również uważa, że to do państw członkowskich należy wybór metod, które, ich zdaniem, zagwarantują wypełnienie zobowiązań ciążących na nich na mocy dyrektywy. Dyrektywa w jego opinii nie daje żadnych wskazówek co do działań, jakie państwa członkowskie powinny przedsięwziąć, a pytania skierowane do Trybunału ilustrują w sposób oczywisty problemy, jakie napotyka ustalenie właściwych działań i przepisów.

14 Komisja Wspólnot Europejskich stwierdza, że o ile dyrektywa pozostawia państwom członkowskim możliwość wyboru i określenia sankcji, to jej transpozycja, jeśli chodzi o rezultat, musi być skuteczna. Zasada skutecznej transpozycji dyrektywy wymaga, zdaniem Komisji, żeby sankcje były tak skonstruowane, aby z jednej strony zapewnić dyskryminowanemu kandydatowi należyte naprawienie szkody, a z drugiej być skutecznym środkiem nacisku na pracodawcę, skłaniającym go do respektowania zasady równego traktowania. Uregulowania krajowe przewidujące jedynie prawo do odszkodowania w zakresie szkody w zaufaniu nie są wystarczające dla zapewnienia przestrzegania tej zasady.

15 Zgodnie z art. 189 akapit trzeci „dyrektywa wiąże każde państwo członkowskie, do którego jest kierowana, w odniesieniu do rezultatu, który ma być osiągnięty, pozostawia jednak organom krajowym swobodę wyboru formy i środków”. O ile prawdą jest, że postanowienie to zapewnia państwom członkowskim swobodę wyboru sposobów i środków służących do wprowadzenia dyrektywy w życie, to jednak swoboda ta nie umniejsza zobowiązania państw członkowskich, do których dyrektywa jest skierowana, do tego, aby w ramach swego porządku prawnego przedsięwzięły wszelkie niezbędne środki dla zapewnienia pełnej skuteczności dyrektywy, zgodnie z jej celem.

16 Należy zatem dokonać analizy dyrektywy 76/207 w celu ustalenia, czy nakłada ona na państwa członkowskie obowiązek ustanawiania konsekwencji prawnych lub określonych sankcji w przypadku naruszenia zasady równego traktowania w zakresie dostępu do zatrudnienia.

17 Dyrektywa ta ma na celu wprowadzenie w państwach członkowskich zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn między innymi poprzez zapewnienie pracownikom obu płci rzeczywistej równości szans w dostępie do zatrudnienia. W tym celu art. 2 definiuje zasadę równego traktowania i jej granice, art. 3 ust.1 natomiast precyzuje jej zakres właśnie w kwestiach dotyczących dostępu do zatrudnienia. Artykuł 3 ust. 2 lit. a) przewiduje, że państwa członkowskie podejmą środki niezbędne dla uchylenia wszelkich przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych sprzecznych z zasadą równego traktowania.

18 Artykuł 6 nakłada na państwa członkowskie obowiązek wprowadzenia do ich systemów prawnych środków niezbędnych w celu zapewnienia każdej osobie, która czuje się poszkodowana z powodu dyskryminacji, możliwości „dochodzenia swoich praw przed sądem”. Z tego przepisu wynika, że państwa członkowskie są zobowiązane do podjęcia środków wystarczająco skutecznych dla osiągnięcia celów dyrektywy i zapewnienia osobom zainteresowanym możliwości faktycznego powoływania się na nie przed sądami krajowymi. Do takich środków należą przykładowo przepisy nakazujące pracodawcy zatrudnić dyskryminowaną osobę lub przewidujące odpowiednie odszkodowanie pieniężne, w razie potrzeby wzmocnione dodatkowo systemem grzywien. Należy jednak zauważyć, że dyrektywa nie narzuca określonej sankcji, ale pozostawia państwom członkowskim swobodę wyboru wśród różnych rozwiązań w celu zrealizowania jej celu.

19 Należy zatem na pytanie pierwsze odpowiedzieć w ten sposób, że w przypadku dyskryminacji w dostępie do zatrudnienia ze względu na płeć dyrektywa 76/207 nie zobowiązuje do nakładania sankcji w postaci zobowiązania pracodawcy, który dopuścił się dyskryminacji, do zawarcia umowy o pracę z dyskryminowanym kandydatem.

b) W przedmiocie pytań drugiego, trzeciego i czwartego

20 Pytania od drugiego do czwartego zostały postawione jedynie na wypadek uznania, że pracodawca jest zobowiązany do zatrudnienia osoby dyskryminowanej i nie ma potrzeby udzielania na nie odpowiedzi.

c) W przedmiocie pytania piątego i szóstego

21 Zadając pytanie piąte, sąd krajowy oczekuje w istocie od Trybunału odpowiedzi na pytanie, czy w przypadku dyskryminacji jest możliwe wywnioskowanie z dyrektywy sankcji innych niż zawarcie umowy o pracę. Pytanie szóste zmierza do ustalenia, czy na dyrektywę, zgodnie z jej prawidłową wykładnią, może się powoływać przed sądem krajowym osoba poszkodowana.

22 Należy w związku z tym zauważyć, że rzeczywista równość szans nie może być zapewniona bez właściwych sankcji. Jest to konsekwencją nie tylko celu dyrektywy, ale bardziej konkretnie jej art. 6, który, otwierając drogę sądową przed osobami dyskryminowanymi w dostępie do zatrudnienia, przyznaje im właśnie prawa, których można dochodzić przed sądem.

23 Nawet jeśli pełne zastosowanie dyrektywy nie wymaga, jak stwierdzono w odpowiedzi na pytanie pierwsze, określonej formy sankcji w przypadku naruszenia zakazu dyskryminacji, zakłada ono jednak, że sankcja ta zapewni rzeczywistą i skuteczną ochronę prawną. Powinna mieć ona ponadto rzeczywisty skutek prewencyjny w stosunku do pracodawcy. Wynika z tego, że w przypadku gdy państwo członkowskie decyduje się na nakładanie sankcji w przypadku naruszenia zakazu dyskryminacji poprzez przyznanie odszkodowania, odszkodowanie takie musi być w każdym razie odpowiednie do poniesionej szkody.

24 W konsekwencji wydaje się, że przepisy krajowe ograniczające prawo do naprawienia szkody, w przypadku osób dyskryminowanych w zakresie dostępu do zatrudnienia, do odszkodowania czysto symbolicznego, jakim jest na przykład zwrot kosztów związanych z ubieganiem się o pracę, nie będą zgodne z wymogami skutecznej transpozycji dyrektywy.

25 Charakter sankcji przewidzianych w Republice Federalnej Niemiec w przypadku dyskryminacji w dostępie do zatrudnienia, a w szczególności zagadnienie, czy § 611a ust. 2 BGB wyklucza możliwość dochodzenia odszkodowania na zasadach ogólnych, były przedmiotem długich debat przed Trybunałem. W tej kwestii rząd Republiki Federalnej Niemiec wywodził w toku procedury ustnej, że przepis ten niekoniecznie wyklucza stosowanie zasad ogólnych dotyczących odszkodowania. Rozstrzygnięcie tej kwestii, dotyczącej wykładni prawa krajowego, należy wyłącznie do kompetencji sądu krajowego.

26 Należy jednak sprecyzować, że wynikające z dyrektywy zobowiązanie państw członkowskich do osiągnięcia określonego w niej rezultatu, jak również nałożony w art. 5 traktatu obowiązek podejmowania wszelkich właściwych środków ogólnych lub szczególnych w celu zapewnienia wykonania tego zobowiązania, to powinność wszystkich organów państw członkowskich, w tym także, w ramach ich właściwości, sądów. Wynika z tego, że stosując prawo wewnętrzne, a w szczególności przepisy prawa krajowego wprowadzone w celu wykonania dyrektywy 76/207, sądy krajowe są zobowiązane do wykładni prawa krajowego zgodnie z treścią i celem dyrektywy, w celu osiągnięcia rezultatu, o którym mowa w art. 189 akapit trzeci.

27 Co się tyczy natomiast sankcji z powodu ewentualnej dyskryminacji, dyrektywa nie nakłada, jak wynika z powyższych rozważań, w zakresie sankcji z powodu ewentualnego nierównego traktowania, żadnych bezwarunkowych i jednoznacznych obowiązków, na które – w braku ich wykonania w terminie –osoba fizyczna mogłaby powołać się w celu uzyskania określonego odszkodowania na podstawie dyrektywy, jeżeli taka konsekwencja nie jest przewidziana w prawie krajowym lub przez nie dozwolona.

28 Należy jednak wskazać sądowi krajowemu, że o ile w zakresie nakładania sankcji za naruszenie zakazu dyskryminacji dyrektywa 76/207 pozostawia państwom członkowskim swobodę wyboru wśród różnych rozwiązań właściwych dla osiągnięcia jej celu, to jednak powoduje, że w przypadku wyboru przez państwo członkowskie sankcji za naruszenie zakazu w postaci przyznania odszkodowania, odszkodowanie to, aby było skuteczne i wywierało skutek prewencyjny, powinno być w każdym razie adekwatne do poniesionej szkody, a więc nie może być jedynie symboliczne i polegać na przykład tylko na zwrocie wydatków poniesionych przez kandydata w związku z ubieganiem się o pracę. Do sądu krajowego należy, na ile to jest możliwe w ramach swobodnej oceny, przyznanej mu przez prawo krajowe, dokonanie takiej wykładni i takie stosowanie przepisów wydanych w celu wykonania dyrektywy, które będą zgodne z wymogami prawa wspólnotowego.

W przedmiocie kosztów

29 Koszty poniesione przez rządy Republiki Federalnej Niemiec, Danii i Zjednoczonego Królestwa oraz przez Komisję Wspólnot Europejskich, które przedłożyły uwagi Trybunałowi, nie podlegają zwrotowi. Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach.

Z powyższych względów

TRYBUNAŁ,

rozstrzygając w przedmiocie pytania przedłożonego mu przez Arbeitsgericht w Hamm postanowieniem z dnia 6 grudnia 1982 r., orzeka, co następuje:

1) W przypadku dyskryminacji w dostępie do zatrudnienia ze względu na płeć dyrektywa 76/207 nie zobowiązuje do nakładania sankcji w postaci zobowiązania pracodawcy, który dopuścił się dyskryminacji, do zawarcia umowy o pracę z dyskryminowanym kandydatem.

2) W zakresie sankcji z powodu ewentualnego nierównego traktowania dyrektywa nie nakłada żadnych bezwarunkowych i jednoznacznych obowiązków, na które – w braku ich wykonania w terminie – osoba fizyczna mogłaby powołać się w celu uzyskania określonego odszkodowania na podstawie dyrektywy, jeżeli taka konsekwencja nie jest przewidziana w prawie krajowym lub przez nie dozwolona.

3) O ile w zakresie nakładania sankcji za naruszenie zakazu dyskryminacji dyrektywa 76/207 pozostawia państwom członkowskim swobodę wyboru wśród różnych rozwiązań właściwych dla osiągnięcia jej celu, to jednak powoduje, że w przypadku wyboru przez państwo członkowskie sankcji za naruszenie zakazu w postaci przyznania odszkodowania, odszkodowanie to, aby było skuteczne i wywierało skutek prewencyjny, powinno być w każdym razie adekwatne do doznanej szkody, a więc nie może być jedynie symboliczne i polegać na przykład tylko na zwrocie wydatków poniesionych przez kandydata w związku ze staraniem się o pracę. Do sądu krajowego należy, na ile to jest możliwe w ramach swobodnej oceny przyznanej mu przez prawo krajowe, dokonanie takiej wykładni i takie stosowanie przepisów wydanych w celu wykonania dyrektywy, które będą zgodne z wymogami prawa wspólnotowego.

WYROK TRYBUNAŁU Z DNIA 19 CZERWCA 1990 R. (*) W SPRAWIE C‑213/89

mającej za przedmiot skierowany do Trybunału, na podstawie art. 177 traktatu EWG, przez House of Lords wniosek o wydanie, w ramach zawisłego przed tym sądem sporu między

The Queen

Secretary of State for Transport, ex parte Factortame Ltd i in.,

orzeczenia w trybie prejudycjalnym w przedmiocie wykładni prawa wspólnotowego, dotyczący zakresu upoważnienia sądów krajowych do zarządzenia środków tymczasowych, w sytuacji gdy strony powołują się na uprawnienia przysługujące im na podstawie prawa wspólnotowego,

TRYBUNAŁ, rozważywszy uwagi na piśmie przedstawione:

– w imieniu rządu Zjednoczonego Królestwa przez T.J.G. Pratta, Principal Assitant Treasury Solicitor, działającego w charakterze pełnomocnika, wspieranego przez sir Nicholasa Lyella, QC, Solicitor General, Christophera Bellamy’ego, QC, i Christophera Vajdę, barrister,

– w imieniu rządu irlandzkiego przez Louisa J. Dockery’ego, Chief State Solicitor, działającego w charakterze pełnomocnika, wspieranego przez Jamesa O’Reilly’ego, SC w adwokaturze Irlandii,

– w imieniu Factortame Ltd i in. przez Davida Vaughana, QC, Geralda Barlinga, barrister, Davida Andersona, barrister, i Stephena Swabeya, solicitor, z kancelarii Thomas Cooper & Stibbard,

– w imieniu Komisji przez Götza zur Hausena, radcę prawnego, i Petera Olivera, członka służby prawnej, działających w charakterze pełnomocników,

uwzględniając sprawozdanie na rozprawę,

po zapoznaniu się z uwagami ustnymi rządu Zjednoczonego Królestwa, Factortame Ltd i in., Rawlings (Trawling) Ltd, reprezentowanej przez N. Forwooda, QC, oraz Komisji na rozprawie w dniu 5 kwietnia 1990 r.,

po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 17 maja 1990 r.,

wydaje następujący Wyrok

1 Wyrokiem z dnia 18 maja 1989 r., który wpłynął do Trybunału w dniu 10 lipca tego samego roku, House of Lords wystąpiła na podstawie art. 177 traktatu EWG z dwoma pytaniami prejudycjalnymi w przedmiocie wykładni prawa wspólnotowego, dotyczącymi zakresu upoważnienia sądów krajowych do zarządzenia środków tymczasowych, w sytuacji gdy strony powołują się na uprawnienia przysługujące im na podstawie prawa wspólnotowego.

2 Pytania te zostały podniesione w ramach sporu pomiędzy Secretary of State for Transport a spółką Factortame Ltd i innymi spółkami prawa Zjednoczonego Królestwa oraz członkami organów zarządzających i akcjonariuszami tych spółek, z których większość ma obywatelstwo hiszpańskie (zwanymi dalej „apelującymi przed sądem krajowym”).

3 Jak wynika z akt sprawy, wspomniane spółki są właścicielami lub użytkownikami 95 statków rybackich wpisanych do brytyjskiego rejestru statków na podstawie Merchant Shipping Act 1894 (ustawy o marynarce handlowej z 1894 r.). Pięćdziesiąt trzy spośród tych statków były pierwotnie zarejestrowane w Hiszpanii i nosiły banderę hiszpańską, lecz zostały wpisane do rejestru brytyjskiego w różnym czasie począwszy od 1980 r. Pozostałe 42 statki były zawsze zarejestrowane w Zjednoczonym Królestwie, lecz zostały kupione przez wspomniane spółki w różnym czasie, głównie po 1983 r.

4 Reżim prawny rejestracji brytyjskich statków rybackich został zasadniczo zmieniony na mocy części II Merchant Shipping Act 1988 (ustawy o marynarce handlowej z 1988 r., zwanej dalej „ustawą z 1988 r.”) oraz Merchant Shipping (Registration of Fishing Vessels) Regulations 1988 (rozporządzeń z 1988 r. w sprawie rejestracji statków rybackich, zwanych dalej „rozporządzeniami z 1988 r.”; S.I. 1988, nr 1926). Jak wiadomo, Zjednoczone Królestwo przeprowadziło te zmiany w celu ukrócenia praktyki zwanej „quota hopping”, to jest praktyki, która według rządu Zjednoczonego Królestwa polega na „wykradaniu” kwot połowowych przydzielonych Zjednoczonemu Królestwu przez statki noszące banderę brytyjską, które jednak nie są naprawdę brytyjskie.

5 W ustawie z 1988 r. przewidziano utworzenie nowego rejestru, w którym winny odtąd być wpisane wszystkie brytyjskie statki rybackie, także statki wpisane do starego rejestru ogólnego na podstawie ustawy o marynarce handlowej z 1894 r. Jednakże tylko statki rybackie odpowiadające warunkom określonym w art. 14 ustawy z 1988 r. mogą zostać wpisane do nowego rejestru.

6 Artykuł ten w ust. 1 stanowi, iż z zastrzeżeniem odstępstwa udzielonego przez ministra transportu statek rybacki może zostać wpisany do rejestru pod warunkiem:

„a) że należy do brytyjskiego właściciela,

b) że jest eksploatowany z terytorium Zjednoczonego Królestwa, a jego użytkowanie jest kierowane i kontrolowane z tego terytorium, oraz

c) że frachtujący, armator lub użytkownik statku jest osobą albo spółką uprawnioną”.

Zgodnie z ust. 2 tego artykułu statek rybacki uznaje się za należący do właściciela brytyjskiego, jeżeli formalna własność (legal ownership) należy w całości do osób lub spółek spełniających wymagania, a rzeczywista własność (beneficial ownership) statku należy do spółek spełniających wymagania lub w co najmniej 75% do osób spełniających wymagania. W ust. 7 wyjaśniono, że przez „osobę uprawnioną” należy rozumieć obywatela brytyjskiego zamieszkałego i przebywającego w Zjednoczonym Królestwie, a przez „spółkę uprawnioną” spółkę utworzoną w Zjednoczonym Królestwie i mającą tam siedzibę, której co najmniej 75% kapitału należy do osób lub spółek uprawnionych i której co najmniej 75% członków organów zarządzających to osoby uprawnione.

7 Ustawa i rozporządzenia z 1988 r. weszły w życie z dniem 1 grudnia 1988 r. Jednakże zgodnie z art. 13 ustawy ważność rejestracji dokonanych na podstawie poprzednich przepisów została tymczasowo przedłużona do dnia 31 marca 1989 r.

8 W dniu 4 sierpnia 1989 r. Komisja wniosła do Trybunału na podstawie art. 169 traktatu EWG skargę o stwierdzenie, że ustanawiając warunki przynależności państwowej określone w art. 14 ustawy z 1988 r. Zjednoczone Królestwo uchybiło zobowiązaniom ciążącym na nim na mocy art. 7, 52 i 221 traktatu EWG. Skarga ta jest przedmiotem toczącej się obecnie sprawy 246/89. Osobnym pismem, złożonym w sekretariacie Trybunału tego samego dnia, Komisja wystąpiła do Trybunału o zarządzenie, tytułem środka tymczasowego, zawieszenia stosowania wspomnianych warunków przynależności państwowej w odniesieniu do podmiotów pochodzących z pozostałych państw członkowskich oraz statków rybackich, które do dnia 31 marca 1989 r. prowadziły połowy pod banderą brytyjską i na podstawie brytyjskiego zezwolenia połowowego. Postanowieniem z dnia 10 października 1989 r. w sprawie 246/89 R, Rec. str. 3125, prezes Trybunału uwzględnił ten wniosek. W jego wykonaniu wydano w Zjednoczonym Królestwie dekret królewski zmieniający art. 14 ustawy z 1988 r. ze skutkiem od dnia 2 listopada 1989 r.

9 W chwili wszczęcia postępowania leżącego u podstaw sprawy przed sądem krajowym 95 statków rybackich należących do apelujących przed tym sądem nie spełniało co najmniej jednego z warunków rejestracji określonych w art. 14 ustawy z 1988 r. i nie mogło zostać wpisanych do nowego rejestru.

10 Ponieważ statki te miały zostać pozbawione prawa do prowadzenia połowów od dnia 1 kwietnia 1989 r., zainteresowane spółki zakwestionowały, w drodze wniosku o przeprowadzenie kontroli sądowej złożonego w dniu 16 grudnia 1988 r. do High Court of Justice, Queen’s Bench Division, zgodność części II ustawy z 1988 r. z prawem wspólnotowym. Wniosły również o zarządzenie środków tymczasowych do czasu ostatecznego rozstrzygnięcia w przedmiocie złożonego przez nie wniosku o przeprowadzenie kontroli sądowej.

11 Orzeczeniem z dnia 10 marca 1989 r. Queen’s Bench Division, Divisional Court, po pierwsze postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału na podstawie art. 177 traktatu EWG z pytaniem prejudycjalnym dotyczącym kwestii związanych z prawem wspólnotowym podniesionych w trakcie postępowania, a po drugie zarządził, tytułem środków tymczasowych, zawieszenie stosowania części II ustawy oraz rozporządzeń z 1988 r. w odniesieniu do skarżących.

12 W dniu 13 marca 1989 r. Secretary of State for Transport wniósł apelację od postanowienia Divisional Court w zakresie środków tymczasowych. Wyrokiem z dnia 22 marca 1989 r. Court of Appeal orzekł, że zgodnie z prawem krajowym sądy nie są upoważnione, by zawiesić tymczasowo stosowanie ustawy, i uchylił w związku z tym postanowienie Divisional Court.

13 House of Lords, do której sprawa trafiła, wydała ww. wyrok z dnia 18 maja 1989 r. W wyroku tym stwierdziła po pierwsze, że twierdzenia apelujących przed sądem krajowym w kwestii niepowetowanej szkody, jaką poniosą w przypadku braku wnioskowanych środków tymczasowych przy jednoczesnym uwzględnieniu ich żądań głównych, są zasadne. Orzekła jednak, że zgodnie z prawem krajowym sądy brytyjskie nie są upoważnione do zarządzania środków tymczasowych w tego rodzaju sytuacji, jak w sprawie głównej. Konkretnie stoi temu na przeszkodzie dawna zasada common law, zgodnie z którą nie można stosować środków tymczasowych przeciwko Koronie, to znaczy przeciwko władzy, w połączeniu z domniemaniem zgodności ustaw krajowych z prawem wspólnotowym do czasu orzeczenia w przedmiocie ich zgodności z tym prawem.

14 House of Lords postawiła następnie kwestię, czy mimo obowiązywania tej zasady prawa krajowego sądy brytyjskie mają prawo zarządzić środki tymczasowe przeciwko Koronie na podstawie prawa wspólnotowego.

15 Uznawszy więc, że w sprawie podniesiona została kwestia interpretacji prawa wspólnotowego, House of Lords postanowiła, na podstawie art. 177 traktatu EWG, zawiesić postępowanie do czasu udzielenia przez Trybunał odpowiedzi na następujące pytania prejudycjalne:

„1) Czy w sytuacji gdy

i) w postępowaniu wszczętym przed sądem krajowym jedna ze stron twierdzi, że na podstawie prawa wspólnotowego przysługują jej określone uprawnienia bezpośrednio skuteczne w prawie krajowym (dochodzone uprawnienia),

ii) zastosowanie wyraźnego przepisu prawa krajowego automatycznie pozbawia tę stronę dochodzonych uprawnień,

iii) występują poważne argumenty zarówno za, jak przeciw istnieniu dochodzonych uprawnień, a sąd krajowy zwrócił się z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym na podstawie art. 177 w kwestii istnienia dochodzonych uprawnień,

iv) w prawie krajowym istnieje domniemanie, że wspomniany przepis tego prawa jest zgodny z prawem wspólnotowym, chyba że stwierdzona zostanie jego niezgodność i do czasu jej stwierdzenia,

v) sąd krajowy nie jest uprawniony do zarządzenia środków tymczasowej ochrony dochodzonych uprawnień w postaci zawieszenia stosowania przepisu prawa krajowego do czasu wydania orzeczenia w trybie prejudycjalnym,

vi) jeżeli w orzeczeniu wydanym w trybie prejudycjalnym stwierdzone zostanie ostatecznie istnienie dochodzonych uprawnień, strona korzystająca z nich poniesie prawdopodobnie niepowetowaną szkodę, chyba że zarządzone zostaną środki ich tymczasowej ochrony,

prawo wspólnotowe

a) zobowiązuje sąd krajowy do przyznania tymczasowej ochrony dochodzonych uprawnień, lub

b) upoważnia sąd krajowy do przyznania tymczasowej ochrony dochodzonych uprawnień?

2) W przypadku przeczącej odpowiedzi na pytanie 1 lit. a) i twierdzącej na pytanie 1 lit. b), jakimi kryteriami należy się posłużyć w celu rozstrzygnięcia o zarządzeniu lub odmowie zarządzenia wspomnianych wyżej tymczasowych środków ochrony dochodzonych uprawnień?”.

16 Okoliczności faktyczne sporu przed sądem krajowym, przebieg postępowania oraz uwagi przedstawione Trybunałowi zostały w sposób bardziej szczegółowy omówione w sprawozdaniu na rozprawę. Powyższe elementy sprawy zostaną powtórzone poniżej jedynie w zakresie niezbędnym do przedstawienia rozumowania Trybunału.

17 Z akt sprawy, a w szczególności z wyroku odsyłającego oraz omówionego powyżej przebiegu postępowania przed sądami krajowymi rozpatrującymi dotychczas sprawę, wynika, że w drodze pytania prejudycjalnego sąd krajowy zmierza w istocie do ustalenia, czy sądy krajowe rozstrzygające spory dotyczące prawa wspólnotowego zobowiązane są nie zastosować normy prawa krajowego, jeżeli uznają, że stanowi ona jedyną przeszkodę dla zarządzenia przez nie środków tymczasowych.

18 W celu udzielenia odpowiedzi na to pytanie należy przypomnieć, iż Trybunał orzekł w wyroku z dnia 9 marca 1978 r. w sprawie 106/77 Simmenthal, Rec. str. 629, że normy prawa wspólnotowego podlegające bezpośredniemu stosowaniu „winny wywierać w całości właściwe im skutki prawne, w sposób jednolity we wszystkich państwach członkowskich, od momentu wejścia w życie i przez cały okres obowiązywania” (pkt 14) oraz że „zgodnie z zasadą wyższości prawa wspólnotowego bezpośrednio stosowane postanowienia traktatu oraz akty wydawane przez instytucje […] powodują w stosunku do prawa krajowego państw członkowskich od chwili wejścia w życie nieskuteczność z mocy prawa wszelkich sprzecznych z nimi obowiązujących przepisów prawa krajowego” (pkt 17).

19 Zgodnie z orzecznictwem Trybunału zapewnienie podmiotom prawa ochrony prawnej wynikającej z bezpośredniej skuteczności przepisów prawa wspólnotowego jest na mocy zasady współpracy ustanowionej w art. 5 traktatu zadaniem sądów krajowych (zob. ostatnio wyroki z dnia 10 lipca 1980 r. w sprawach: 811/79 Ariete, Rec. str. 2545, i 826/79 Mireco, Rec. str. 2559).

20 Trybunał orzekł również, że sprzeczne z wymogami wynikającymi z samej natury prawa wspólnotowego byłyby wszelkie przepisy obowiązujące w krajowym porządku prawnym oraz wszelka praktyka legislacyjna, administracyjna lub sądowa, powodujące ograniczenie skuteczności tego prawa poprzez odmowę przyznania sądowi, w którego kompetencji leży jego zastosowanie, uprawnienia do uczynienia, w momencie stosowania tego prawa, wszystkiego, co niezbędne do pominięcia krajowych przepisów ustawowych stojących na przeszkodzie, nawet tymczasowo, pełnej skuteczności prawa wspólnotowego (ww. wyrok w sprawie Simmenthal, pkt 22 i 23).

21 Trzeba też dodać, że skuteczność prawa wspólnotowego zostałaby ograniczona także w przypadku, gdyby norma prawa krajowego mogła uniemożliwić sądowi rozpatrującemu spór podlegający prawu wspólnotowemu zarządzenie środków tymczasowych w celu zapewnienia w pełni skuteczności przyszłego orzeczenia sądowego w przedmiocie istnienia dochodzonych uprawnień wynikających z prawa wspólnotowego. Dlatego sąd, który w takich okolicznościach zarządziłby środki tymczasowe, gdyby nie stała temu na przeszkodzie norma prawa krajowego, zobowiązany jest nie zastosować tej normy.

22 Wykładnię tę potwierdza system ustanowiony w art. 177 traktatu EWG, którego skuteczność zostałaby ograniczona, gdyby sąd krajowy, który zawiesił postępowanie do czasu otrzymania odpowiedzi Trybunału na swoje pytanie prejudycjalne, nie mógł zarządzić środków tymczasowych do czasu wydania orzeczenia opartego na odpowiedzi Trybunału.

23 W związku z powyższym trzeba na postawione pytanie odpowiedzieć, iż prawo wspólnotowe należy interpretować w ten sposób, że sądy krajowe rozstrzygające spory dotyczące prawa wspólnotowego zobowiązane są nie zastosować normy prawa krajowego, jeżeli uznają, że stanowi ona jedyną przeszkodę dla zarządzenia przez nie środków tymczasowych.

W przedmiocie kosztów

24 Koszty poniesione przez rząd Zjednoczonego Królestwa i rząd irlandzki oraz przez Komisję Wspólnot Europejskich, które przedstawiły Trybunałowi uwagi, nie podlegają zwrotowi. Dla stron postępowań przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach.

Z powyższych względów

TRYBUNAŁ,

stanowiąc w przedmiocie pytań skierowanych do niego przez House of Lords wyrokiem z dnia 18 maja 1989 r., orzeka, co następuje:

Prawo wspólnotowe należy interpretować w ten sposób, że sądy krajowe rozstrzygające spory dotyczące prawa wspólnotowego zobowiązane są nie zastosować normy prawa krajowego, jeżeli uznają, że stanowi ona jedyną przeszkodę dla zarządzenia przez nie środków tymczasowych.

WYROK TRYBUNAŁU Z DNIA 30 KWIETNIA 1996 R. (*) W SPRAWIE C‑194/94

mającej za przedmiot skierowany do Trybunału, na podstawie art. 177 traktatu WE, przez tribunal de commerce de Liège (Belgia) wniosek o wydanie, w ramach zawisłego przed tym sądem sporu między

CIA Security International SA

Signalson SA

oraz

Securitel SPRL,

orzeczenia w trybie prejudycjalnym w przedmiocie wykładni art. 30 traktatu WE oraz dyrektywy Rady 83/189/EWG z dnia 28 marca 1983 r. ustanawiającej procedurę udzielania informacji w dziedzinie norm i uregulowań technicznych (Dz.U. L 109, str. 8), zmienionej dyrektywą Rady 88/182/EWG z dnia 22 marca 1988 r. (Dz.U. L 81, str. 75),

TRYBUNAŁ,

rozważywszy uwagi na piśmie przedstawione:

– w imieniu CIA Security International SA przez C. van Ruttena, adwokata w Liège,

– w imieniu Signalson SA przez V.‑V. Dehina, adwokata w Liège,

– w imieniu Securitel SPRL przez J.‑L. Brandenberga, adwokata w Liège,

– w imieniu rządu belgijskiego przez J. Devaddera, dyrektora w ministerstwie spraw zagranicznych, działającego w charakterze pełnomocnika,

– w imieniu rządu niemieckiego przez E. Rödera, Ministerialrat w federalnym ministerstwie gospodarki, działającego w charakterze pełnomocnika,

– w imieniu rządu niderlandzkiego przez A. Bosa, radcę prawnego, działającego w charakterze pełnomocnika,

– w imieniu rządu Zjednoczonego Królestwa przez S. Bravinera z Treasury Solicitor’s Department oraz przez E. Sharpston, barrister, działających w charakterze pełnomocników,

– w imieniu Komisji Wspólnot Europejskich przez R. Wainwrighta, conseiller juridique principal, oraz J.‑F. Pasquiera, urzędnika krajowego oddelegowanego do służby prawnej, w charakterze pełnomocników,

uwzględniając sprawozdanie na rozprawę,

zapoznawszy się z uwagami przedstawionymi podczas rozprawy w dniu 5 lipca 1995 r. przez: CIA Security International SA, reprezentowaną przez C. van Ruttena, Signalson SA, reprezentowaną przez V.‑V. Dehina, rząd belgijski, reprezentowany przez D. Jacob, conseiller adjoint w ministerstwie spraw wewnętrznych, działającą w charakterze pełnomocnika, rząd niderlandzki, reprezentowany przez J. S. van den Oosterkampa, zastępcę radcy prawnego, rząd Zjednoczonego Królestwa, reprezentowany przez S. Bravinera i E. Sharpston, oraz Komisję Wspólnot Europejskich, reprezentowaną przez R. Wainwrighta i J.‑F. Pasquiera,

po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 24 października 1995 r.,

wydaje następujący

Wyrok

1 Postanowieniem z dnia 20 czerwca 1994 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 4 lipca 1994 r., tribunal de commerce de Liège, na podstawie artykułu 177 traktatu WE, skierował do Trybunału sześć pytań prejudycjalnych w sprawie wykładni art. 30 traktatu oraz dyrektywy Rady 83/189/EWG z dnia 28 marca 1983 r. ustanawiającej procedurę udzielania informacji w dziedzinie norm i przepisów technicznych (Dz.U. L 109, str. 8, zwanej dalej „dyrektywą 83/189”), zmienionej dyrektywą Rady 88/182/EWG z dnia 22 marca 1988 r. (Dz.U. L 81, str. 75).

2 Pytania te zostały przedstawione w toku postępowań między spółką CIA Security International (zwaną dalej „CIA Security”) a spółkami Signalson (zwaną dalej „Signalson”) i Securitel (zwaną dalej „Securitel”), przy czym te trzy spółki są agencjami ochrony w rozumieniu belgijskiej ustawy z dnia 10 kwietnia 1990 r. o agencjach ochrony oraz o wewnętrznych służbach ochrony (zwanej dalej „ustawą o ochronie”).

3 Zgodnie z art. 1 ust. 3 tej ustawy, „[z]a agencję ochrony w rozumieniu niniejszej ustawy uznaje się każdą osobę fizyczną lub prawną wykonującą działalność polegającą na świadczeniu osobom trzecim, w sposób stały lub okazjonalny, usług projektowania, instalowania i konserwacji systemów i central alarmowych”.

4 Zgodnie z art. 1 ust. 4 ustawy o ochronie „[s]ystemy i centrale alarmowe, o których mowa w niniejszym artykule, są przeznaczone do zapobiegania lub rejestracji przestępstw przeciwko osobom lub mieniu”.

5 Artykuł 4 tej ustawy stanowi, że „[n]ie można prowadzić agencję ochrony bez uprzedniego uzyskania zezwolenia ministra spraw wewnętrznych. Zezwolenie jest przyznawane tylko wtedy, gdy przedsiębiorstwo spełnia wymogi niniejszej ustawy oraz warunki związane ze środkami finansowymi i wyposażeniem technicznym, ustanowione przez króla […]”.

6 Artykuł 12 ustawy o ochronie stanowi, że „[s]ystemy i centrale alarmowe, o których mowa w art. 1 ust. 4, oraz ich części składowe mogą być sprzedawane lub udostępniane w jakikolwiek inny sposób użytkownikom jedynie po uprzednim zatwierdzeniu zgodnie z procedurą ustanowioną przez króla […]”.

7 Procedura ta została ustanowiona na mocy dekretu królewskiego z dnia 14 maja 1991 r. określającego procedurę zatwierdzania systemów i central alarmowych, o których mowa w ustawie z dnia 10 kwietnia 1990 r. o agencjach ochrony oraz o wewnętrznych służbach ochrony (zwanego dalej „dekretem z 1991 r.”).

8 Artykuł 2 ust.1 tego dekretu przewiduje, że „[ż]aden producent, importer, hurtownik ani jakakolwiek inna osoba fizyczna lub prawna nie może w Belgii wprowadzać do obrotu lub udostępniać nowego sprzętu w jakikolwiek inny sposób użytkownikom, jeśli nie został on wcześniej zatwierdzony przez ustanowioną w tym celu komisję, zwaną dalej »komisją ds. sprzętu«”.

9 Z art. 4–7 dekretu z 1991 r. wynika, że ewentualne zatwierdzenie sprzętu jest poprzedzone jego badaniem i testami.

10 Zgodnie z art. 5 badanie polega na identyfikacji sprzętu, sprawdzeniu obwodów elektronicznych poprzez porównanie z dokumentacją dostarczoną przez producenta i zbadaniu wymaganych funkcji. Próby wykonywane na sprzęcie, przewidziane w art. 6 dekretu z 1991 r., dotyczą zgodności funkcjonalnej, aspektów mechanicznych, niezawodności funkcjonowania mechanicznego lub elektronicznego, braku podatności na fałszywe alarmy, odporności na fałszowanie oraz próby unieszkodliwienia sprzętu. W tym celu sprzęt jest poddawany testom określonym w załącznikach 3 i 4 do tego dekretu.

11 Artykuł 8 dekretu z 1991 r. stanowi, że „[j]eśli wnioskodawca wykaże za pomocą niezbędnych dokumentów, że jego sprzęt został już poddany testom co najmniej równoważnym z tymi, które są opisane w art. 7, w laboratorium innego państwa członkowskiego EWG, autoryzowanym zgodnie z normami EWG i że został on tam zatwierdzony nie wcześniej niż trzy lata przed datą złożenia aktualnego wniosku, podmiot, o którym mowa w art. 4 ust. 1, wykonuje na sprzęcie jedynie te testy, które nie zostały jeszcze przeprowadzone w innym państwie członkowskim EWG”.

12 Oprócz tego z akt sprawy wynika, że dekret z 1991 r. nie został notyfikowany Komisji zgodnie z procedurą udzielania informacji w dziedzinie przepisów technicznych, ustanowioną dyrektywą 83/189 i że zgodnie z uzasadnioną opinią wydaną przez Komisję na mocy art. 169 traktatu EWG rząd belgijski w lutym 1993 r. notyfikował nowy projekt dekretu królewskiego ustanawiającego procedurę zatwierdzania systemów i central alarmowych. Projekt ten, przyjęty w dniu 31 marca 1994 r., jest w swej treści identyczny z dekretem z 1991 r., który uchylił, przy czym art. 8 dekretu z 1991 r. został zmieniony zgodnie z sugestiami przekazanymi przez Komisję.

13 Trzy spółki skarżące w postępowaniach przed sądem krajowym są konkurentami, gdyż ich działalność handlowa polega na produkcji i sprzedaży systemów i central alarmowych.

14 W dniu 21 stycznia 1994 r. CIA Security wniosła pozew do tribunal de commerce de Liège, domagając się nakazania spółkom Signalson i Securitel zaniechania nieuczciwych praktyk rozpoczętych w styczniu 1994 r. Podstawą jej pozwu były art. 93 i 95 belgijskiej ustawy z dnia 14 lipca 1991 r. o praktykach handlowych, które zakazują działań sprzecznych z uczciwymi praktykami w dziedzinie handlu. CIA Security zarzuca spółkom Signalson i Securitel zniesławienie polegające na twierdzeniu, iż system antywłamaniowy, który sprzedaje – system Andromeda – nie spełnia wymogów ustawodawstwa belgijskiego w dziedzinie systemów bezpieczeństwa.

15 Spółki Signalson i Securitel wniosły powództwa wzajemne, wnosząc o zakazanie spółce CIA Security dalszego wykonywania działalności, ponieważ nie ma ona zezwolenia na prowadzenie agencji ochrony i sprzedaje niezatwierdzone systemy alarmowe.

16 Tribunal de commerce de Liège w postanowieniu odsyłającym uznał, że nawet jeśli celem powództwa głównego i wzajemnego jest nałożenie sankcji za nieuczciwe praktyki zakazane ustawą o praktykach handlowych, to jednak praktyki te muszą zostać ocenione w świetle przepisów ustawy o ochronie i dekretu z 1991 r.

17 Sąd krajowy następnie stwierdził, po pierwsze, że jeśli CIA Security naruszyła ustawę o ochronie i dekret z 1991 r., to jej powództwa mogą zostać uznane za niedopuszczalne z powodu braku legitymacji i interesu prawnego, a po drugie, że jeśli ustawa o ochronie i dekret z 1991 r. są niezgodne z prawem wspólnotowym, to spółki Signalson i Securitel nie będą mogły oprzeć wzajemnego powództwa negatoryjnego na naruszeniu tych przepisów.

18 Wątpiąc w zgodność wspomnianych belgijskich przepisów z art. 30 traktatu i stwierdziwszy, że przepisy te nie zostały przed ich wydaniem notyfikowane Komisji zgodnie z dyrektywą 83/189, tribunal de commerce de Liège postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

„1) Czy ustawa z dnia 10 kwietnia 1990 r. o agencjach ochrony oraz o wewnętrznych służbach ochrony, a w szczególności jej art. 4 i 12, wprowadza ograniczenia ilościowe w przywozie lub zawiera środki o skutku równoważnym, zakazane w art. 30 traktatu EWG?

2) Czy dekret królewski z dnia 14 maja 1991 r. określający procedurę zatwierdzania systemów i central alarmowych, o których mowa w ustawie z dnia 10 kwietnia 1990 r., a w szczególności jego art. 2 i 8, jest zgodny z art. 30 traktatu, który zakazuje ograniczeń ilościowych w przywozie oraz wszelkich środków o skutku równoważnym?

3) Czy ww. ustawa z dnia 10 kwietnia 1990 r., a w szczególności jej art. 4 i 12, zawiera przepisy techniczne, które należy wcześniej notyfikować Komisji zgodnie z art.8 dyrektywy 83/189/EWG?

4) Czy dekret królewski z dnia 14 maja 1991 r., a w szczególności jego art. 2 i 8, zawiera przepisy techniczne, które powinny być uprzednio notyfikowane Komisji zgodnie z art. 8 dyrektywy 83/189/EWG?

5) Czy przepisy dyrektywy Rady 83/189/EWG ustanawiającej procedurę udzielania informacji w dziedzinie norm i przepisów technicznych, w szczególności jej art. 8 i 9, są na tyle bezwarunkowe i dostatecznie precyzyjne, by jednostki mogły się na nie powołać w postępowaniu przed sądem krajowym?

6) Czy prawo wspólnotowe i ochrona należna jednostce w zastosowaniu tego prawa nakazuje sądowi krajowemu odmówić zastosowania krajowego przepisu technicznego, który nie został zgodnie z obowiązkiem przewidzianym w art. 8 dyrektywy Rady 83/189/EWG notyfikowany Komisji przez państwo członkowskie, które przepis ten wydało?”.

Uwagi wstępne

19 Tytułem wstępu należy odnotować, iż według rządu belgijskiego oraz spółek Signalson i Securitel wszelkie kwestie dotyczące zgodności dekretu z 1991 r. z prawem wspólnotowym stały się bezprzedmiotowe, jako że sąd krajowy powinien – w tym trybie postępowania, które prowadzi – stosować prawo obowiązujące w chwili orzekania oraz że po wniesieniu powództwa dekret z 1991 r. został zastąpiony przez dekret królewski z dnia 31 marca 1994 r., który jest, również według Komisji, zgodny z prawem wspólnotowym.

20 Taki punkt widzenia nie jest słuszny. Z orzecznictwa Trybunału wynika, iż do sądu krajowego należy ocena znaczenia przepisów krajowych oraz sposobu, w jaki mają być stosowane (zob. w szczególności wyrok z dnia 7 grudnia 1995 r. w sprawie C‑45/94 Ayuntamiento de Ceuta, Rec. str. I‑4385, pkt 26). Ponieważ sąd krajowy może najlepiej – z uwzględnieniem konkretnych okoliczności sprawy – ocenić konieczność uzyskania orzeczenia w trybie prejudycjalnym dla możliwości rozstrzygnięcia przez niego danej sprawy, pytań prejudycjalnych nie można uznać za bezprzedmiotowe z powodu zastąpienia dekretu z 1991 r. dekretem królewskim z dnia 31 marca 1994 r.

21 W związku z powyższym należy w pierwszej kolejności odpowiedzieć na trzecie, czwarte, piąte i szóste pytanie prejudycjalne.

Pytanie trzecie i czwarte

22 W pytaniu trzecim i czwartym sąd krajowy zmierza w istocie do ustalenia, czy takie przepisy jak art. 4 i 12 ustawy o ochronie oraz dekret z 1991 r. stanowią przepisy techniczne, które należy wcześniej notyfikować Komisji zgodnie z art. 8 dyrektywy 83/189/EWG.

23 Pojęcie „przepisu technicznego” jest zdefiniowane w art. 1 pkt 5 dyrektywy 83/189, jako „specyfikacje techniczne, włącznie z odpowiednimi przepisami administracyjnymi, których przestrzeganie jest obowiązkowe, de iure lub de facto, w przypadku wprowadzenia do obrotu lub stosowania w państwie członkowskim lub w znacznej części tego państwa, z wyjątkiem tych, które zostały ustalone przez władze lokalne” [tłumaczenie nieoficjalne]. Zgodnie z pkt 1 tego artykułu przez „»specyfikacje techniczne« rozumie się specyfikacje zawarte w dokumencie, który określa wymagane cechy produktu, takie jak poziom jakości lub wydajności, bezpieczeństwo, wymiary, włącznie z wymaganiami mającymi zastosowanie do produktu w zakresie terminologii, symboli, badań i metod badania, opakowania, oznakowania i etykietowania […]” [tłumaczenie nieoficjalne].

24 Należy najpierw zbadać, czy przepis tego rodzaju jak art. 4 ustawy o ochronie stanowi przepis techniczny w rozumieniu dyrektywy 83/189.

25 Odpowiedź na to pytanie powinna być negatywna, jako że przepisy techniczne są w rozumieniu dyrektywy 83/189 specyfikacjami określającymi cechy produktów, natomiast art. 4 ogranicza się do określenia warunków niezbędnych do założenia agencji ochrony.

26 Odnosząc się do przepisów dekretu z 1991 r., należy przypomnieć, że zawiera on szczegółowe zasady określające w szczególności warunki dotyczące testów jakościowych i prawidłowego funkcjonowania, jakie muszą zostać spełnione, aby system lub centrala alarmowa zostały zatwierdzone i mogły być wprowadzane do obrotu w Belgii. Przepisy te są więc przepisami technicznymi w rozumieniu dyrektywy 83/189.

27 Jeśli chodzi o art. 12 ustawy o ochronie, należy przypomnieć, że przewiduje on, iż wymienione produkty mogą być wprowadzone do obrotu jedynie po uprzednim zatwierdzeniu zgodnie z procedurą ustanowioną przez króla, która została wprowadzona dekretem z 1991 r.

28 Według Komisji i CIA Security art. 12 ustawy stanowi przepis techniczny w rozumieniu dyrektywy, podczas gdy Signalson, rząd Zjednoczonego Królestwa i rząd belgijski w uwagach pisemnych dowodzą, że artykuł ten jest tylko przepisem ramowym, niezawierającym żadnego przepisu technicznego w rozumieniu dyrektywy 83/189.

29 Należy tu stwierdzić, że przepis uznaje się za przepis techniczny w rozumieniu dyrektywy 83/189, jeżeli wywołuje on samodzielnie skutki prawne. Jeśli na mocy prawa krajowego przepis stanowi jedynie podstawę wydania przepisów administracyjnych zawierających normy mające dla zainteresowanych wiążące skutki, z tym że sam nie wywołuje żadnego skutku prawnego wobec jednostek, to przepis ten nie jest przepisem technicznym w rozumieniu dyrektywy (zob. wyrok z dnia 1 czerwca 1994 r. w sprawie C‑317/92 Komisja przeciwko Niemcom, Rec. str. I‑2039, pkt 26). W tym kontekście należy przypomnieć, iż zgodnie z art. 8 ust. 1 akapit pierwszy dyrektywy 83/189 państwa członkowskie jednocześnie z projektem przepisu technicznego powinny przekazywać informację o podstawie jego wydania, jeżeli jej znajomość jest niezbędna do oceny znaczenia projektu.

30 Jednakże przepis należy uznać za przepis techniczny w rozumieniu dyrektywy 83/189, jeżeli – jak wskazał rząd belgijski podczas rozprawy – wymaga on od zainteresowanych przedsiębiorstw złożenia wniosku o uprzednie zatwierdzenie ich sprzętu, nawet jeśli odpowiednie przepisy administracyjne nie zostały wydane.

31 Na pytanie trzecie i czwarte należy zatem udzielić odpowiedzi, że przepis tego rodzaju jak art. 4 ustawy o ochronie nie stanowi przepisu technicznego w rozumieniu dyrektywy 83/189, natomiast przepisy tego rodzaju jak zawarte w dekrecie królewskim z 1991 r. stanowią przepisy techniczne, a kwalifikacja przepisu tego rodzaju jak art. 12 ustawy o ochronie zależy od skutków prawnych, jakie wywołuje on według prawa krajowego.

Pytanie piąte i szóste

32 W pytaniu piątym i szóstym sąd krajowy zmierza w istocie do ustalenia, czy przepisy dyrektywy 83/189, w szczególności jej art. 8 i 9, są na tyle bezwarunkowe i dostatecznie precyzyjne, by jednostki mogły się na nie powołać w postępowaniu przed sądem krajowym, na którym ciąży obowiązek odmowy zastosowania krajowego przepisu technicznego, który nie został notyfikowany zgodnie z dyrektywą.

33 Artykuł 8 ust. 1 i 2 dyrektywy stanowi:

„1. Państwa członkowskie niezwłocznie przekazują Komisji wszelkie projekty przepisów technicznych, z wyjątkiem tych, które w pełni stanowią transpozycję normy międzynarodowej lub europejskiej, w którym to przypadku wystarczająca będzie informacja dotycząca odpowiedniej normy; przekazują Komisji także zwięzłą informację o powodach, które czynią przyjęcie przepisów technicznych koniecznym, chyba że powody te zostały już wyraźnie ujęte w projekcie. W razie potrzeby państwa członkowskie równocześnie przekazują tekst podstawowych przepisów ustawowych i wykonawczych, których zasadniczo i bezpośrednio dotyczą normy, jeżeli znajomość takiego tekstu jest niezbędna do oceny zakresu projektu przepisów technicznych.

Komisja niezwłocznie informuje pozostałe państwa członkowskie o przekazanym jej projekcie; może także przedłożyć ten projekt, w celu uzyskania opinii, do komitetu określonego w art. 5 oraz w razie potrzeby do komitetu odpowiedzialnego za daną dziedzinę.

2. Komisja i państwa członkowskie mogą skierować do państwa członkowskiego, które przekazało projekt przepisów technicznych uwagi, które to państwo członkowskie uwzględni w miarę możliwości w dalszych pracach nad projektem przepisów technicznych” [tłumaczenie nieoficjalne].

34 Zgodnie z art. 9 dyrektywy:

„1. Z zastrzeżeniem ust. 2 i 2a państwa członkowskie odraczają przyjęcie projektu przepisów technicznych o sześć miesięcy, licząc od daty notyfikacji określonej w art. 8 ust. 1, jeśli Komisja lub inne państwo członkowskie przekaże w terminie trzech miesięcy od tej daty szczegółową opinię, zgodnie z którą zamierzony przepis musi zostać zmieniony w celu usunięcia lub ograniczenia barier w swobodnym przepływie towarów, które przepis ten mógłby ustanowić. Zainteresowane państwo członkowskie sporządza w następstwie takich szczegółowych opinii sprawozdanie dla Komisji w przedmiocie proponowanych dalszych kroków. Komisja odnosi się do tego stanowiska.

2. Termin określony w ust. 1 wynosi dwanaście miesięcy, jeśli Komisja w ciągu trzech miesięcy, licząc od daty notyfikacji określonej w art. 8 ust. 1, powiadomi o swym zamiarze przedstawienia projektu lub przyjęcia dyrektywy dotyczącej danej kwestii.

2a. Jeśli Komisja stwierdzi, że notyfikacja określona w art. 8 ust. 1 dotyczy dziedziny objętej propozycją dyrektywy lub rozporządzenia przedłożonej Radzie, powiadamia o tym fakcie zainteresowane państwa członkowskie w ciągu trzech miesięcy, licząc od daty zawiadomienia.

Państwa członkowskie powstrzymują się od przyjęcia przepisów technicznych w dziedzinie, której dotyczy propozycja dyrektywy lub rozporządzenia przedłożona Radzie przez Komisję przed dokonaniem notyfikacji określonej w art. 8 ust. 1, przez dwanaście miesięcy od daty przedstawienia tej propozycji.

Ustępów 1, 2 i 2a niniejszego artykułu nie można stosować łącznie.

3. Ustępy 1, 2 i 2a nie mają zastosowania, jeśli z pilnych przyczyn dotyczących ochrony zdrowia ludzi lub zwierząt, ochrony roślin lub bezpieczeństwa publicznego państwo członkowskie jest zobowiązane przygotować przepisy techniczne w bardzo krótkim okresie, aby natychmiast je przyjąć i wdrożyć, przy czym brak jest możliwości jakichkolwiek konsultacji. Państwo członkowskie przedstawia w notyfikacji określonej w art. 8 przyczyny, które wskazują na pilność podejmowanych kroków. Komisja podejmuje stosowne działania w przypadku nadużycia tej procedury” [tłumaczenie nieoficjalne].

35 Artykuł 10 dyrektywy stanowi, że „[a]rtykuły 8 i 9 nie mają zastosowania, jeśli państwa członkowskie wypełniają swoje zobowiązania wynikające ze wspólnotowych dyrektyw i rozporządzeń; dotyczy to również zobowiązań wynikających z międzynarodowej umowy, które mają na celu przyjęcie jednolitych specyfikacji technicznych we Wspólnocie”.

36 Należy przypomnieć, że w 1986 r. w komunikacie 86/C 245/05 (Dz.U. 1986, C 245, str. 4) Komisja określiła swoje stanowisko w sprawie zagadnienia poruszonego przez tribunal de commerce de Liège w jego dwóch ostatnich pytaniach. W komunikacie tym stwierdziła, po pierwsze, że dyrektywa przyznaje zarówno jej, jak i państwom członkowskim ważną rolę w zapobieganiu tworzeniu nowych przeszkód technicznych w wymianie handlowej, oraz, po drugie, że zobowiązania państw członkowskich wynikające z dyrektywy są jasne i jednoznaczne, ponieważ:

– państwa członkowskie muszą notyfikować wszelkie projekty przepisów technicznych objętych zakresem dyrektywy;

– muszą automatycznie odroczyć zatwierdzenie projektu przepisów technicznych o trzy miesiące, z wyjątkiem przypadków wymienionych w art. 9 ust. 3;

– muszą odroczyć zatwierdzenie projektu przepisów technicznych o dalsze trzy do dziewięciu miesięcy, jeśli podniesione zostały zastrzeżenia lub jeśli rozważane jest wydanie wspólnotowego aktu prawnego.

Komisja w końcu stwierdziła, że gdyby państwa członkowskie nie przestrzegały zobowiązań wynikających z dyrektywy, przeszkodziłoby to poważnie procesowi zakończenia tworzenia rynku wewnętrznego, czemu towarzyszyłoby ryzyko wystąpienia negatywnych skutków dla wymiany handlowej.

37 Z komunikatu wynika, iż Komisja wnioskuje z tych stwierdzeń, że „jeśli państwo członkowskie przyjmuje przepisy techniczne objęte zakresem przepisów dyrektywy 83/189, nie notyfikując projektu Komisji i nie przestrzegając zasady stand still, to przyjęty w ten sposób przepis nie może być skutecznie egzekwowany wobec osób trzecich w systemie prawnym danego państwa członkowskiego. Komisja uważa więc, że strony sporu mają prawo oczekiwać od krajowych sądów, iż odmówią one zastosowania krajowych przepisów technicznych, które nie zostały notyfikowane, jak tego wymaga prawo wspólnotowe”.

38 W niniejszej sprawie Komisja obstawała przy tej wykładni dyrektywy 83/189, do której przyłączyła się spółka CIA Security.

39 Rządy niemiecki, niderlandzki i Zjednoczonego Królestwa sprzeciwiają się takiej wykładni i uważają, że na przepisy techniczne w rozumieniu dyrektywy 83/189 można się powołać wobec jednostek, nawet jeśli zostały wydane z naruszeniem zobowiązań wynikających z dyrektywy. Argumentacja, na jakiej opiera się ta wykładnia, zostanie rozpatrzona poniżej.

40 Tytułem wstępu należy podkreślić, że dyrektywa 83/189 ma na celu – poprzez kontrolę uprzednią – ochronę swobodnego przepływu towarów, który jest jedną z podstaw Wspólnoty. Kontrola ta jest użyteczna, ponieważ przepisy techniczne wynikające z dyrektywy mogą stanowić przeszkodę w wymianie handlowej między państwami członkowskimi, przy czym ich wprowadzenie jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy są one niezbędne do spełnienia nadrzędnych wymogów służących interesowi ogólnemu. Kontrola ustanowiona przez dyrektywę jest skuteczna, gdyż wszelkie projekty przepisów technicznych objętych dyrektywą muszą być notyfikowane i ponieważ ich wydanie oraz wprowadzenie w życie – z wyjątkiem tych, w odniesieniu do których pilny charakter uzasadnia wyjątek – musi być odroczone na czas określony w art. 9.

41 Notyfikacja i okres odroczenia dają więc Komisji i pozostałym państwom członkowskim, po pierwsze, możliwość zbadania, czy projekt tworzy niezgodne z traktatem WE przeszkody dla wymiany handlowej bądź przeszkody, których należy unikać poprzez podejmowanie wspólnych lub zharmonizowanych działań, a po drugie możliwość zaproponowania zmian do planowanych przepisów krajowych. Procedura ta pozwala ponadto Komisji zaproponować lub wydać wspólnotowe normy regulujące kwestię stanowiącą przedmiot zamierzonego przepisu.

42 Należy następnie stwierdzić, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, zawsze gdy przepisy dyrektywy z punktu widzenia ich treści wydają się bezwarunkowe i wystarczająco precyzyjne, można się na nie powołać wobec wszelkich przepisów prawa krajowego niezgodnych z dyrektywą (zob. wyroki: z dnia 19 stycznia 1982 r. w sprawie 8/81 Becker, Rec. str. 53 oraz z dnia 19 listopada 1991 r. w połączonych sprawach C‑6/90 i C‑9/90 Francovich i in., Rec. str. I‑5357).

43 Według rządu Zjednoczonego Królestwa przepisy dyrektywy 83/189 nie spełniają tych kryteriów, ponieważ w szczególności procedura notyfikacji zawiera pewną liczbę nieprecyzyjnych elementów.

44 Nie można przyjąć tego punktu widzenia. Artykuły 8 i 9 dyrektywy 83/189 ustanawiają bowiem dla państw członkowskich konkretny obowiązek notyfikacji Komisji projektów przepisów technicznych jeszcze przed ich wydaniem. Ponieważ, z punktu widzenia treści tych artykułów, są one bezwarunkowe i dostatecznie precyzyjne, jednostki mogą się na nie powoływać przed sądem krajowym.

45 Należy jeszcze ustalić prawne konsekwencje uchybienia przez państwa członkowskie ciążącemu na nich obowiązkowi notyfikacji, a ściślej mówiąc, czy dyrektywę 83/189 należy interpretować w ten sposób, że uchybienie obowiązkowi notyfikacji stanowiące uchybienie proceduralne przy przyjmowaniu danych przepisów technicznych powoduje bezskuteczność tych przepisów technicznych, co oznacza, że nie można się na nie powołać wobec jednostek.

46 Rządy niemiecki, niderlandzki i Zjednoczonego Królestwa uważają natomiast, że przedmiotem dyrektywy 83/189 są jedynie stosunki pomiędzy państwami członkowskimi a Komisją, że ogranicza się ona do ustanowienia obowiązków proceduralnych, których państwa członkowskie muszą przestrzegać podczas wydawania przepisów technicznych, przy czym ich prawo do wydania takich przepisów po okresie odroczenia nie jest podważane, i wreszcie, że nie zawiera ona żadnego przepisu wyraźnie odnoszącego się do ewentualnych skutków sankcjonujących nieprzestrzeganie wymienionych obowiązków proceduralnych.

47 W tym kontekście należy przede wszystkim zaznaczyć, że żaden z tych elementów nie stanowi przeszkody dla tego, by naruszenie dyrektywy 83/189 powodowało bezskuteczność spornych przepisów technicznych.

48 Taki właśnie skutek naruszenia obowiązków wynikających z dyrektywy 83/189 nie zależy od żadnego wyraźnego przepisu, który by go przewidywał. Jak już zostało stwierdzone, bezsporne jest, że celem dyrektywy jest ochrona swobodnego przepływu towarów poprzez uprzednią kontrolę o charakterze prewencyjnym i że obowiązek notyfikacji stanowi zasadniczy sposób wykonywania tej kontroli wspólnotowej. Skuteczność tej kontroli jest tym silniejsza, że dyrektywę należy interpretować w ten sposób, iż naruszenie obowiązku notyfikacji stanowi poważne uchybienie proceduralne, powodujące bezskuteczność spornych przepisów technicznych wobec jednostek.

49 Należy następnie zaznaczyć, że taka wykładnia dyrektywy jest zgodna z wyrokiem z dnia 13 lipca 1989 r. w sprawie 380/87 Enichem Base i in. (Rec. str. 2491, pkt 19–24). W sprawie tej, w której Trybunał rozstrzygał w przedmiocie ciążącego na państwach członkowskich obowiązku notyfikacji Komisji projektów przepisów krajowych w dziedzinie stosowania przepisu dyrektywy Rady 75/442/EWG z dnia 15 lipca 1975 r. w sprawie odpadów (Dz.U. L 194, str. 39), Trybunał orzekł, że ani brzmienie, ani cel omawianego przepisu nie pozwalają na stwierdzenie, że samo nieprzestrzeganie obowiązku notyfikacji spoczywającego na państwach członkowskich powoduje niezgodność z prawem wydanych w ten sposób przepisów. W tej kwestii Trybunał wyraźnie stwierdził, że omawiany przepis ogranicza się do ustanowienia obowiązku uprzedniej notyfikacji, który nie warunkuje wprowadzenia w życie tych przepisów zgodą lub brakiem sprzeciwu Komisji i który nie ustanawia procedury kontroli wspólnotowej tych projektów. Trybunał stwierdził zatem, że omawiany przepis dotyczy stosunków pomiędzy państwami członkowskimi a Komisją, lecz nie tworzy po stronie jednostek żadnego prawa, które mogłoby zostać naruszone w przypadku nieprzestrzegania przez państwa członkowskie obowiązku uprzedniej notyfikacji Komisji projektów przepisów krajowych.

50 Jednakże w niniejszej sprawie celem dyrektywy nie jest samo informowanie Komisji, lecz konkretnie – jak to już zostało stwierdzone w pkt 41 niniejszego wyroku – bardziej ogólny cel eliminowania lub ograniczania przeszkód w wymianie handlowej, informowania pozostałych państw członkowskich o przepisach technicznych zamierzonych przez dane państwo, przyznanie Komisji i pozostałym państwom członkowskim niezbędnego czasu na zajęcie stanowiska i zaproponowanie zmian umożliwiających zmniejszenie ograniczeń w swobodnym przepływie towarów wynikających z zamierzonego przepisu oraz pozostawienie Komisji czasu niezbędnego do wniesienia projektu dyrektywy harmonizującej. Ponadto brzmienie art. 8 i 9 dyrektywy 83/189 jest jasne, ponieważ przewidują one procedurę kontroli wspólnotowej dla projektów przepisów krajowych oraz uwarunkowanie ich wejścia w życie zgodą lub brakiem sprzeciwu Komisji.

51 Należy wreszcie zbadać, czy istnieją – jak to podniósł rząd Zjednoczonego Królestwa – szczególne względy dotyczące dyrektywy 83/189, które sprzeciwiałyby się takiej jej wykładni, zgodnie z którą powoduje ona bezskuteczność wobec osób trzecich przepisów technicznych wydanych z naruszeniem dyrektywy.

52 W tej kwestii podniesione zostało, że bezskuteczność takich przepisów wobec osób trzecich stworzyłaby lukę w krajowym porządku prawnym i mogłaby tym samym powodować poważne trudności, zwłaszcza gdy bezskuteczność dotyczy przepisów w dziedzinie bezpieczeństwa.

53 Nie można zgodzić się z tą argumentacją. Państwo członkowskie może się bowiem odwołać do trybu pilnego przewidzianego w art. 9 ust. 3 dyrektywy 83/189, gdy z powodów określonych tym przepisem uważa za niezbędne opracowanie przepisów technicznych w bardzo krótkim okresie, aby natychmiast je wydać i wdrożyć, przy czym brak jest możliwości jakichkolwiek konsultacji.

54 W świetle powyższych rozważań należy stwierdzić, że dyrektywa 83/189 powinna być interpretowana w ten sposób, że naruszenie obowiązku notyfikacji powoduje bezskuteczność przepisów technicznych, co oznacza, że nie można się na nie powołać wobec jednostek.

55 Na pytanie piąte i szóste trzeba zatem udzielić odpowiedzi, iż art. 8 i 9 dyrektywy 83/189 należy interpretować w ten sposób, że jednostki mogą się na nie powoływać przed sądem krajowym, na którym ciąży obowiązek odmowy zastosowania krajowego przepisu technicznego, który nie został notyfikowany zgodnie z dyrektywą.

Dwa pierwsze pytania

56 W pierwszym i drugim pytaniu sąd krajowy zmierza w istocie do ustalenia, czy art. 30 traktatu stoi na przeszkodzie obowiązywaniu przepisów krajowych tego rodzaju jak art. 4 i 12 ustawy o ochronie i dekret z 1991 r.

57 Z uwagi na odpowiedzi na trzecie, czwarte, piąte i szóste pytanie prejudycjalne, udzielenie odpowiedzi na dwa pierwsze pytania prejudycjalne stało się zbędne, ponieważ dotyczą one art. 12 ustawy o ochronie i dekretu z 1991 r., na który nie można się powoływać wobec jednostek. Należy więc udzielić odpowiedzi jedynie na tę część pierwszego pytania prejudycjalnego, która dotyczy kwestii, czy przepis tego rodzaju jak art. 4 ustawy o ochronie – zgodnie z którym kto nie otrzymał koncesji od ministra spraw wewnętrznych, nie może prowadzić agencji ochrony – jest zgodny z art. 30 traktatu.

58 W tym miejscu należy zauważyć, iż ponieważ przepis ten ustanawia warunek, który należy spełnić, aby możliwe było założenie przedsiębiorstwa i wykonywanie przez nie działalności agencji ochrony, nie należy on bezpośrednio do zakresu art. 30 traktatu, który dotyczy swobodnego przepływu towarów pomiędzy państwami członkowskimi. Poza tym należy stwierdzić, że akta sprawy nie wskazują w najmniejszym stopniu na to, by przepis taki wywoływał skutki ograniczające swobodny przepływ towarów lub był w inny sposób sprzeczny z prawem wspólnotowym.

59 Na pierwsze pytanie prejudycjalne należy zatem udzielić odpowiedzi, że art. 30 traktatu nie stoi na przeszkodzie obowiązywaniu krajowego przepisu tego rodzaju jak art. 4 ustawy o ochronie.

W przedmiocie kosztów

60 Koszty poniesione przez rządy belgijski, niemiecki, niderlandzki i Zjednoczonego Królestwa, jak również przez Komisję Wspólnot Europejskich, które przedstawiły swe uwagi Trybunałowi, nie podlegają zwrotowi. Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach.

Z powyższych względów

TRYBUNAŁ

rozstrzygając w przedmiocie pytań przedłożonych mu przez tribunal de commerce de Liège postanowieniem z dnia 20 czerwca 1994 r., orzeka, co następuje:

1) Przepis, taki jak art. 4 belgijskiej ustawy z dnia 10 kwietnia 1990 r. o agencjach ochrony oraz o wewnętrznych służbach ochrony, nie stanowi przepisu technicznego w rozumieniu dyrektywy Rady 83/189/EWG z dnia 28 marca 1983 r. ustanawiającej procedurę udzielania informacji w dziedzinie norm i przepisów technicznych, zmienionej dyrektywą Rady 88/182/EWG z dnia 22 marca 1988 r., natomiast takie przepisy jak te, które są zawarte w belgijskim dekrecie królewskim z dnia 14 maja 1991 r. określającym procedurę zatwierdzania systemów i centrali alarmowych, o których mowa w ustawie z dnia 10 kwietnia 1990 r., stanowią przepisy techniczne, z kolei kwalifikacja takiego przepisu jak art. 12 ustawy z dnia 10 kwietnia 1990 r. zależy od skutków prawnych, jakie wywołuje on według prawa krajowego.

2) Artykuły 8 i 9 dyrektywy 83/189, zmienionej dyrektywą 88/182, należy interpretować w ten sposób, iż jednostki mogą się na nie powoływać przed sądem krajowym, na którym ciąży obowiązek odmowy zastosowania krajowego przepisu technicznego, który nie został notyfikowany zgodnie z dyrektywą.

3) Artykuł 30 traktatu WE nie sprzeciwia się krajowemu przepisowi, takiemu jak art. 4 ustawy z dnia 10 kwietnia 1990 r.

SPRAWA C‑314/08 KRZYSZTOF FILIPIAK PRZECIWKO DYREKTOROWI IZBY SKARBOWEJ W POZNANIU

(wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Wojewódzki Sąd Administracyjny w Poznaniu)

Przepisy prawa w dziedzinie podatku dochodowego – Prawo do odliczenia od podstawy opodatkowania składek na ubezpieczenie społeczne – Obniżenie podatku dochodowego o kwotę zapłaconych składek na ubezpieczenie zdrowotne – Odmowa, w przypadku gdy składki płacone są w innym państwie członkowskim niż państwo opodatkowania – Zgodność z art. 43 WE i 49 WE – Wyrok krajowego Trybunału Konstytucyjnego – Niekonstytucyjność przepisów krajowych – Odroczenie daty utraty mocy obowiązującej tych przepisów – Pierwszeństwo prawa wspólnotowego – Skutki dla sądu krajowego

Streszczenie wyroku

1. Swobodny przepływ osób – Swoboda przedsiębiorczości – Swoboda świadczenia usług – Ograniczenia – Przepisy podatkowe – Podatek dochodowy(art. 43 WE, 49 WE)

2. Prawo wspólnotowe – Pierwszeństwo – Sprzeczne prawo krajowe – Niestosowanie istniejących przepisów z mocy prawa

1. Artykuły 43 WE i 49 WE sprzeciwiają się uregulowaniu krajowemu, na podstawie którego podatnik będący rezydentem może dochodzić, po pierwsze, odliczenia od podstawy opodatkowania kwoty składek na ubezpieczenie społeczne zapłaconych w trakcie roku podatkowego, i po drugie, obniżenia należnego podatku o kwotę składek na ubezpieczenie zdrowotne zapłaconych w tym okresie, tylko wtedy gdy rzeczone składki zostały zapłacone w państwie członkowskim opodatkowania, podczas gdy takich korzyści odmawia się, gdy składki zostały zapłacone w innym państwie członkowskim, nawet wówczas gdy nie zostały one odliczone w tym ostatnim państwie członkowskim.

Uregulowanie takie wprowadza różnicę w traktowaniu podatników będących rezydentami. W istocie podatnik, który ma miejsce zamieszkania w państwie członkowskim opodatkowania, lecz prowadzi działalność gospodarczą w innym państwie członkowskim, w którym podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu i obowiązkowemu ubezpieczeniu zdrowotnemu, nie może odliczyć kwoty płaconych składek od podstawy opodatkowania lub obniżyć kwoty podatku należnego w państwie członkowskim opodatkowania o kwotę tych składek, a zatem jest traktowany w sposób mniej korzystny niż każdy inny podatnik, który ma miejsce zamieszkania w danym państwie, lecz ogranicza swą działalność gospodarczą do terytorium tego państwa, płacąc przy tym obowiązkowe składki na ubezpieczenie społeczne i ubezpieczenie zdrowotne właściwej krajowej instytucji publicznej. Tymczasem podatnicy będący rezydentami nie znajdują się w obiektywnie różnych sytuacjach w odniesieniu do opodatkowania ich dochodu w państwie członkowskim opodatkowania, co mogłoby uzasadniać tego rodzaju różnice w traktowaniu w zależności od miejsca płacenia, ponieważ podlegają oni nieograniczonemu obowiązkowi podatkowemu w tym państwie członkowskim. W ten sposób opodatkowanie ich dochodu w państwie członkowskim, w którym objęci są krajowymi systemami ubezpieczeń zdrowotnych i społecznych, powinno być dokonywane według tych samych zasad, a w konsekwencji – przy uwzględnieniu tych samych ulg podatkowych. W tych okolicznościach odmowa przyznania podatnikowi będącemu rezydentem danych korzyści podatkowych może zniechęcić tego podatnika do korzystania ze swobód przedsiębiorczości i świadczenia usług, o których mowa w art. 43 WE i 49 WE, oraz stanowi ograniczenie tych swobód.

(por. pkt 66–71, 74; pkt 1 sentencji)

2. W zakresie w jakim prawo wspólnotowe sprzeciwia się przepisom krajowym, zasada pierwszeństwa prawa wspólnotowego zobowiązuje sąd krajowy do stosowania prawa wspólnotowego i do odstąpienia od stosowania sprzecznych z nim przepisów krajowych, niezależnie od wyroku krajowego sądu konstytucyjnego, który odracza utratę mocy obowiązującej tych przepisów, uznanych za niekonstytucyjne.

(por. pkt 85; pkt 2 sentencji)

WYROK TRYBUNAŁU (TRZECIA IZBA) Z DNIA 19 LISTOPADA 2009 R.(*)

W sprawie C‑314/08

mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 234 WE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Wojewódzki Sąd Administracyjny w Poznaniu (Polska) postanowieniem z dnia 30 maja 2008 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 14 lipca 2008 r., w postępowaniu:

Krzysztof Filipiak

przeciwko

Dyrektorowi Izby Skarbowej w Poznaniu,

TRYBUNAŁ (trzecia izba),

uwzględniając procedurę pisemną,

rozważywszy uwagi przedstawione:

– w imieniu rządu polskiego przez M. Dowgielewicza, działającego w charakterze pełnomocnika,

– w imieniu Komisji Wspólnot Europejskich przez R. Lyala oraz K. Herrmann, działających w charakterze pełnomocników,

podjąwszy, po wysłuchaniu rzecznika generalnego, decyzję o rozstrzygnięciu sprawy bez opinii,

wydaje następujący

Wyrok

1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 43 WE i 49 WE.

2 Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy K. Filipiakiem, obywatelem polskim podlegającym nieograniczonemu obowiązkowi podatkowemu w Polsce, a Dyrektorem Izby Skarbowej w Poznaniu w przedmiocie odmówienia przez polski organ podatkowy przyznania K. Filipiakowi korzyści podatkowych związanych ze składkami na ubezpieczenie społeczne i ubezpieczenie zdrowotne płaconymi w danym roku podatkowym. Spór dotyczy sytuacji, gdy rzeczone składki są płacone w innym państwie członkowskim niż państwo opodatkowania, podczas gdy takie korzyści podatkowe są przyznawane podatnikom, których składki są płacone w państwie członkowskim opodatkowania.

Krajowe ramy prawne

3 Artykuł 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej stanowi, że:

„Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej”.

4 Zgodnie z art. 8 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej:

„1. Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej.

2. Przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej”.

5 Artykuł 32 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej stanowi, że:

„l. Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne.

2. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny”.

6 Artykuł 91 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej stanowi, że:

„1. Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy.

2. Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową.

3. Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami”.

7 Zgodnie z art. 188 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej:

„Trybunał Konstytucyjny orzeka w sprawach:

l) zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją,

2) zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie;

3) zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe, z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami,

4) zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych,

5) skargi konstytucyjnej, o której mowa w art. 79 ust. 1”.

8 Artykuł 190 ust. 1–4 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej ma następującą treść:

„l. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne. […]

3. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego wchodzi w życie z dniem ogłoszenia, jednak Trybunał Konstytucyjny może określić inny termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego. Termin ten nie może przekroczyć osiemnastu miesięcy, gdy chodzi o ustawę, a gdy chodzi o inny akt normatywny – dwunastu miesięcy […].

4. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z Konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach, stanowi podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych dla danego postępowania.”

9 Artykuł 3 ust. 1 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz.U. z 2000 r., nr 14, poz. 176, z późn. zm., zwanej dalej „ustawą o podatku dochodowym od osób fizycznych”), który ustanawia zasadę nieograniczonego obowiązku podatkowego, przewiduje:

„Osoby fizyczne, jeżeli mają miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, podlegają obowiązkowi podatkowemu od całości swoich dochodów bez względu na miejsce położenia źródeł przychodów […]”.

10 Artykuł 26 ust. 1 pkt 2 tej ustawy stanowi:

„Podstawę obliczenia podatku, z zastrzeżeniem art. 24 ust. 3, art. 29–30c oraz art. 30e, stanowi dochód ustalony zgodnie z art. 9, art. 24 ust. l, 2, 4, 4a–4e, ust. 6 lub art. 24b ust. l i 2, lub art. 25, po odliczeniu kwot: […]

2) składek określonych w ustawie z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych [Dz.U. nr 137, poz. 887, ze zm., zwanej dalej „ustawą o systemie ubezpieczeń społecznych”]:

a) zapłaconych w roku podatkowym bezpośrednio na własne ubezpieczenia emerytalne, rentowe, chorobowe oraz wypadkowe podatnika oraz osób z nim współpracujących,

b) potrąconych w roku podatkowym […] ze środków podatnika […]”.

11 Artykuł 27b o podatku dochodowym od osób fizycznych stanowi:

„1. Podatek dochodowy, obliczony zgodnie z art. 27 lub art. 30c, w pierwszej kolejności ulega obniżeniu o kwotę składki na ubezpieczenie zdrowotne, o którym mowa w ustawie z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych [Dz.U. nr 210, poz. 2135, zwanej dalej „ustawą o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych”]:

1) opłaconej w roku podatkowym bezpośrednio przez podatnika zgodnie z przepisami o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych,

2) pobranej w roku podatkowym przez płatnika zgodnie z przepisami o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, […]

2. Kwota składek na ubezpieczenie zdrowotne, o którą zmniejsza się podatek, nie może przekroczyć 7,75% podstawy wymiaru tej składki. […]”.

Postępowanie przed sądem krajowym i pytania prejudycjalne

12 Z postanowienia odsyłającego wynika, że w chwili zaistnienia okoliczności faktycznych sprawy w postępowaniu przed sądem krajowym K. Filipiak, obywatel polski, prowadził działalność gospodarczą w Niderlandach jako wspólnik spółki osobowej prawa niderlandzkiego, której struktura organizacyjna odpowiadała spółce jawnej prawa polskiego.

13 Z postanowienia odsyłającego wynika również, że K. Filipiak podlega nieograniczonemu obowiązkowi podatkowemu w Polsce, co sugerowałoby, że jego miejsce zamieszkania znajduje się w tymże państwie członkowskim, stosownie do art. 3 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych.

14 W Niderlandach K. Filipiak opłaca wymagane składki z tytułu ubezpieczenia społecznego i zdrowotnego zgodnie z przepisami niderlandzkimi.

15 Pismem z dnia 28 czerwca 2006 r. K. Filipiak zwrócił się do Naczelnika Urzędu Skarbowego w Nowym Tomyślu z wnioskiem o udzielenie pisemnej interpretacji co do zakresu i sposobu stosowania prawa podatkowego.

16 We wniosku o udzielenie interpretacji K. Filipiak zauważa, że przepisy ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych uniemożliwiają mu odliczenie od podstawy opodatkowania kwoty składek zapłaconych w Niderlandach z tytułu ubezpieczenia społecznego oraz obniżenie podatku o kwotę zapłaconych w Niderlandach składek na ubezpieczenie zdrowotne. Podnosi, że takie przepisy mają dyskryminacyjny charakter oraz że w tych okolicznościach należy je pominąć i zastosować bezpośrednio prawo wspólnotowe.

17 W odpowiedzi na wniosek o udzielenie interpretacji, postanowieniami z dnia 2 sierpnia 2007 r., Naczelnik Urzędu Skarbowego w Nowym Tomyślu uznał stanowisko K. Filipiaka za nieuzasadnione.

18 Organ ten wskazał, że na podstawie art. 26 ust. 1 pkt 2 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych jedynie składki przewidziane w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych mogą zostać odliczone od podstawy opodatkowania oraz że na podstawie art. 27b ust. 1 tej ustawy jedynie składki na ubezpieczenie zdrowotne przewidziane w ustawie o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych mogą zostać odliczone od podatku. Składki zapłacone na podstawie prawa niderlandzkiego nie spełniały kryteriów ustalonych w tych przepisach, nie mogły więc zostać odliczone, odpowiednio, od podstawy opodatkowania i od podatku dochodowego w Polsce.

19 Dyrektor Izby Skarbowej w Poznaniu, po rozpatrzeniu zażaleń wniesionych przez K. Filipiaka, utrzymał w mocy postanowienia Naczelnika Urzędu Skarbowego w Nowym Tomyślu z dnia 2 sierpnia 2007 r.

20 K. Filipiak wniósł do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu skargi na te decyzje, które uznał za sprzeczne w szczególności z art. 26 ust. 1 pkt 2 i art. 27b ust. 1 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, z art. 39 ust. 2 WE i z art. 3 ust. 1 rozporządzenia Rady (EWG) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie, w brzmieniu nadanym mu przez rozporządzenie Rady (WE) nr 118/97 z dnia 2 grudnia 1996 r. (Dz.U. 1997, L 28, s. 1), w brzmieniu zmienionym przez rozporządzenie (WE) nr 647/2005 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 kwietnia 2005 r. (Dz.U. L 117, s. 1, zwanego dalej „rozporządzeniem nr 1408/71”), oraz z licznymi przepisami Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

21 Wojewódzki Sąd Administracyjny w Poznaniu twierdzi, że w niniejszej sprawie nie zostały spełnione ustanowione w art. 39 WE przesłanki naruszenia swobody przemieszczania się pracowników. Podkreśla w tym zakresie, że skarżący w postępowaniu przed sądem krajowym jako wspólnik spółki jawnej z siedzibą w Niderlandach pracuje na własny rachunek i nie wykonuje pracy, w której podlegałby poleceniom i kontroli innej osoby. W związku z tym nie można go uznać za „pracownika” w rozumieniu art. 39 WE.

22 Sąd krajowy uważa za nieodzowne dokonanie oceny, czy sporne przepisy są zgodne z przepisem, którego K. Filipiak nie przywołał, a mianowicie z art. 43 WE, w sytuacji gdy wyłączają one możliwość, aby podatnik podlegający w Polsce nieograniczonemu obowiązkowi podatkowemu od całości dochodów i prowadzący działalność gospodarczą na terytorium innego państwa członkowskiego mógł odliczyć od podstawy opodatkowania kwotę obowiązkowych składek na ubezpieczenie społeczne i obniżyć podatek dochodowy o kwotę obowiązkowych składek na ubezpieczenie zdrowotne płaconych w Niderlandach, chociaż składki te nie zostały odliczone w tym ostatnim państwie członkowskim.

23 Sąd ten wskazuje, że Trybunał Konstytucyjny wypowiedział się już co do kwestii zgodności art. 26 ust. 1 pkt 2 i art. 27b ustawy o podatku dochodowym z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej.

24 W wyroku z dnia 7 listopada 2007 r. (K 18/06, Dz.U. z 2007 r., nr 211, poz. 1549) Trybunał Konstytucyjny orzekł bowiem, że w zakresie w jakim sporne przepisy podatkowe odmawiają podatnikom, o których mowa w art. 27 ust. 9 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, możliwości odliczenia od dochodu i od podatku należnego z tytułu działalności wykonywanej poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne, w sytuacji gdy składki te nie zostały odliczone w państwie członkowskim, na terenie którego ta działalność była wykonywana, przepisy te są niezgodne z zasadą równości wobec prawa wyrażoną w art. 32 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej w związku z zasadą sprawiedliwości społecznej, o której mowa w art. 2 Konstytucji.

25 W tym samym wyroku, na podstawie art. 190 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Trybunał Konstytucyjny postanowił odroczyć datę utraty mocy obowiązującej przepisów uznanych za sprzeczne z Konstytucją na dzień inny niż dzień ogłoszenia wyroku, mianowicie na dzień 30 listopada 2008 r.

26 W tej sytuacji Wojewódzki Sąd Administracyjny w Poznaniu postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

„1. Czy unormowania wynikające z art. 43 ust. 1 i 2 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską należy interpretować w ten sposób, iż sprzeciwiają się one polskim przepisom krajowym przyjętym w art. 26 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych ograniczającym prawo do obniżenia podstawy opodatkowania w podatku dochodowym wyłącznie o kwotę składki na obowiązkowe ubezpieczenie społeczne zapłaconą na podstawie przepisów prawa krajowego oraz art. 27b ust. 1 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych ograniczającym prawo do obniżenia podatku dochodowego o kwotę składki na obowiązkowe ubezpieczenie zdrowotne, zapłaconej wyłącznie na podstawie przepisów prawa krajowego, w sytuacji gdy obywatel polski podlegający nieograniczonemu obowiązkowi podatkowemu w Polsce od dochodów opodatkowanych w Polsce odprowadza także składki na obowiązkowe ubezpieczenie społeczne i zdrowotne w innym państwie członkowskim z tytułu prowadzonej tam działalności gospodarczej, a składki te nie zostały odliczone w tym innym państwie członkowskim Unii Europejskiej od dochodu i od podatku?

2. Czy zasadę pierwszeństwa prawa wspólnotowego i unormowania wynikające z art. 43 ust. 1 i 2 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską należy interpretować w ten sposób, iż [mają one prymat nad przepis[ami] krajow[ymi] przyjęt[ymi] w art. 91 ust. 2 i 3 i art.190 ust. 1 i 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej […], w zakresie w jakim na ich podstawie nastąpiło odroczenie wejścia w życie wyroku Trybunału Konstytucyjnego?”.

W przedmiocie dopuszczalności

Uwagi przedłożone Trybunałowi

27 Rząd polski wyraża wątpliwości co do możliwości orzekania przez Trybunał w przedmiocie pytań przedłożonych przez sąd krajowy.

28 Rząd ten podnosi również, że wykładnia prawa wspólnotowego, o którą wnioskuje sąd krajowy, i pytania zadane przez sąd krajowy nie są wystarczająco związane z przedmiotem sprawy przed sądem krajowym. Warunek, zgodnie z którym wyrok Trybunału powinien być niezbędny do tego, aby umożliwić sądowi krajowemu orzeczenie w rozpatrywanej przez niego sprawie, nie został spełniony. Ocena okoliczności faktycznych i prawnych przedstawionych przez sąd krajowy prowadzi bowiem do wniosku, że spór może, a nawet powinien być rozstrzygany wyłącznie na podstawie przepisów prawa krajowego.

29 Rząd polski uważa, że poprzez pierwsze pytanie prejudycjalne sąd krajowy zmierza do ustalenia, czy przy orzekaniu w przedmiocie toczącego się przed nim sporu powinien brać pod uwagę sporne przepisy ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, w zakresie w jakim mogą one stanowić naruszenie prawa podatnika do odliczenia w Polsce zapłaconych za graniczą składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne.

30 Tymczasem w wyroku z dnia 7 listopada 2007 r. Trybunał Konstytucyjny przedstawił już odpowiedź na to pytanie, ponieważ orzekł, iż w sytuacji takiej jak przed sądem krajowym podatnik powinien mieć możliwość odliczenia kwoty składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne.

31 Zdaniem polskiego rządu wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 listopada 2007 r. stwierdzający niezgodność spornych przepisów ustawowych z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej skutkuje ich niestosowaniem przez sądy, to znaczy ich całkowitą eliminacją z porządku prawnego.

32 Okoliczność, że w wyroku z dnia 7 listopada 2007 r. Trybunał Konstytucyjny odroczył datę utraty mocy obowiązującej niekonstytucyjnych przepisów, nie oznacza, że przepisy uznane za niekonstytucyjne muszą być stosowane w okresie odroczenia wyznaczonym przez Trybunał Konstytucyjny. Nie można twierdzić, że do tej daty sporne przepisy są zgodne z Konstytucją, natomiast począwszy od tej daty powinny być one uznawane za niekonstytucyjne.

33 W związku z tym rząd polski twierdzi, że sąd krajowy powinien stosować art. 26 ust. 1 pkt 2 i art. 27b ust. 1 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych z uwzględnieniem wykładni tych przepisów w świetle Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej. W toczącej się przed nim sprawie sąd krajowy powinien, opierając się na wykładni dokonanej przez Trybunał Konstytucyjny oraz na zasadach równości wobec prawa i sprawiedliwości społecznej, odmówić zastosowania spornych przepisów w zakresie, w jakim wyłączają one każde odliczenie składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne, w wypadku gdy składki te nie zostały odliczone w państwie członkowskim Unii Europejskiej, na terytorium którego była prowadzona działalność gospodarcza i zostały zapłacone składki.

34 W konsekwencji dla wydania orzeczenia w sprawie przed sądem krajowym nie jest konieczne udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy art. 43 WE sprzeciwia się przepisom takim jak przepisy sporne w postępowaniu przed tym sądem.

35 Jeżeli chodzi o drugie pytanie prejudycjalne, to zdaniem polskiego rządu wykładnia prawa wspólnotowego, o którą wniósł sąd krajowy, nie jest konieczna dla rozstrzygnięcia toczącego się przed nim sporu z uwagi na oczywisty charakter tej wykładni.

36 Rząd polski podnosi, że sąd krajowy wydaje się wychodzić z założenia, iż odroczenie utraty mocy obowiązującej przepisów spornych w postępowaniu przed sadem krajowym w związku z zasadą ostatecznego charakteru orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego uniemożliwia kontrolę zgodności tych przepisów z prawem wspólnotowym i odmowę ich zastosowania, jeśli Trybunał Konstytucyjny stwierdziłby ich niezgodność z prawem wspólnotowym.

37 Tymczasem rząd polski uważa, że powyższe stanowisko jest nieprawidłowe ze względu na autonomiczny charakter poszczególnych rodzajów kontroli sądowej, czyli kontroli zgodności spornych przepisów z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej oraz kontroli zgodności tych przepisów z prawem wspólnotowym.

38 Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego odraczające utratę mocy obowiązującej przepisów uznanych za niekonstytucyjne nie stoi na przeszkodzie sądowej kontroli tych przepisów pod względem ich zgodności z prawem wspólnotowym, a w wypadku kolizji norm nie zwalnia sądu krajowego z obowiązku powstrzymania się od stosowania rzeczonych przepisów, jeśli zostałyby one uznane za niezgodne z prawem wspólnotowym. Artykuł 91 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej nakłada bowiem na sąd krajowy obowiązek niestosowania przepisu prawa krajowego sprzecznego z prawem wspólnotowym.

39 W związku z tym, zdaniem rządu polskiego, niezależnie od możliwości niestosowania spornych przepisów, które zostały uznane za niekonstytucyjne, sąd krajowy, który stwierdza, że przepisy te są sprzeczne z art. 43 WE, jest w pełni władny odmówić, w sposób autonomiczny, stosowania ich przy rozstrzyganiu sporu, na podstawie prawa krajowego i ewentualnie na podstawie orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości dotyczącego zasady pierwszeństwa prawa wspólnotowego.

Ocena Trybunału

40 Należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem w ramach postępowania, o którym mowa w art. 234 WE, wyłącznie do sądu krajowego, przed którym toczy się spór i który wobec tego musi przyjąć na siebie odpowiedzialność za wydane orzeczenie, należy ocena, w świetle konkretnych okoliczności sprawy, czy orzeczenie prejudycjalne jest niezbędne do wydania przez niego wyroku, jak i czy pytania skierowane do Trybunału są istotne. W związku z tym jeśli zadane pytania dotyczą wykładni prawa wspólnotowego, Trybunał jest co do zasady zobowiązany do wydania orzeczenia (zob. w szczególności wyroki: z dnia 13 marca 2001 r. w sprawie C‑379/98 PreussenElektra, Rec. s. I‑2099, pkt 38; z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie C‑544/07 Rüffler, dotychczas nieopublikowany w Zbiorze, pkt 36).

41 Jednakże Trybunał orzekł również, że w szczególnych okolicznościach to do Trybunału, w celu zweryfikowania jego własnej kompetencji, należy zbadanie okoliczności, w jakich sąd krajowy kieruje do niego wniosek (zob. podobnie wyrok z dnia 16 grudnia 1981 r. w sprawie 244/80 Foglia, Rec. s. 3045, pkt 21; ww. wyroki: w sprawie PreussenElektra, pkt 39; w sprawie Rüffler, pkt 37).

42 Odmowa udzielenia odpowiedzi na pytanie prejudycjalne zadane przez sąd krajowy jest możliwa jedynie wtedy, gdy żądana wykładnia prawa wspólnotowego w sposób oczywisty nie ma żadnego związku ze stanem faktycznym lub przedmiotem sporu toczącego się przed sądem krajowym lub też gdy problem ma charakter hipotetyczny albo gdy Trybunałowi nie przedstawiono okoliczności faktycznych i prawnych koniecznych do tego, aby mógł odpowiedzieć na zadane mu pytania w użyteczny sposób (zob. ww. wyroki: w sprawie PreussenElektra, pkt 39; w sprawie Rüffler, pkt 38).

43 W tym zakresie należy stwierdzić, że z postanowienia odsyłającego w sposób oczywisty wynika, że niezależnie od kwestii zgodności z Konstytucją przepisów spornych w postępowaniu przed sądem krajowym sprawa przed tym sądem oraz pierwsze pytanie prejudycjalne dotyczą kwestii zgodności z prawem wspólnotowym uregulowania, na podstawie którego odmawia się prawa do obniżenia podatku o zapłaconą kwotę składek na ubezpieczenie zdrowotne oraz prawa do odliczenia od podstawy opodatkowania zapłaconych składek na ubezpieczenie społeczne, w sytuacji gdy rzeczone składki zostały zapłacone w innym państwie członkowskim.

44 W ramach pytania drugiego, które stanowi konsekwencję pytania pierwszego, Trybunał ma wypowiedzieć się w kwestii konsekwencji, jakie dla sądu krajowego będzie miało stwierdzenie ewentualnej niezgodności z prawem wspólnotowym przepisów, które ponadto zostały uznane za sprzeczne z Konstytucją. W pytaniu tym sąd krajowy zasadniczo zmierza do ustalenia, czy w wypadku gdyby art. 43 WE sprzeciwiał się przepisom takim jak przepisy sporne w toczącym się przed nim postępowaniu, zasada pierwszeństwa prawa wspólnotowego nakazywałaby sądowi krajowemu stosowanie prawa wspólnotowego i powstrzymanie się od stosowania spornych przepisów krajowych, i to nawet jeszcze przed datą, w której nastąpią skutki prawne wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 listopada 2007 r., w którym orzekł on o niezgodności rzeczonych przepisów z określonymi przepisami Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

45 Z uwagi na powyższe względy nie jest oczywiste, że żądana wykładnia nie ma żadnego związku ze stanem faktycznym lub przedmiotem sporu toczącego się przed sądem krajowym lub że problem ma charakter hipotetyczny, lub też że Trybunał nie posiada wystarczającej wiedzy na temat okoliczności faktycznych i prawnych, aby odpowiedzieć na postawione mu pytania w użyteczny sposób.

46 Zadane pytania są zatem dopuszczalne.

Co do istoty

W przedmiocie pytania pierwszego

47 W ramach pierwszego pytania prejudycjalnego sąd krajowy zasadniczo dąży do ustalenia, czy art. 43 WE sprzeciwia się uregulowaniu krajowemu, na podstawie którego podatnik będący rezydentem może dochodzić, po pierwsze, odliczenia od podstawy opodatkowania kwoty składek na ubezpieczenie społeczne zapłaconych w trakcie roku podatkowego, a po drugie, obniżenia należnego podatku o kwotę składek na ubezpieczenie zdrowotne zapłaconych w tym okresie, tylko wtedy gdy rzeczone składki zostały zapłacone w państwie członkowskim opodatkowania, podczas gdy takich korzyści mu odmawia się, gdy składki zostały zapłacone w innym państwie członkowskim.

Uwagi przedłożone Trybunałowi

48 Stanowisko rządu polskiego odnośnie do pytania pierwszego można wywnioskować zasadniczo ze złożonych przez niego uwag w kwestii dopuszczalności, które zostały przedstawione w pkt 29–33 niniejszego wyroku.

49 Zdaniem Komisji Wspólnot Europejskich dokonany przez sąd krajowy opis sytuacji K. Filipiaka pozwala przyjąć, iż mógł on osobiście wykonywać czynności związane z działalnością tej spółki i sprawować nad nią kontrolę. Jego sytuacja na pierwszy rzut oka należałaby do zakresu art. 43 WE. Niemniej jednak art. 49 WE również może mieć znaczenie dla rozstrzygnięcia sporu toczącego się przed sądem krajowym, ponieważ nie można wykluczyć, że K. Filipiak, zamieszkując w Polsce, świadczy także swoje usługi na terytorium Niderlandów.

50 Komisja twierdzi, że przepisy sporne w postępowaniu przed sądem krajowym, odmawiające podatnikom będącym rezydentami korzyści podatkowych z tytułu obowiązkowych składek na ubezpieczenie, gdy składki te zostały zapłacone w państwie członkowskim innym niż Rzeczpospolita Polska, wprowadzają obiektywnie nieuzasadnione ograniczenie zarówno w zakresie art. 43 WE, jak i art. 49 WE.

Odpowiedź Trybunału

51 Należy zauważyć, że formułując pytanie pierwsze, sąd krajowy ogranicza swój wniosek o dokonanie wykładni art. 43 WE tylko do wypadku, gdy obowiązkowe składki na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne zapłacone w państwie członkowskim innym niż Rzeczpospolita Polska nie zostały odliczone w tym pierwszym państwie członkowskim. Tym samym na pytanie to należy odpowiedzieć w oparciu o założenie, iż obowiązkowe składki zapłacone w Niderlandach przez podatnika takiego jak K. Filipiak nie mogły zostać odliczone w tym innym państwie członkowskim.

– W przedmiocie właściwych przepisów traktatu WE

52 Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem pojęcie przedsiębiorczości w rozumieniu art. 43 WE jest pojęciem bardzo szerokim, oznaczającym, że obywatel wspólnotowy może uczestniczyć w sposób trwały i nieprzerwany w życiu gospodarczym państwa członkowskiego innego niż państwo jego pochodzenia (wyroki: z dnia 30 listopada 1995 r. w sprawie C‑55/94 Gebhard, Rec. str. I‑4165, pkt 25; z dnia 7 września 2006 r. w sprawie C‑470/04 N, Zb.Orz. s. I‑7409, pkt 26). W ten sposób zakresem swobody przedsiębiorczości (podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej) objęty może być obywatel wspólnotowy mający miejsce zamieszkania w jednym państwie członkowskim i posiadający w kapitale zakładowym spółki z siedzibą w innym państwie członkowskim udział, który daje mu rzeczywisty wpływ na decyzje tej spółki i umożliwia decydowanie o jej działalności (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie N, pkt 27; wyroki: z dnia 29 marca 2007 r. w sprawie C‑347/04 Rewe Zentralfinanz, Zb.Orz. s. I‑2647, pkt 22, 70; a także z dnia 2 października 2008 r. w sprawie C‑360/06 Heinrich Bauer Verlag, Zb.Orz. s. I‑7333, pkt 27).

53 Tak jak to podkreśliła Komisja, sytuacja podatnika takiego jak K. Filipiak, będącego wspólnikiem spółki osobowej prawa niderlandzkiego o strukturze organizacyjnej odpowiadającej spółce jawnej prawa polskiego, pozwala przyjąć, że podatnik ten mógł osobiście pełnić funkcje związane z działalnością gospodarczą tej spółki oraz sprawować kontrolę nad jej działalnością.

54 Postanowienie odsyłające nie wskazuje jednak, czy sytuacja K. Filipiaka należy do zakresu stosowania art. 43 WE w rozumieniu orzecznictwa Trybunału, to znaczy czy posiada on w spółce mającej siedzibę w innym państwie członkowskim udział umożliwiający mu wywieranie rzeczywistego wpływu na decyzje tej spółki i określenie jej działalności. W każdym wypadku do sądu krajowego należy ocena, czy tak właśnie jest oraz czy sytuacja K. Filipiaka należy do zakresu zastosowania art. 43 WE.

55 Ponadto, tak jak to podkreśliła Komisja, postanowienie odsyłające nie wskazuje, czy podatnik taki jak K. Filipiak, poza sprawowaniem kontroli nad działalnością gospodarczą spółki niderlandzkiej, której jest wspólnikiem, świadczy również usługi na terytorium Niderlandów.

56 W związku z tym choć sytuacja ta może być objęta zakresem art. 43 WE, to może ona także być objęta zakresem przepisów traktatu dotyczących swobodnego świadczenia usług, ponieważ nie da się wykluczyć, iż K. Filipiak, podatnik mający miejsce zamieszkania w Polsce, nie tylko sprawuje kontrolę nad działalnością gospodarczą spółki niderlandzkiej, której jest wspólnikiem, lecz także świadczy usługi na terytorium Niderlandów.

57 Sytuacja podatnika takiego jak K. Filipiak może zatem zostać oceniona w świetle zasady swobody przedsiębiorczości, ustanowionej w art. 43 WE, oraz zasady swobodnego świadczenia usług, o której mowa w art. 49 WE.

– W przedmiocie istnienia ograniczenia swobód przepływu

58 Z utrwalonego orzecznictwa wynika, że wszystkie postanowienia traktatu dotyczące swobodnego przepływu osób mają na celu ułatwienie obywatelom Wspólnoty wykonywania działalności zawodowej wszelkiego rodzaju na całym terytorium Wspólnoty. Zabraniają one także stosowania przepisów, które mogłyby stawiać ich w niekorzystnym położeniu, gdyby chcieliby podjąć działalność gospodarczą na terenie innego państwa członkowskiego (zob. w szczególności wyroki: z dnia 17 stycznia 2008 r. w sprawie C‑152/05 Komisja przeciwko Niemcom, Zb.Orz. s. I‑39, pkt 21; z dnia 16 października 2008 r. w sprawie C‑527/06 Renneberg, Zb.Orz. s. I‑7735, pkt 43).

59 Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem przyznana obywatelom państw członkowskich swoboda przedsiębiorczości oznacza dostęp obywateli do działalności na własny rachunek oraz możliwość jej wykonywania, na tych samych warunkach co warunki określone przez ustawodawstwo państwa członkowskiego dla jego własnych obywateli. Swoboda przedsiębiorczości obejmuje, zgodnie z art. 48 WE, przysługujące spółkom utworzonym zgodnie z ustawodawstwem jednego z państw członkowskich i mającym statutową siedzibę, zarząd lub główny zakład na terytorium Wspólnoty prawo wykonywania działalności w danym państwie członkowskim za pośrednictwem spółki zależnej, oddziału lub agencji (zob. wyroki: z dnia 17 stycznia 2008 r. w sprawie C‑105/07 Lammers & Van Cleeff, Zb.Orz. s. I‑173, pkt 18; a także z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie C‑406/07 Komisja przeciwko Grecji, pkt 36).

60 Trybunał wielokrotnie wskazywał już także, że nawet jeśli brzmienie przepisów odnoszących się do swobody działalności gospodarczej wskazuje, że mają na celu w szczególności zapewnienie możliwości korzystania z traktowania krajowego w przyjmującym państwie członkowskim, to jednocześnie wspomniane przepisy sprzeciwiają się temu, aby państwo członkowskie pochodzenia utrudniało wykonywanie działalności w innym państwie członkowskim przez swego obywatela albo spółkę utworzoną zgodnie z jego ustawodawstwem, odpowiadającą definicji z art. 48 WE (zob. wyroki: z dnia 13 kwietnia 2000 r. w sprawie C‑251/98 Baars, Rec. s. I‑2787, pkt 28; z dnia 11 marca 2004 r. w sprawie C‑9/02 de Lasteyrie du Saillant, Rec. s. I‑2409, pkt 42; ww. wyrok w sprawie Heinrich Bauer Verlag, pkt 26).

61 Ponadto art. 49 WE stoi na przeszkodzie stosowaniu wszelkich regulacji krajowych, w wyniku których świadczenie usług między państwami członkowskimi jest trudniejsze niż świadczenie usług wyłącznie wewnątrz jednego państwa członkowskiego (wyroki z dnia 11 września 2007 r. w sprawie C‑318/05 Komisja przeciwko Niemcom, Zb.Orz. s. I‑6957, pkt 81; z dnia 18 grudnia 2007 r. w sprawie C‑281/06 Jundt, Zb.Orz. s. I‑12231, pkt 52; a także z dnia 11 czerwca 2009 r. w sprawach połączonych C‑157/08 i C‑157/08 X i Passenheim-van Schoot, dotychczas nieopublikowany w Zbiorze, pkt 32).

62 Ograniczenia zakazane przez art. 43 WE i 49 WE istnieją w szczególności wówczas, gdy przepisy podatkowe państwa członkowskiego, które mają zastosowanie do transgranicznej działalności gospodarczej, są mniej korzystne niż przepisy, które mają zastosowanie do działalności gospodarczej prowadzonej w obrębie granic tego państwa członkowskiego.

63 W sprawie takiej jak sprawa przed sądem krajowym art. 26 ust. 1 pkt 2 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych umożliwia podatnikom podlegającym opodatkowaniu w Polsce zmniejszenie podstawy opodatkowania w podatku dochodowym o kwotę obowiązkowych składek na ubezpieczenie społeczne zapłaconych na podstawie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Artykuł 27b ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych umożliwia podatnikom podlegającym opodatkowaniu w Polsce obniżenie wysokości ich podatku dochodowego o kwotę obowiązkowych składek na ubezpieczenie zdrowotne zapłaconych na podstawie ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych.

64 Należy zauważyć, że K. Filipiak, podatnik polski prowadzący działalność gospodarczą jako wspólnik spółki osobowej mającej siedzibę w państwie członkowskim innym niż Rzeczpospolita Polska, podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu i zdrowotnemu w Niderlandach, a nie w Polsce. Zgodnie bowiem z art. 13 ust. 2 lit. b) rozporządzenia nr 1408/71 osoba prowadząca działalność na własny rachunek na terytorium jednego państwa członkowskiego podlega ustawodawstwu tego państwa, nawet jeżeli zamieszkuje na terytorium innego państwa członkowskiego. Zgodnie z ust. 1 tego artykułu w dziedzinie zabezpieczeń społecznych dana osoba może podlegać ustawodawstwu tylko jednego państwa członkowskiego.

65 Sąd krajowy wskazał ponadto, że składki na ubezpieczenie społeczne i na ubezpieczenie zdrowotne zapłacone przez K. Filipiaka na podstawie ustawodawstwa niderlandzkiego są identyczne pod względem ich charakteru i celu co składki płacone przez podatników polskich zgodnie z polskim ustawodawstwem dotyczącym systemu ubezpieczeń społecznych i świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych.

66 Uregulowanie takie jak będące przedmiotem sprawy przed sądem krajowym wprowadza różnicę w traktowaniu podatników będących rezydentami, w zależności od tego, czy składki na ubezpieczenie zdrowotne, które mogą zostać uwzględnione w celu obniżenia kwoty podatku dochodowego należnego w Polsce, lub też składki na ubezpieczenie społeczne, które mogą zostać odliczone od podstawy opodatkowania w Polsce, zostały zapłacone w ramach krajowego systemu obowiązkowych ubezpieczeń zdrowotnych lub społecznych, czy też nie.

67 Z powyższego wynika, że podatnik, który ma miejsce zamieszkania w Polsce, lecz prowadzi działalność gospodarczą w innym państwie członkowskim, w którym podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu i obowiązkowemu ubezpieczeniu zdrowotnemu, nie może odliczyć kwoty płaconych składek od podstawy opodatkowania lub obniżyć kwoty podatku należnego w Polsce o kwotę tych składek. Tym samym jest on traktowany w sposób mniej korzystny niż każdy inny podatnik, który ma miejsce zamieszkania w Polsce, lecz ogranicza swą działalność gospodarczą do terytorium tego państwa, płacąc przy tym obowiązkowe składki na ubezpieczenie społeczne i ubezpieczenie zdrowotne właściwej polskiej instytucji publicznej.

68 Tymczasem należy zauważyć, że podatnicy będący rezydentami nie znajdują się w obiektywnie różnych sytuacjach w odniesieniu do opodatkowania ich dochodu w Polsce, co mogłoby uzasadniać tego rodzaju różnice w traktowaniu w zależności od miejsca płacenia składek.

69 W rzeczywistości bowiem sytuacje podatnika takiego jak K. Filipiak, zamieszkałego w Polsce i prowadzącego działalność gospodarczą w innym państwie członkowskim, w którym objęty jest obowiązkowymi systemami ubezpieczeń zdrowotnych i ubezpieczeń społecznych, oraz podatnika, również zamieszkałego w Polsce, lecz prowadzącego działalność gospodarczą w tym samym państwie, w którym objęty jest krajowymi systemami ubezpieczeń zdrowotnych i społecznych, są porównywalne pod względem zasad opodatkowania, ponieważ obaj ci podatnicy podlegają nieograniczonemu obowiązkowi podatkowemu w Polsce.

70 W ten sposób opodatkowanie ich dochodu w państwie członkowskim, w którym objęci są krajowymi systemami ubezpieczeń zdrowotnych i społecznych, powinno być dokonywane według tych samych zasad, a w konsekwencji – przy uwzględnieniu tych samych ulg podatkowych.

71 W tych okolicznościach odmowa przyznania podatnikowi będącemu rezydentem prawa bądź to do odliczenia od podstawy opodatkowania w Polsce kwoty obowiązkowych składek na ubezpieczenie społeczne zapłaconych w innym państwie członkowskim, bądź to do obniżenia podatku należnego w tym państwie członkowskim o kwotę obowiązkowych składek na ubezpieczenie zdrowotne zapłacone w innym państwie członkowskim niż Rzeczpospolita Polska, może zniechęcić tego podatnika do korzystania ze swobód przedsiębiorczości i świadczenia usług, o których mowa w art. 43 WE i 49 WE, oraz stanowi ograniczenie tych swobód (zob. podobnie w odniesieniu do art. 18 WE ww. wyrok w sprawie Rüffler, pkt 72, 73).

72 Z utrwalonego orzecznictwa Trybunału wynika, że przepisy krajowe, które mogą zniechęcić do wykonywania podstawowych swobód zagwarantowanych przez art. 43 WE i 49 WE lub od tego odwieść, mogą jednakże być uzasadnione nadrzędnymi względami interesu ogólnego.

73 Tymczasem rząd polski nie podał żadnego ewentualnego uzasadnienia; takiego uzasadnienia nie wskazuje również sąd krajowy.

74 W świetle powyższych rozważań na pierwsze pytanie prejudycjalne należy odpowiedzieć, iż art. 43 WE i 49 WE sprzeciwiają się uregulowaniu krajowemu, na podstawie którego podatnik będący rezydentem może dochodzić, po pierwsze, odliczenia od podstawy opodatkowania kwoty składek na ubezpieczenie społeczne zapłaconych w trakcie roku podatkowego, i po drugie, obniżenia należnego podatku o kwotę składek na ubezpieczenie zdrowotne zapłaconych w tym okresie, tylko wtedy gdy rzeczone składki zostały zapłacone w państwie członkowskim opodatkowania, podczas gdy takich korzyści odmawia mu się, gdy składki zostały zapłacone w innym państwie członkowskim, nawet wówczas gdy nie zostały one odliczone w tym ostatnim państwie członkowskim.

W przedmiocie pytania drugiego

75 W ramach tego pytania sąd krajowy zasadniczo zmierza do ustalenia, czy – w wypadku gdy na pierwsze pytanie prejudycjalne udzielono by odpowiedzi, iż art. 43 WE lub art. 49 WE sprzeciwiają się przepisom krajowym takim jak w postępowaniu przed sądem krajowym – zasada pierwszeństwa prawa wspólnotowego zobowiązuje sąd krajowy do stosowania prawa wspólnotowego i powstrzymania się od stosowania spornych przepisów prawa krajowego w ramach toczącego się przed nim sporu, niezależnie od wyroku sądu konstytucyjnego, który postanowił o odroczeniu utraty mocy obowiązującej przepisów uznanych za niekonstytucyjne.

Uwagi przedłożone Trybunałowi

76 Stanowisko rządu polskiego odnośnie do drugiego pytania prejudycjalnego zasadniczo można wywnioskować ze złożonych przez niego uwag w kwestii dopuszczalności skargi, które zostały przedstawione w pkt 36–39 niniejszego wyroku.

77 Komisja podnosi, że zadając drugie pytanie prejudycjalne, sąd krajowy zmierza do ustalenia, czy zasada pierwszeństwa prawa wspólnotowego oraz art. 10 WE, a także art. 43 WE sprzeciwiają się stosowaniu przepisów prawa krajowego, które pozwalają Trybunałowi Konstytucyjnemu odroczyć w wyroku datę utraty mocy obowiązującej krajowego aktu prawnego, uznanego w tymże wyroku za niekonstytucyjny.

78 Komisja uważa, że brak jest związku pomiędzy drugim pytaniem a rozstrzygnięciem sprawy przed sądem krajowym. W wypadku K. Filipiaka odroczenie przez Trybunał Konstytucyjny daty, w której sporne przepisy utracą moc obowiązującą, nie stanowi przeszkody dla tego, aby sąd krajowy, zgodnie z zasadą pierwszeństwa prawa wspólnotowego, nie stosował tych przepisów.

79 Z powyższego Komisja wnioskuje, że możliwość odroczenia na podstawie art. 190 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej daty utraty mocy obowiązującej spornych przepisów, z której to możliwości Trybunał Konstytucyjny skorzystał w wyroku z dnia 7 listopada 2007 r., nie jest sprzeczna z zasadą pierwszeństwa prawa wspólnotowego ani z art. 10 WE i 43 WE, ponieważ nie jest ona sprzeczna z obowiązkiem niestosowania przez krajowe organy administracyjne i sądy przepisów ustawy krajowej sprzecznych z art. 43 WE.

80 Komisja twierdzi zatem, że zasada pierwszeństwa prawa wspólnotowego oraz art. 10 WE, a także art. 43 WE powinny być interpretowane w ten sposób, że nie sprzeciwiają się one stosowaniu przepisów prawa krajowego pozwalających Trybunałowi Konstytucyjnemu na odroczenie w wyroku daty, w której przepisy ustawy krajowej uznanej w tymże wyroku za niekonstytucyjne utracą moc obowiązującą.

Odpowiedź Trybunału

81 Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem sąd krajowy, do którego należy w ramach jego kompetencji stosowanie przepisów prawa wspólnotowego, zobowiązany jest zapewnić pełną skuteczność tych norm, w razie konieczności z własnej inicjatywy nie stosując wszelkich sprzecznych z nimi przepisów prawa krajowego, także późniejszych, bez potrzeby zwracania się o ich uprzednie usunięcie w drodze ustawodawczej lub w ramach innej procedury konstytucyjnej ani oczekiwania na usunięcie wspomnianych przepisów (zob. podobnie wyroki z dnia: 9 marca 1978 r. w sprawie 106/77 Simmenthal, Rec. s. 629, pkt 24; z dnia 4 czerwca 1992 r. w sprawach połączonych C‑13/91 i C‑113/91 Debus, Rec. s. I‑3617, pkt 32; z dnia 18 lipca 2007 r. C‑119/05 Lucchini, Zb.Orz. s. I‑6199, pkt 61; a także z dnia 27 października 2009 r. w sprawie C‑115/08 ČEZ, dotychczas nieopublikowany w Zbiorze, pkt 138).

82 W myśl zasady pierwszeństwa prawa wspólnotowego kolizja pomiędzy przepisem prawa krajowego a przepisem traktatu stosowanym bezpośrednio jest rozwiązywana przez sąd krajowy poprzez zastosowanie prawa wspólnotowego i w razie potrzeby odmowę stosowania sprzecznego z nim przepisu prawa krajowego, a nie poprzez stwierdzenie nieważności przepisu krajowego, przy czym właściwość organów i sądów jest w tym zakresie sprawą każdego państwa członkowskiego.

83 W tym kontekście należy przypomnieć, że Trybunał orzekł już, iż niezgodność z prawem wspólnotowym późniejszej normy prawa krajowego nie powoduje, że norma ta przestaje istnieć. W zetknięciu się z taką sytuacją sąd krajowy ma obowiązek odstąpić od stosowania tej normy, przy czym obowiązek ten nie ogranicza kompetencji sądów krajowych do stosowania tych spośród różnych procedur w ramach krajowego porządku prawnego, które są właściwe dla ochrony praw podmiotowych jednostek przyznanych przez prawo wspólnotowe (wyrok z dnia 22 października 1998 r. w sprawach połączonych od C‑10/97 do C‑22/97 IN.CO.GE.’90 i in., Rec. s. I‑6307, pkt 21).

84 Z powyższego wynika, że w sytuacji takiej jak sytuacja skarżącego przed sądem krajowym odroczenie przez Trybunał Konstytucyjny daty utraty mocy obowiązującej spornych przepisów nie stanowi przeszkody dla tego, aby sąd krajowy zgodnie z zasadą pierwszeństwa prawa wspólnotowego nie stosował tych przepisów w ramach toczącego się przed nim sporu, jeżeli uzna je za sprzeczne z prawem wspólnotowym.

85 Ponieważ, jak to wynika z pkt 74 niniejszego wyroku, na pierwsze pytanie prejudycjalne udzielona została odpowiedź, że art. 43 WE i 49 WE sprzeciwiają się przepisom prawa krajowego takim jak sporne w postępowaniu przed sądem krajowym, to na drugie pytanie prejudycjalne należy odpowiedzieć, że w tych okolicznościach zasada pierwszeństwa prawa wspólnotowego zobowiązuje sąd krajowy do stosowania prawa wspólnotowego i do odstąpienia od stosowania sprzecznych z nim przepisów krajowych, niezależnie od wyroku krajowego sądu konstytucyjnego, który odracza utratę mocy obowiązującej tych przepisów, uznanych za niekonstytucyjne.

W przedmiocie kosztów

86 Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem; do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż poniesione przez strony postępowania przed sądem krajowym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (trzecia izba) orzeka, co następuje:

1) Artykuły 43 WE i 49 WE sprzeciwiają się uregulowaniu krajowemu, na podstawie którego podatnik będący rezydentem może dochodzić, po pierwsze, odliczenia od podstawy opodatkowania kwoty składek na ubezpieczenie społeczne zapłaconych w trakcie roku podatkowego, i po drugie, obniżenia należnego podatku o kwotę składek na ubezpieczenie zdrowotne zapłaconych w tym okresie, tylko wtedy gdy rzeczone składki zostały zapłacone w państwie członkowskim opodatkowania, podczas gdy takich korzyści odmawia się, gdy składki zostały zapłacone w innym państwie członkowskim, nawet wówczas gdy nie zostały one odliczone w tym ostatnim państwie członkowskim.

2) W tych okolicznościach zasada pierwszeństwa prawa wspólnotowego zobowiązuje sąd krajowy do stosowania prawa wspólnotowego i do odstąpienia od stosowania sprzecznych z nim przepisów krajowych, niezależnie od wyroku krajowego sądu konstytucyjnego, który odracza utratę mocy obowiązującej tych przepisów, uznanych za niekonstytucyjne.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Kwalifikowana pierwsza pomoc (wykład 05 11 2008r )
fonetyka 05 11 10
05.11.2012, Pedagogika specjalna - wykłady
formularzcenowy (14-49), Przegrane 2012, Rok 2012, mail 05.11 Krasnosielc tablice
05 11 86
WSTĘP DO JEZYKOZNAWSTWA OGÓLNEGO, WYKŁAD, XI, 4 05 11
05-11 PAM-Radosne serce w świecie chaosu, ezoteryka
05,11,02
Filozofia z etyką wykład 4 (05 11)
Etyka WYKŁAD 9 & 05 11 (ER)
Zarzadzanie jakością 05.11.2011, WSFiZ Białystok - zarządzanie, Semestr III, ZARZĄDZANIE JAKOŚCIĄ, X
hme 05 11 26 wykład09
28 05 11 Wykłady
2008-05-11 19 , LATERALIZACJA NIEJEDNORODNA - np
logika 14 05 11
program wydarzen bhp 20 05 11
05 11 04 kol
05 11 Refluks, choroba wrzodowa, nowotwory (6)

więcej podobnych podstron

(05) 11

(05) 11