geneza utworu i gatunek

GENEZA: Ludzie bezdomni to powieść Stefana Żeromskiego, która ukazała się w roku 1899, z datą 1900. Była to piąta z kolei książka tego pisarza, jej wydanie krytycy i czytelnicy uznali za wielkie wydarzenie o wymiarze nie tylko artystycznym, ale także społeczno-politycznym. Książka od razu zdobyła ogromną popularność, już w trzy miesiące od momentu ukazania się na rynku pierwszych egzemplarzy zaszła potrzeba podpisania z autorem umowy na drugie wydanie powieści. Stefan Żeromski przygotowywał się do pisania Ludzi bezdomnych niezwykle starannie, gromadził między innymi materiały o domu noclegowym “Chateau Rouge” czy o topografii Nałęczowa (w powieści - Cisy).

LUDZIE BEZDOMNI JAKO POWIEŚĆ NOWEGO TYPU Ludzie bezdomni stanowią zapowiedź nowej powieści, odmiennej od realistycznej prozy epoki pozytywizmu. Kompozycja powieści realistycznej charakteryzowała się dobrze skonstruowaną fabułą i zwartą akcją, której ośrodkiem był główny bohater. Żeromski odchodzi od tego schematu tworząc powieść nowego typu, charakteryzującą się między innymi:

• tak zwanym albumowym charakterem scen. Polega on na tym, że między dwoma rozdziałami nie zachodzi związek przyczynowo-skutkowy, kolejne rozdziały stanowią wybrane epizody z życia bohatera. Na przykład drugi rozdział, którego akcja rozgrywa się w Warszawie, dzieli od pierwszego rok. Autor nie informuje czytelnika, co się w tym czasie działo z Judymem, w jakich okolicznościach wyjechał z Paryża. Albumowy charakter scen sprzyja rozluźnieniu kompozycyjnemu utworu, poszczególne rozdziały mogą funkcjonować jako osobne opowiadania (na przykład historyjka o swawolnym Dyziu);

• synkretyzmem poetyk, czyli stosowaniem w jednym utworze technik pisarskich charakterystycznych dla różnych epok i prądów: symbolizmu, naturalizmu a także impresjonizmu.

  • Symboliczny jest tytuł utworu, który można odczytywać wieloznacznie (bezdomność paryskich nędzarzy, bezdomność duchowa Judyma czy emigracja Wiktora). Równie symbolicznego znaczenia nabiera tytuł ostatniego rozdziału - Rozdarta sosna (metaforyczne ukazanie wewnętrznego rozdarcia głównego bohatera) czy też krzyk pawia, który słyszy Judym odjeżdżający od śmiertelnie chorej kobiety (symbol nadchodzącej śmierci);

  • Naturalistyczne są opisy miejsc, w których żyją i pracują biedacy. Należą do tej kategorii: opis domu noclegowego, dzielnicy żydowskiej i fabryki cygar. Zgodnie z wymogami naturalizmu pisarz unika w nich własnego komentarza, ukazuje świat przedstawiony bez żadnych upiększeń, przedstawia jego brzydotę i nędzę w celu wywołania wstrząsu u czytelnika: “W każdym z takich sklepów czerniała na podłodze kupa błota, która nawet w upale zachowuje właściwą jej przyjemną wilgotność. Po tym gnoju pełzały dzieci okryte brudnymi łachmany i same brudne nad wyraz (...). Blade, żółte, obumarłe dziewczyny, same nie czesane ani myte, pracowicie rozdzielały kłaki...”;

  • Impresjonistyczne są rozdziały mające funkcje retardacyjne (opóźniające rozwój akcji), wprowadzające do utworu element nastrojowy: przez opisy przyrody, krajobrazu, autor stara się odtworzyć stan duszy bohatera. Są to przede wszystkim rozdziały Smutek i Przyjdź. Taki zabieg jest określany mianem liryzacji prozy;

• indywidualizacją języka postaci, co w praktyce oznacza, że każdy bohater mówi językiem charakterystycznym dla swego pochodzenia i wykształcenia. Na przykład w rozmowie Wiktora z Tomaszem ten pierwszy posługuje się językiem potocznym, z silnymi naleciałościami gwarowymi (“Mogię na mieście...”, “Wzienem, zrugałem raz i drugi...”). Z kolei Joasia w swoim pamiętniku używa języka literackiego: “Pod wpływem szyderstw tego frazesowicza S. przestałam pisać, a teraz niewymownie żałuję”;

• wielogłosem narracyjnym. Główny narrator jest trzecioosobowy, ale Żeromski wprowadza również narrację personalną i pierwszoosobową (pamiętnik Joasi, nawiązujący do tradycji romantycznej);

• zakończeniem otwartym, czytelnik nie zna końca losów bohatera, nie wie, jakie skutki wywołało podjęcie takiej, a nie innej, decyzji.