Filozofia – wykład 4 (05.11)
Tożsamość osobowa
Problem – Czy jestem tą samą osobą w czasie?
- podlegam zmianom (co do poglądów, wspomnień, atomów w ciele, czasami w stu procentach)
- co decyduje o tożsamość osobowej pomimo zachodzących zmian? (problem statku Tezeusza, skarpetki Locke’a)
Ciągłość cielesna – jestem tą samą osobą, o ile jestem tym samym ciałem.
- skąd wiem, że inne osoby są (mają) tymi samymi ciałami. Nie śledzę ich nieustannie. Co jeśli to idealni bliźniacy, sobowtóry, idealne kopie?
- co z przypadkami, w którym mamy pewność, że ciała są te same, ale mamy inne powody, aby wątpić, że mamy do czynienia z tymi samymi osobami:
-> schizofrenia
-> osoba w śpiączce (nie odzyskująca w ogóle przytomności)
- wyobraź sobie, że twoje ciało uległo diametralnej metamorfozie, wskutek szeregu operacji plastycznych (oparzenia, przeszczep twarzy, ale od wewnątrz czujesz się tą samą osobą)
Pamięć:
- jestem tą samą osobą, bo doskonale pamiętam, że…, znam intymne szczegóły z mojego życia (z życia osoby, z którą się identyfikuję), których prawdziwość mogą poświadczyć moi bliscy.
- jednak ludzka pamięć jest zawodna:
-> mogę nie pamiętać i być tą samą osobą (cegła w głowę)
-> można mieć fałszywe wspomnienia
Ciągłość tego samego mózgu:
- wyobraźmy sobie: po wypadku Piotra przeżył tylko jego mózg, który implantowano w ciało Pawła (który w wypadku stracił tylko mózg). Kto to będzie – Piotr czy Paweł?
Reinkarnacja
- rozważmy: brak ciągłości mózgu, ciała itd., ale pewnego dnia pewien człowiek zaczyna twierdzić, że był/jest Abrahamem Lincolnem (przykład z J. Hospersa). Zna wszystkie szczegóły z życia Lincolna, nawet takie, których nikt nie zna, a które można będzie zweryfikować. Np. twierdzi, że jako Lincoln schował w dziupli swój pamiętnik w środku lasu…
Absurdalne konsekwencje naszego myślenia o tożsamości osobowej:
Teleportacja
- wyobraźmy sobie, że mamy rok 2100, nareszcie opanowaliśmy technologię teleportacji i właśnie przeprowadza jest pierwsza, historyczna próba teleportowania Kowalskiego na Marsa.
Kowalski wejdzie do odpowiedniej kabiny, w której jego ciało zostanie zeskanowane z dokładnością co do jednego kwantu energii, po czym specjalna niszczarka zainstalowana w kabinie unicestwi znajdujące się na Ziemi…
- okazuje się że niszczarka nie zadziałała i mamy dwóch Kowalskich
Inne eksperymenty, analogiczne do „skarpetki Locke’a”, czy statku Tezeusza
- zamiana cząsteczki po cząsteczce (atom po atomie mnie i innego człowieka)
Doświadczenia bliskie śmierci – na ile mogą wpłynąć na nasze myślenie o tym, kim jesteśmy?
Czy jesteśmy wolni?
Co rozumiemy przez wolność?
O jaką wolność w tym pytaniu chodzi? (wolność ontologiczną, polityczną…)
Jak siebie postrzegamy? Jako istoty wolne czy zdeterminowane?
Jeśli zdeterminowane, to w jakim stopniu?
Czy takim, który pozwalana wniosek, że nie jesteśmy wolni?
Co to jest wolna wola? (alternatywne możliwości i sprawczość)
Alternatywne możliwości
eksperyment myślowy T. Nagela
Masz wybór: brzoskwinia albo tort czekoladowy;
- co to znaczy: „Mogłeś zjeść brzoskwinię”?
- miałem okazję zjeść brzoskwinię zamiast tortu (dwie rzeczy leżały przede mną)
- mogłem zrobić coś innego niż faktycznie zrobiłem (zdecydowałem, wybrałem spośród różnych dostępnych i osiągalnych członów alternatywy, to był mój wybór)
-> czy go był mój nieograniczony wybór? „mogę” – „jestem w stanie” (bez jakichkolwiek wstępnych warunków)
-> czy do momentu wyboru nic nie określa w sposób nieodwołalny, jaki będzie mój wybór – to otwarta możliwość, a nie z góry określony wybór (mogę – nie muszę)?
Eksperyment B. Libeta:
- dwie serie badań zainicjowane przez Benjamina Libeta
- stan fizyczny -> stan mentalny
- stan mentalny -> stan fizyczny
- co jest przyczyną sprawczą? Stan fizyczny czy mentalny?
(badano działania wolicjonalne)…
- eksperyment: badani zostali podłączeni do aparatury rejestrującej nerwową aktywność mózgu (elektroencefalograf). Zadanie badawcze: zapoczątkowanie dowolnego ruchu dłoni w dowolnie wybranej przez siebie chwili. Mieli tylko zakomunikować badaczowi, kiedy podjęli decyzję o wykonaniu ruchu (komunikat werbalny..)
- decyzja o wykonaniu ruchu pojawiała się ok. 200 milisekund przed wykonaniem ruchu
- narastanie aktywności mózgu pojawiało się u y ok. 550 milisekund przed wykonaniem ruchu, czyli na ok. 350 milisekund przed tym, nim podjęli decyzję, żeby wykonać ruch dłonią (aktywności neuronalna- readiness potential [RP] - potencjał gotowości)
WNIOSEK: świadomy wybór ma swoje źródło w nieświadomych procesach zachodzących w mózgu – ergo – to nie świadomy wybór jest źródłem działania, lecz jest nim nieświadomy obszar mózgu, który reguluje i naszym działaniem i naszym myśleniem
INTERPRETACJE
- wolna wola nie istnieje – świadomość jest tylko informowana o czymś, co zachodzi; wolna wola -> złudzenie
- świadome działanie rodzi się na tyle wolno, że nie może być przyczyną działania
- wolna wola może jedynie zablokować wykonanie działania, po wystąpieniu aktywacji RP; stany mentalne -> funkcja kontrola (wg Libeta)
KRYTYKA
- współwystępowanie (koincydencja) 2 zjawisk vs przyczynowanie
- mało ważne czynności motoryczne mogą być inicjowane na poziomie podświadomym
- wzrost aktywności mózgu nie musi sygnalizować momentu podejmowania decyzji, ale koncentracji, zaangażowanie w wykonywanie zadania;
- sztuczność warunków eksperymentalnych – eksperyment nakazuje spontaniczność, ale jednocześnie czynność jest nakazana (nie można wykluczyć wcześniejszej deliberacji „teraz nie teraz”)
Determinizm
Każde zdarzenie jest zdeterminowane jakąś przyczyną.
- w każdym przypadku warunki istniejące zanim podejmujemy działanie wyznaczają z góry to działanie i czynią je nieuniknionym; wszystkie poprzednie decyzje, doświadczenie, wiedza, pragnienia, warunki społeczne i kulturowe, w których żyje x determinuje jego wybory i przez to działanie
- rozróżnienie: determinizm a fatalizm („nieważne, co zrobię i tak wynik jest już z góry określony”)
KONSEKWENCJA: brak moralnej i prawnej odpowiedzialności – trudna do wyobrażenia konsekwencja
Argumenty na rzecz determinizmu:
- niepodważalny sukces nauki uprawianej w paradygmacie naturalistycznym – deterministycznym (medycyna, genetyka, neurofarmakologia)
Argumenty przeciw determinizmowi:
- introspekcja (mam poczucie realności alternatywnych możliwości działania i sprawczości)
- organizacja życia społecznego zgodna z założeniem istnienia jednostek obdarzonych wolną wolą (idea demokracji, prawa – prawnej odpowiedzialni, uniwersytetu)
Dwa rozumienia wolności: wolność negatywny i pozytywna
Wolność negatywna – „wolność od” – „mogę nie muszę”
Wolność jako brak przymusu:
- przykład: „Nie oddałem pieniędzy z własnej woli, zmuszono mnie”, czy jednak nie byłem w jakimś sensie wolny? Mogłem przecież ponieść niechciane konsekwencje
- czy bycie uwarunkowanym do działania (np. za pomocą sugestii) oznacza przymus? A jeśli nie, czy jest to wolne działanie?
Dwa odmienne czynniki determinujące nasz wybór:
- ślub z powodu szantażu (przymusu) ze strony narzeczonego/narzeczonej
- ślub z powodu pragnienia/pożądania (chcenia)
-> (sąd przyjąłby pierwszy czynnik za unieważniający ślub, drugiego nie)
Wolność jako brak zewnętrznych ograniczeń
- przykłady: inne osoby, przeszkody, brak pieniędzy
Wolność jako brak wewnętrznych ograniczeń
- wewnętrzne przeszkody (np. uzależnienia)
- sugestia posthipnotyczna („obudziwszy się z transu, kiedy usłyszysz ‘to nie tu’, podejdziesz do okna i otworzysz je”
- elektrody w mózgu generujące, z woli innej osoby, pragnienia których innych okolicznościach być nie miał
- osoba urodzona w silnie indoktrynowanym środowisku
Wolność pozytywna – „wolność do”
Zdolność do wyboru spośród alternatywnych możliwości
- „mogę x lub y”
Zdolność do działania zgodnego z tym wyborem. Czego potrzebujemy, abyśmy byli wolni w tym sensie?
- akrasia – paradoks słabej woli (paradoks – człowiek istota racjonalna, słaba wola – działanie wbrew sobie, jestem przekonany, że x jest dobre, ale mimo to działam inaczej)
- siła woli – siła samokontroli (Baumeister, przykład Davida Blaine)
-> wola jako mięsień, który można ćwiczyć – im więcej ją trenujesz, tym większe zasoby; zjawisko wyczerpywania się woli
-> czynniki osłabiające wolę (głód, zmęczenie, choroba…)
-> stawianie sobie celów, motywujących do działania
-> internalizacja celów – moje cele motywują mnie znacznie efektywniej niż narzucone (heteronomiczne)
Czy wolność woli zakłada INDETERMINIZM?
Indeterminizm: wolność to brak determinującej przyczyny
- nie każde zdarzenie ma swoją przyczynę
-> nie wyklucza to tezy, że większość zdarzeń jest zdeterminowana
-> w sytuacji wolnego wyboru przekraczamy determinację kauzalną:
*Co wybiorę zależy ode mnie (nie jest w nieunikniony sposób określone przez przyczynowy stan świata w danej chwili) – wolność wyboru
*to ja inicjuję nowy łańcuch przyczynowy – sprawczość
* ktoś posiadający pełną wiedzę na temat świata nie byłby stanie przewidzieć w 100% moich wyborów
Zarzuty:
Brak dowodów na istnienie nieuprzyczynowanych działań ludzkich
- owszem dla wielu ludzkich działań nie znamy przyczyn, ale to nie to samo, co powiedzieć, ze wiemy, że te działania nie mają przyczyn
„poczucie” wolności nie oznacza jeszcze, że jesteśmy wolni (może jedynie jakiś złośliwy demon nas nieustannie zwodzi)
W naszym codziennym życiu ciągle zakładamy prawdę determinizmu:
- wychowując dzieci mamy nadzieję, że dzięki odpowiednim zabiegom określimy ich zachowanie
- tłumacząc kryminalistów wskazujemy na ich dzieciństwo etc.
Indeterminizm = nieprzewidywalność = brak wolności
- wyobraźcie sobie kogoś porażonego atakiem „indeterministycznej wolności”. Czy nazwalibyście to wolnością? To nie ja powoduję swoje działania, ale one „spontanicznie” ze mnie wyskakują
- wolność zatem zdaje się koniecznie zakładać jakiś determinizm (autodeterminizm)
- indeterminizm nie jest zatem „moralną koniecznością”, to raczej jak zaproszenie chaosu; determinizm – idealny porządek (przyczyna -> skutek) – indeterminizm – totalny chaos
- uniemożliwia ocenę moralną, ponieważ neguje odpowiedzialność moralną
- przewidywalność nie wyklucza wolności; jeśli masz przyjaciela, na którego możesz liczyć, to jest on w jakimś sensie przewidywalny. To nie oznacza jednak, że nie on wolny.
- rola przypadku – moralnego trafu
Traf moralny (moral luck)
Eksperymenty myślowe T. Nigela:
1/ Uratowanie kogoś z płonącego budynku vs zrzucenie go z okna dwunastego piętra przy próbie ratowania
2/ Wariacka jazda samochodem vs taka sama jazda zakończona
3/ Funkcjonariusz obozu koncentracyjnego, który wiódłby pewnie spokojne życie, gdyby naziści nie doszli do władzy vs ktoś spokojnie i niewinnie żyjący w Argentynie, kto mógł być funkcjonariuszem obozu koncentracyjnego, gdyby w 1930 nie wyjechał z Niemiec
O jak wielu rzeczach w naszym życiu decyduje przypadek?
Traf moralny – czynnik, który istotnie wpływa na moralną ocenę naszego działania i jednocześnie jest poza naszą świadomością i kontrolą. Może wpływać dodatnio i ujemnie.
Typy trafu moralnego:
1/ Konstytutywny – jakim jestem człowiekiem, nie chodzi po prostu, jak człowiek rozmyślnie czyni, tylko jakie ma skłonności, zdolności, temperament
2/ Sytuacyjny – dotyczy okoliczności, w których stajemy, trudności, z jakimi się w życiu mierzymy
3/ Przyczyny działania – do jakiego stopnia jestem zdeterminowana przez poprzednie okoliczności i wybory
4/ Skutki – czym kończą się nasze projekty i zamiary; rozbieżność naszych przewidywać i faktycznych skutków działania
a) Kompatybilizm – pomiędzy determinizmem i indeterminizmem
- Kompatybilizm: wolność ludzką da się pogodzić z faktem determinizmu
- organizmy ludzkie, choć należą do świata przyrody, to można je traktować jako częściowo wyizolowane systemy, które posiadają wolną wolę rozumianą jako efektywne akty chcenia drugiego rzędu (akty woli II rzędu – H. Frankfurt)
- przy orzekaniu wolności liczy się to, co dana osoba uczyniła sama z siebie, a nie w wyniku zewnętrznego przymusu (ze strony innych osób)
- kompatybilizm H. Frankfurta:
1/ pragnienia I rzędu – „chcę x, y, z” („chce mi się zapalić, „nie chce mi się uczyć”)
2/ pragnienia II rzędu – „chcę chcieć x, y, z” („nie akceptuję mojego pragnienia zapalenia”, „nie akceptuję mojego lenistwa”) – zdolność do refleksyjnej samooceny – te pragnienia, które świadomie akceptuję lub odrzucam
3/ akty woli II rzędu – „chcę by moje pragnienie x było efektywne”; „chcę, by moje akceptowane pragnienie niezapalenia stało się efektywne”; „chcę, by moje akceptowane pragnienie nieleniuchowania stało się efektywne”
WOLA TO MOJE GŁĘBOKIE „JA” [DEEP SELF] – to, czego w głębi siebie naprawdę pragnę i chcę, żeby to się stało efektywne
- kim jest osoba wg Frankfurta?
osoba to ktoś, kto posiada akty woli II rzędu vs lekkoduch [Wanton], posiada wiele pragnień i nie dokonuje żadnych refleksji nad nimi (chce mi się vs chcę chcieć); lekkoduch (Forrest Gump – życie go niesie) – nie interesuje się tym, jakie pragnienia nim kierują (nie dokonuje nad nimi refleksji)
-> narkoman lekkoduch (obojętność wynikająca z braku refleksji)
-> niechętny narkoman (pragnienia wzięcia narkotyku to obca siła, której w sobie nie akceptuje i z nią walczy)
brak wolności działania nie oznacza braku wolnej woli (narkoman niechętny – choć nie chce, bierze narkotyk, bo jest uzależniony) – determinizm na poziomie działania
WOLNA WOLA – wolność pragnienia tego, czego chce się pragnąć (pragnie, by jego pragnienie niebrania narkotyku stało się efektywne) – wolność na poziomie pragnień i aktów woli II rzędu
Pomimo braku alternatywnych możliwości – główny zarzut wobec determinizmu – można bronić moralnej odpowiedzialności
- odpowiedzialność moralna a zasada alternatywnych możliwości
mogę postąpić inaczej (wybrać x albo y)
-> jeśli nie mogę wybrać inaczej (DETERMINIZM), to nie jestem odpowiedzialna
KONTRPRZYKŁADY:
Jones (postanawia zabić x)
Jones I – groźba wywiera na nim wrażenie
Jones II – niezależnie od groźby chce zabić x
Ale co to znaczy NIE MÓGŁ POSTĄPIĆ INACZEJ?
(mógł tylko musiałby ponieść niechciane konsekwencje)
Udoskonalony kontrprzykład: Jones i Black (możliwość sterowania aktami decyzyjnymi J)
Brak alternatywy nie musi oznaczać działania pod przymusem
Niezależnie od bycia przymuszanym, można tego, do czego jesteśmy przymuszani chcieć
- odpowiedzialność moralna – pomimo braku alternatywnych możliwości
*nie mogłem pomóc – determinizm
*nie mogłem się spotkać – determinizm
* nie mogłem przestać palić – determinizm
-> Ale czego chciałeś naprawdę?
odpowiedzialność moralna istnieje nawet pomimo braku alternatywnych możliwości działania. Jesteś odpowiedzialny za pragnienia II rzędu i akty woli II rzędu (te akceptowane pragnienia, które chciałbyś, by były efektywne)
* Czy chciałeś pomóc, spotkać się, nie palić?
ODPOWIEDZIALNOŚĆ MOŻNA OCALIĆ NAWET W RAMACH DETERMINIZMU
- problem kompatybilizmu
ale w filozofii trudno szukać ostatecznych rozstrzygnięć. KOMPATYBILISTÓW ZAWSZE MOŻNA JESZCZE ZAPYTAĆ:
* Dlaczego żywię takie, a nie inne pragnienia II, III, IV rzędu?
* Skąd one wzięły? (determinacje psychologiczne, społeczne, historyczne, ekonomiczne, itd.)
* To dalej determinizm – oddala problem, podnosi na wyższy poziom, ale go nie rozwiązuje
* Dalej nie ma miejsca na „działanie z siebie”
* Wszystko jest już wcześniej ustalone aż do Wielkiego Wybuchu
CZY ZATEM MOŻNA MÓWIĆ, ŻE WOLNOŚĆ ZOSTAŁA OCALONA?
Co z tą wolnością?
- czy idea wolności jest zatem sprzeczna w sobie? (Peter van Invagen)
- wydaje się, że zarówno determinizm i indeterminizm wkluczają się
- jednak poza determinacją i brakiem determinizacji istnieje jeszcze „AUTODETERMINACJA” – ja sam siebie determinuję [przyjmowane przeze mnie racje, argumenty, akty zrozumienia mogą determinować moje działanie, a nie tylko fizyczne przyczyny sprawcze] – determinizm racjonalny Leibniza, kauzacja immanentna – szczególnego rodzaju R. Chisholma
- ontologicznie w obliczu braku odpowiedzialności pozostaje wierzyć w istnienie wolnej woli jako czegoś tajemniczego [miracle] P. van Invagen