RODZAJ I SPECYFIKA BADAŃ FONOSKOPIJNYCH WYKORZYSTYWANYCH W POLICJI

Patrycja Jursza

Olga Karepin

TBW 2013, semestr II

WSTĘP

Każdego dnia funkcjonariusze policji narażają własne zdrowie by chronić, życie i zdrowie obywatela, a także przyrzekają chronić bezpieczeństwa i porządku publicznego. Inicjują i organizują działania, mające na celu zapobieganie popełnienia przestępstw i wykroczeń, a także zmierzające do ich wykrywania, a co z tym związane ścigania sprawców tychże czynów.

W celu szybkiego i skutecznego działania, policjanci w swoich działaniach posiłkują się odpowiednimi, a zarazem skutecznymi i nowoczesnymi technikami kryminalistyki. Są to techniki które mają na celu rozpoznawanie śladów na miejscach zbrodni, a także wykrywania prawnie określonych, ujemnych zjawisk społecznych, a w szczególności przestępstw i ich sprawców oraz udowadniania istnienia lub braku związku między osobami a zdarzeniami [1]. Jednym z narzędzi technik kryminalistycznych jest technika śledcza mająca na celu badanie autentyczności nagrania, odtworzenia i spisania treści rozmowy oraz identyfikacji mówcy na podstawie analizy mowy - fonoskopia. Do jej zadań należy także korekcja nagrań, mająca na celu poprawienie wyrazistości
i zrozumiałości mowy [2]. Funkcjonariusze policji najczęściej wykorzystują techniki fonoskopijne w działalności operacyjno-rozpoznawczej, a także w procesie gromadzenia materiału dowodowego. Funkcjonariusz uzyskując zapis wideo i/lub foniczny w toku czynności operacyjnych oraz poddając go obróbce i szczegółowej analizie w toku działań dochodzeniowo – śledczych, umożliwiają skuteczne wykrywanie sprawców, miejsc zbrodni, a także gromadzenie obciążającego materiału dowodowego będącego podstawą do rozpoczęcia postępowanie przygotowawczego procesu sądowego.

ŚLADY FONOSKOPIJNE

Ślady w znaczeniu kryminalistycznym to zmiany w obiektywnej rzeczywistości, które jako spostrzegalne znamiona po zdarzeniach będących przedmiotem postępowania mogą stanowić podstawę do odtworzenia i ustalenia przebiegu tych zdarzeń zgodnie z rzeczywistości [3]. Ślady fonoskopijne to rodzaj śladów zabezpieczany bądź celowo pobranych przez techników kryminalistyki mających na celu dostarczenia niezbędnych informacji w analizowanej sprawie. Najczęściej występują w postaci zarejestrowanych dźwięków akustycznych (np. mowa) na wszelkiego rodzaju nośnikach danych. Pełnią one następujące role:

• dowodową – nagrania w postaci np. telefonicznego żądania okupu, zawiadomienia
  o podłożeniu ładunku wybuchowego są dowodami winy sprawcy;

• identyfikacyjną – umożliwia identyfikację sprawy na podstawie jego osobliwych cech akustycznych mowy, umożliwia także wykrywanie miejsca zdarzenia na podstawie zapisu akustycznego tła (np. hałas przejeżdżających samochodów, mowa spikera na dworcu kolejowym, itp.);

• rejestracyjną- dokonywanie nagrań dźwięków akustycznych w celu:

  • dokumentacji czynności procesowych;

  • dokumentacja przebiegu zdarzenia np. rejestracja zgłoszenia, odczytywanie czarnych skrzynek, itp.;

  • dokumentacja przestępstwa w postaci nagrań np. afery korupcyjnej;

• rekonstrukcyjną – pozwalająca na odtworzenie zaistniałych zdarzeń, np. zachowanie załogi spadającego samolotu na podstawie zapisu ich rozmów;

• zapobiegawczą – pozwalająca na ówczesne poznanie zamiarów sprawcy, np. zakładanie podsłuchu w telefonach lub pomieszczeniach.

CZYNNOŚCI PRZYGOTOWAWCZE POPRZEDZAJĄCE WŁAŚCIWE BADANIE FONOSKOPIJNE

Pobieranie materiału do badań

Pobieranie materiału do badań ogranicza się do zapisu sygnału akustycznego w postaci sygnałów będących reprezentacją dźwięków do postaci analogowej lub cyfrowej informacji zawartej na nośniku danych. Do procesu pobierania wykorzystuje się urządzenia wejściowe w postaci mikrofonów rejestrujących dźwięk, przetworników przeważających dźwięki akustyczna na sygnał (dane), które są zapisywane na analogowych bądź cyfrowych nośnikach danych. Do analogowych nośników danych zaliczamy: kasety magnetofonowe, mikrokasety, kasety wideo (np.: VHS, Video
8 mm), i rzadko używane taśmy do magnetofonów szpulowych. Natomiast do cyfrowych nośników danych zaliczamy: dyski optyczne CD (np.: CD-R, CD-RW, DVD), dyski magnetyczne stałe i wymienne, minidyski MD, kasety DAT i DV, pamięci półprzewodnikowe oraz cyfrowe urządzenia rejestrujące (telefon, dyktafon).

Rys 2 Przykłady nośników danych. Od lewej: kaseta magnetofonowa, telefon komórkowy, dyktafon, dyskietka, karta pamięci, przenośny odtwarzacz muzyki.

Pobrany materiał jest bardzo delikatnym materiałem. W przypadku nośników magnetycznych takich jak taśmy magnetofonowe, należy uważać by nie zbliżać ich do silnego pola magnetycznego, przechowywać w miejscach o wysokiej temperaturze, wilgotności i dużym stężeniu środków chemicznych. Wszystkie nośniki danych należy chronić przed uszkodzeniami mechanicznymi. Materiał porównawczy do badań porównawczych na ogół nagrywany jest w warunkach studyjnych. Nagrania najczęściej dokonuje ekspert, ma bowiem możliwość pobrania materiału porównawczego odpowiednio do wytypowanych, charakterystycznych cech mownych i głosowych danego człowieka.

Preobróbka materiału

Pierwszą czynnością wykonywaną przez techników jest otworzenia nagrania, celem ustalenia przydatności do dalszej obróbki. W tym celu technik dopasowuje odpowiedni odtwarzacz nośnika danych, który nie będzie powodował zniszczenia pobranego materiału, a zarazem będzie dawał optymalne parametry odsłuchowe. W tym procesie eksperci są już w stanie ustalić takie dane techniczne zapisu jak: rodzaj dźwięku i jego nośnika, prędkość zapisu i jego częstotliwość, szum
i charakter zakłóceń, oraz długość nagrania. Po odsłuchaniu wykonywana jest kopia nagrania przeznaczona do dalszego opracowywania. Kopia taka wykonywana jest w laboratorium, przy użyciu specjalistycznego sprzętu, tak aby nie utraciła nic z utrwalonej informacji. W przypadku nośników cyfrowych, jest to odpowiednio skonfigurowany komputer oraz nagrywarka. Więcej problemu sprawiają nośniki starszego rodzaju taki jak np. taśmy do magnetofonów szpulowych czy kasety wideo.

Korekcja nagrań

W procesie korekcji nagrań, technicy fonoskopii poddają materiał różnego rodzaju korektom technicznym w celu uzyskania jak najlepszej jakości nagrania, jak również w celu wydobycia maksymalnej ilości informacji. Do obróbki i korekcji nagrań wykorzystywana jest najnowsza technologia. Za pomocą specjalistycznego oprogramowania komputerowego nagrania poddawane są obróbce w postaci usuwania składowych nagrania zaburzających jego prawidłowy odsłuch. Analizując poszczególne składowe polisygnału o różnych częstotliwościach i amplitudach wydobywa się tzw. materiał właściwy, który poddawany jest właściwym badaniom fonoskopijny.

RODZAJE BADAŃ FONOSKOPIJNYCH

Na podstawie zapisu dźwięku mowy ludzi oraz jej odpowiedniej obróbki technicy są w stanie określić takie parametry jak: wiek, płeć, zawód, środowisko życia, kierunek wykształcenia, choroby (krtani, płuc), znajomość języków obcych czy stan psychiczny w chwili wypowiedzi.
Po zarejestrowaniu rozmowy technik fonoskopii może na podstawie sposobu mowy, natężeniu dźwięku, porównania akcentowania, oddychania czy budowy zdań stwierdzić tożsamość rozmówcy. Na podstawie nagrania można ustalić także kilka fundamentalnych faktów takich jak:

• Autentyczność nagrania, czy wypowiedzi.

• Treść i sposób przekazu wypowiedzi.

• Rodzaj sprzętu, który prowadził rejestrację dźwięku.

• W wyniku badania tzw. Tła czyli odgłosów towarzyszących rozmowie można stwierdzić gdzie znajdują się rozmówcy, jakie czynności wykonują rozmówcy, oraz źródła innych odgłosów takich jak: samochody, grający telewizor, czy praca kosiarki.

Badania odsłuchowe

Badania odsłuchowe polegają na odtworzeniu nagrań zakończonym procesowym spisaniem treści utrwalonych w nich dowodowych wypowiedzi [4]. W praktyce polega na ustaleniu samej treści poszczególnych wypowiedzi i nierozerwalnie łączą się z tzw. identyfikacją osób w obrębie materiału dowodowego. Odtwarzanie i spisywanie nagrań wymaga od biegłego takich predyspozycji, jak: posiadanie zdrowego narządu słuchu, tzw. słuchu fonematycznego (słuch niezbędny do rozumienia mowy), odporność psychiczna, zdolność koncentracji uwagi, umiejętność samokontroli. Ponadto posiadania bogatej wiedzy ogólnej, technicznej oraz dobrej znajomości gramatyki i fonetyki języka polskiego, ze szczególnym uwzględnieniem dialektów i gwar. Biegły musi także opanować m.in. umiejętność właściwego ustalania rzeczywistego brzmienia głosek, właściwego przyporządkowywania kolejnych wypowiedzi rozmówcom oraz właściwej redakcji ustalanego tekstu.

W policyjnych laboratoriach kryminalistycznych badania odsłuchowe przeprowadza się
w pomieszczeniach specjalnie przystosowanych akustycznie (zapewniających właściwe uformowanie pola dźwięku bezpośredniego i rozproszonego oraz odizolowanie od dźwięków zewnętrznych) oraz przy użyciu urządzeń wysokiej klasy, umożliwiających dokonywanie korekcji, odsłuchu i wielu różnorodnych analiz badanych zapisów dźwiękowych. Badania odsłuchowe w większości przypadków są czasochłonne i uzależnione od charakteru i jakości badanego nagrania, przez co jedna minuta średnio wymaga około półtorej godziny pracy eksperta. W skrajnych przypadkach czas ten może wynosić nawet kilka godzin. Czasochłonność tych badań wynika z utrudnionego dostępu do informacji zawartej w nagraniu (np. ze względu na niesprzyjające warunki akustyczne otoczenia,
w którym dokonywano nagrania, wadliwą pracę urządzenia rejestrującego lub jego niską jakość, zakłócenia zewnętrzne, np. w postaci krzyków, hałasu, płaczu). Na czasochłonność wpływa też konieczność podejmowania różnych przedsięwzięć korekcyjnych, a także konieczność minimalizowania ryzyka popełnienia błędu (badania te bazują na wykorzystaniu narządu zmysłu). Czynniki wpływające na czasochłonność badań związane są głównie z:

• fizjologią słuchu (przekłamania),

• negatywnymi skutkami zapamiętywania (trudność w uwolnieniu się od fałszywych sugestii),

• metodyką odsłuchu fragmentów szczególnie intensywnie zakłóconych i zniekształconych oraz szeptu, która wymaga wielokrotnych powtórzeń oraz częstych przerw,

• metodą obiektywizacji dokonywanego odsłuchu:

  • w przypadku rozstrzygania wątpliwości,

  • realizowaną poprzez wielokrotne powtarzanie i kontrolę po wystarczająco długim czasie.

Badania autentyczności

Badanie autentyczności ma na celu ustalenie, czy nagranie odzwierciedla faktyczny przebieg zdarzenia, czy nie usunięto jakiś jego fragmenty, zmieniono kolejność zapisu poprzez montaż, a także czy nie dokonano żadnej innej ingerencji, mającej na celu zafałszowanie stanu rzeczywistego. Analizie podlega treść rozmowy, intonacja zarejestrowanych słów i zdań oraz ciągłość sygnałów wynikającą
z psychofizycznego procesu mówienia, kontekstu sytuacyjnego, warunków akustycznych oraz jakości urządzeń służących do transmisji i rejestracji nagrań. Głos identyfikuje się tworząc matematyczny model nagrania i porównując go z wzorcami występującymi w bazie danych.

W przypadku materiału zapisanego w postaci analogowej na różnego rodzaju taśmach stosuje się następujące procedury analizy autentyczności nagrania:

• wizualna kontrola taśmy oraz jej nośnika magnetycznego w celu wykrycia mechanicznych uszkodzeń, świadczących o ingerencji w nagranie;

• badanie audytywne - czyli przesłuchanie nagrania w celu ustalenia treści rozmowy
  i spójności kontekstu, analizy tła akustycznego;

• badanie stanu namagnesowania taśmy za pomocą zapisu obrazu z wykorzystaniem mikroskopu;

• badanie obrazów sonograficzne – parametrów sygnału oraz śladów pozostawionych na taśmie przez urządzanie rejestrujące.

W przypadku materiału zapisanego w postaci cyfrowej na różnego rodzaju nośnikach danych cyfrowych. Badania autentyczności prowadzone są prowadzone z wykorzystaniem zaawansowanych technicznie metod, pozwalających ustalić ciągłość przebiegów elektrycznych i obrazów spektrograficznych sygnału akustycznego. Wykorzystywana jest również analiza audytywna. Również poprzez kontrolę historii operacji dokonywanych na plikach zawierające nagranie takich jak np. data utworzenia, czas i rodzaj modyfikacji można ustalić autentyczność nagrań. Z pomocą programów służących do analizy sygnału, jak choćby Adobe Audition można dokonując analizy graficznej reprezentacji nagrania stwierdzić lub wskazać miejsca ingerencji w nagranie. Przy pomocy prostych skryptów realizowanych w środowisku Matlab można dokonywać analizy widma i częstotliwości sygnału, które prowadzą do s oceny autentyczności nagrania.

Badania mające na celu identyfikacje osób

Badania mające na celu identyfikację osób jednoznacznie wskazują przynależność danych wypowiedzi do poszczególnych osób. Posiadają one charakter wielopłaszczyznowy i składają się
z wielu etapów następujących po sobie. Badania bazują na fragmentach mowy ciągłej. Analizie poddawane
są wypowiedzi pod kątem zjawisk językowych i akustycznych, a także technicznych pomiarów parametrów charakterystycznych dla mowy ludzkiej taki jak: podstawowa częstotliwość krtaniowa, barwa i ton głosu, dynamika wypowiedzi, dysfunkcje fonetyczne wypowiedzi. Mowa ludzka to nic innego jak sygnał mający swoją reprezentacja czasową. Na parametry mowy maja wpływ następujące czynniki: częstotliwość drgań strun głosowych, turbulentny przepływ powietrza zależny od osobliwych cech anatomicznych krtani.

Wyróżnia się następujące etapy identyfikacji osób:

• identyfikacja w obrębie materiału dowodowego,

• pobranie wypowiedzi porównawczych,

• identyfikacja z wykorzystaniem materiału porównawczego.

Identyfikacja w obrębie materiału dowodowego jest prowadzona równocześnie ze spisywaniem treści. Sprowadza się do licznych porównań kolejnych wypowiedzi, w celu ich rozpisania na wszystkich mówców biorących udział w utrwalonym zdarzeniu. Po tym etapie badań uzyskuje się informację, ile osób brało udział w rozmowach dowodowych, jeśli rozmów jest więcej, to które z nich zostały przeprowadzone przez te same osoby. Od poprawnie przeprowadzonego tego etapu badań fonoskopijnych zależy powodzenie następnych, zależnie od celu zakreślonego postanowieniem, identyfikacji z wykorzystaniem materiału porównawczego lub wnioskowania o nieznanym mówcy. Należy ponownie zaznaczyć, że sporządzający stenogram dokonuje identyfikacji jedynie w oparciu
o analizy lingwistyczne, wyłącznie w obrębie jednej rozmowy, przez co brak wtedy powiązania osób występujących w kolejnych rozmowach dowodowych.

Badania identyfikacyjne nie zawsze są owocne. Do wyróżnienia wypowiedzi konkretnego mówcy wymagane jest wykazanie istnienia całego zespołu cech i parametrów dystynktywnych, indywidualizujących osobę, a wynikających z różnorodności myślenia i konstrukcji psychicznej jednostek, budowy anatomicznej aparatu mowy, kompetencji językowej i komunikacyjnej itd.

Identyfikacja w obrębie materiału dowodowego nie jest możliwa, jeżeli ilość wypowiedzi jest niewystarczająca, bądź ich zawartość merytoryczna jest nieodpowiednia. Dlatego zaleca się do analizy badań identyfikacyjnych wszelkich zgromadzonych nagrań. Dostarczone rozmowy, które nie zostały ujęte w postanowieniu, mogą być pomocne w identyfikacji osób, biorących udział w krótkiej, wskazanej rozmowie. Personalia osób zidentyfikowanych w obrębie materiału dowodowego mogą być ustalone, o ile zostanie uzyskany odpowiedni materiał porównawczy, spełniający wymogi merytoryczne, techniczne i formalne. Zawartość merytoryczna wypowiedzi porównawczych musi być dostosowana do specyfiki rozmów dowodowych, przez co utrwalone przesłuchanie nie zawsze spełnia ten wymóg. Niedobrze, jeżeli pobranie materiału porównawczego ogranicza się do odczytania tekstu, podczas gdy w rozmowach dowodowych występują wypowiedzi spontaniczne. W celu uniknięcia braku adekwatności, należy bezwzględnie nie wykorzystywać do badań materiału porównawczego pobranego bez konsultacji z biegłym, który będzie prowadzić badania identyfikacyjne. Zasadniczy schemat czynności zawiera część rozmowy swobodnej, pozwalającej na uzyskanie wypowiedzi spontanicznych i część testową, polegającą na pobieraniu analogicznych do wypowiedzi dowodowych zdań, z uwzględnieniem zbieżnego stanu emocjonalnego. Pobranie materiału porównawczego przez biegłego, który nie przeprowadził badań wstępnych i nie będzie prowadził identyfikacji, jest niecelowe. Dopiero po badaniach wstępnych możliwe jest określenie wymagań stawianych wypowiedziom porównawczym.

Właściwie uzyskane wypowiedzi porównawcze pozwalają na skuteczną identyfikację, względnie eliminację osób, pod kątem ich udziału w rozmowach dowodowych. Przedmiotem identyfikacji mówców nie jest głos, lecz mowa – produkt artykulacji w określonych zastosowaniach językowych.

Szczegółowe badania dodatkowe dostarczające informacje o konkretnym atrybucie nagrania

W toku analizy nagrania można uzyskać informacje o konkretnym jego atrybucie, będącym elementem istotnym dla rozwiązania sprawy lub będącym dowodem w toku postępowania sądowego. Rodzaje szczegółowych badań dotyczą:

• informacje o urządzeniu rejestrującym,

• czasu i miejsca przeprowadzenia zrejestrowanej rozmowy,

• podejmowania prób zniekształcenia wypowiedzi przez mówcę:

• płci i wieku mówcy,

• stanu zdrowia mówcy w chwili wypowiedzi oraz ewentualnie ujawnieniu chorób przewlekłych (astm. Itp.),

• osobliwego pochodzenia mówcy wg poniższych kryteriów:

  • geograficzne – Podhale, Kaszuby

  • kierunek i poziom wykształcenia (humanistyczne, artystyczne, techniczne),

• stanu emocjonalnego w chwili mówienia

• stanu pod wpływem środków psychoaktywnych i/lub alkoholu,

• typu osobowości.

TECHNICZNE ZABEZPIECZENIA MATERIAŁU FONOSKOPIJNEGO PRZEZNACZONEGO JAKO MATERIAŁ DOWODY

Należy zabezpieczać ( o ile istnieje taka możliwość) nagrania w postaci oryginalnej, gdyż materiał w postaci kopi np. nagrań mogą stanowić niepełny materiał do analizy, pomniejszony o utracone w procesie kopiowania dane. Następnie należy zabezpieczyć nośnik danych przed uszkodzeniami mechanicznymi za pomocą koperty z wkładkami wykonanymi z folii pęcherzykowej lub też pudełka z wypełniaczem ( w postaci np. foli z pęcherzykowatej lub ścinków papieru) które dodatkowo powinno znajdować się w fabrycznym opakowaniu. Nośniki magnetyczne należy przechowywać z dala od źródła pola magnetycznego, wysokich temperatur oraz wilgoci. Nośnik zabezpieczony procesowo dodatkowo wymaga szczegółowego opisu:

• rodzaj nośnika (taśma kasetowa, taśma mikrokasetowa, płyta CD-R, itp.);

• producent (Sony, TDK);

• typ nośnika (CD-R 700MB, MC 30);

• numer seryjny lub fabryczny nośnika.

W razie potrzeby opisuj się istotne cechy indywidualne np. treść napisu na kasecie. Opisuje się wszystkie uszkodzenia, które są obecne podczas zabezpieczenia materiału dowodowego.

BADANIA FONOSKOPIJNE W LABORATORIUM KRYMINALISTYCZNYM POLICJI

Laboratorium kryminalistyczne to organ wspomagający prace funkcjonariuszy policji. Praca laboratorium jest determinowana przez postęp nauki i techniki, za którym nadążają przestępcy opracowując swoje sposoby działania dostosowane do nowości techniczno - naukowych. Podejmując walkę z przestępczością Policja musi dysponować najnowszej generacji zdobyczami nauki i techniki. Technicy pobierają ślady do badań podczas oględziny miejsc przestępstw czy wykroczeń, które następnie są poddawane szczegółowej analizie wykonywanej przez ekspertów policji w danej dziedzinie.

Specyfikacja badań wykonywanych przez laboratoria kryminalistyczne Policji w Polsce

Tabela 1 Badania fonoskopijne wykonywane przez laboratorium przy Komendach Wojewódzkich Policji.

Tabela 2 Badania fonoskopijne wykonywane przez Centralne Laboratorium Kryminalistyczne przy komendzie Głównej Policji.

Ponadto w laboratoriach technicy realizują następujące czynność:

• pobieranie materiału porównawczego do indywidualnych badan identyfikacyjnych osób;

• zabezpieczania materiału dowodowego poprze jego przekopiowania z nośnika zagrożonego utraceniem danych (faksy, pamięć w telefonie, itp.);

• sklejanie i przekopiowywanie dowodowej taśmy magnetofonowej;

• wykonywanie kopi dowodowego nagrania w celu zamiany nośnika

• wykonywanie kopi dowodowego nagrania z zastosowaniem możliwej do uzyskania korekcji polepszającej wyrazistość i zrozumiałość mowy;

• wykonanie kopi dowodowego nagrania z zastosowaniem korekcji prędkości przesuwu taśmy.

PODSUMOWANIE

Najnowsze techniki pobierania oraz analizy danych fonoskopijnych oraz nieustanny rozwój technologii wykorzystywanych w Policji, niewątpliwie jest przyczyna wzrostu wykrywalności czynów karalnych, jak również ich sprawców. Poprzez szczegółowe badania w laboratoriach kryminalistycznych technicy ułatwiają, a nierzadko dostarczają niezbędnych informacji w toku prowadzonych czynności operacyjnych policji. Ekspertyzy materiału fonoskopijnego są nieodłącznymi elementem postępowaniach w sądach. Zapisy nagrań oraz ich skrupulatna obróbka pozwala na identyfikację osób, miejsc oraz innych charakterystycznych atrybutów zawartych w postaci dźwięku. Zapisy rozmów przy pomocy urządzeń rejestrujących pozwalają na oszczędność czasu, a także są źródłem wiernego odwzorowania rzeczywistej wypowiedzi. Niewątpliwie dalszy rozwój badań fonoskopijnych jest doskonałym prognostykiem do zmniejszenia rozmiaru skali przestępczości w Polsce.

BIBLIOGRAFIA

1. Malanowicz A., Koźmiński L, Fonoskopia, Piła 2009

2. http://wpia.uni.lodz.pl/cms/pliki_upload/FONOSKOPIA.pdf

3. Brunon Hołyst „Kryminalistyka” Warszawa 2004 s. 464-578

4. Wojtal Janusz, Milewicz Marian „Ochrona osób i mienia” Toruń 2008 s. 168

PRZYPISY

[1] http://pl.wikipedia.org/wiki/Kryminalistyka

[2] http://pl.wikipedia.org/wiki/Fonoskopia

[3] Sehn J., Ślady kryminalistyczne [w:] Z zagadnień kryminalistyki, 1960, nr1, s.42

[4] Malanowicz A., Koźmiński L, Fonoskopia, Piła 2009, str. 8