Zakażenia układu moczowego
lek. med. Ewa Pakuła
Jedną z przyczyn bólu w podbrzuszu lub w lędźwiach może być zakażenie układu moczowego. Nierzadko chorzy z taką dolegliwością zgłaszają się w pierwszej kolejności po pomoc do aptekarza. Warto więc przybliżyć ten ważny i dość częsty problem zdrowotny.
Do układu moczowego zaliczamy nerki, moczowody, pęcherz moczowy i cewkę moczową. Fizjologicznie narządy te, poza dalszą częścią cewki moczowej, są jałowe, czyli pozbawione drobnoustrojów. Utrzymanie jałowości dróg moczowych jest możliwe dzięki kilku mechanizmom obronnym takim, jak np.:
kwaśny odczyn moczu i jego zagęszczenie,
złuszczanie nabłonka błony śluzowej dróg moczowych,
działanie przeciwbakteryjne wydzieliny gruczołu krokowego u mężczyzn,
stałe spływanie moczu z nerek moczowodami do pęcherza moczowego,
zastawki pęcherzowo-moczowodowe, które zapobiegają cofaniu się moczu z pęcherza do moczowodów,
cykliczne opróżnianie pęcherza moczowego z moczu.
O zakażeniu układu moczowego mówimy wówczas, gdy drobnoustroje pojawiają się w drogach moczowych, tj. w pęcherzu moczowym, moczowodach lub w nerkach niezależnie od tego, czy wywołują czy nie wywołują objawów chorobowych. Zakażenia układu moczowego dzielimy ze względu na umiejscowienie na:
zakażenie dolnego odcinka dróg moczowych obejmujące zapalenie pęcherza moczowego lub pęcherza moczowego i cewki moczowej,
zakażenie górnego odcinka dróg moczowych tj. odmiedniczkowe zapalenie nerek.
Oprócz tego zakażenia układu moczowego można podzielić na:
niepowikłane, wywołane przez drobnoustroje typowe dla zakażeń układu moczowego, do których należy przede wszystkim pałeczka okrężnicy Escherichia coli,
powikłane, wywoływane przez drobnoustroje nietypowe dla zakażeń układu moczowego i towarzyszące takim stanom, jak:
starszy wiek,
ciąża i połóg,
zastój moczu,
refluks pęcherzowo-moczowodowy,
kamica moczowa,
cewnik w pęcherzu moczowym,
leczenie immunosupresyjne,
cukrzyca,
instrumentacja w drogach moczowych,
a także w każdym przypadku infekcji dróg moczowych u mężczyzny.
Niepowikłane zapalenie pęcherza moczowego
Pierwszymi objawami zapalenia pęcherza moczowego są pieczenie i szczypanie podczas oddawania moczu, a następnie uczucie częstego parcia na mocz z oddawaniem niewielkich jego ilości o silnej woni, czasem podbarwionego krwią. Niekiedy dołącza się stan podgorączkowy.
Zapalenie pęcherza moczowego występuje znacznie częściej u kobiet, ponieważ kobieca cewka moczowa jest znacznie krótsza niż u mężczyzn i jej ujście znajduje się bliżej odbytu. Ułatwia to przenikanie drobnoustrojów do układu moczowego, zwłaszcza jeśli kobieta nie zachowuje podstawowych zasad higieny osobistej. Większości kobiet zapalenie pęcherza moczowego zdarzyło się co najmniej raz w życiu. Okresem usposabiającym do tej infekcji jest ciąża, a zwłaszcza jej pierwsze miesiące.
Za około 80 procent zakażeń pęcherza moczowego odpowiada bakteria Escherichia coli bytująca w jelicie grubym, w którym jest nieszkodliwa. Niebezpieczna staje się po wniknięciu do układu moczowego. Bakteria ta zaopatrzona jest w rzęski, którymi przywiera do nabłonka dróg moczowych i może dzięki temu tam przetrwać. Bakterie częściej atakują osoby przeziębione. Czasem można zarazić się Escherichią w czasie pływania w brudnym basenie czy zanieczyszczonej rzece. Dlatego zawsze po takiej kąpieli trzeba dokładnie umyć się pod prysznicem. Podatność na zapalenie pęcherza wzrasta także u kobiet po menopauzie, co jest związane z obniżeniem się pęcherza i skróceniem cewki moczowej. Zapalenie pęcherza moczowego jest dokuczliwe, ale na szczęście stanowi niewielkie zagrożenie dla ogólnego stanu zdrowia. W sporadycznych przypadkach nieleczone zapalenie może objąć nerki.
Badaniem potwierdzającym zapalenie pęcherza moczowego jest badanie ogólne moczu. Leczenie zapalenia pęcherza moczowego należy zacząć od razu. Odkażające mieszanki ziołowe i ziołowe tabletki mogą dać ulgę, ale obecnie zalecana jest trzydniowa farmakoterapia trimetoprimem, kotrimoksazolem lub fluorochinolonem (ciprofloksacyna, ofloksacyna lub norfloksacyna). Jako lek drugiego rzutu stosuje się amoksycylinę z klawulanianem lub nitrofurantoinę przez 7 dni. Jako lek przeciwgorączkowy poleca się paracetamol. Poza tym wskazane jest w czasie leczenia picie dużej ilości płynów i przy każdym oddaniu moczu staranie się, by całkowicie opróżnić pęcherz moczowy. Przy powtarzających się kilkakrotnie zapaleniach pęcherza moczowego u kobiety wskazana jest konsultacja ginekologiczna, ponieważ niewyleczone stany zapalne jajników czy macicy mogą również sprzyjać przenoszeniu zakażenia na drogi moczowe. Czasem może być konieczna też konsultacja urologiczna w celu stwierdzenia, czy w obrębie dróg moczowych nie występują wady sprzyjające zakażeniu. Zapalenie pęcherza moczowego u mężczyzny jest w większości przypadków następstwem innej choroby układu moczowego (np. wady budowy, kamicy, guza. Dlatego u mężczyzny wskazane są dodatkowe badania w celu ustalenia pierwotnej przyczyny choroby i prowadzenia dalszego leczenia.
Niepowikłane, ostre, odmiedniczkowe zapalenie nerek
Nerki, jak każdy inny narząd, mogą ulegać zakażeniu mikroorganizmami chorobotwórczymi. Najczęściej do infekcji dochodzi drogą wstępującą z dolnego odcinka układu moczowego.
Ostre, odmiedniczkowe zapalenie nerek zaczyna się z reguły nagle, wysoką gorączką, dreszczami, nudnościami i wymiotami. W okolicy lędźwiowej występują silne, tępe bóle, promieniujące do łopatek, brzucha i pachwin. Oddawanie moczu jest częste i bolesne. Czasem może przebiegać skąpoobjawowo lub jako ostre zapalenie pęcherza, a niekiedy może wywoływać tzw. urosepsę, czyli ciężkie, uogólnione zakażenie powstałe najczęściej w reakcji na zakażenie nerek toksycznymi, chorobotwórczymi drobnoustrojami.
Leczenie polega na podaniu chemioterapeutyku, który stosuje się od 10 do 14 dni, chociaż objawy chorobowe ustępują już po kilku dniach terapii. Z wyboru jest to najczęściej fluorochinolon (ciprofloksacyna, ofloksacyna lub norfloksacyna). Lekami drugiego wyboru są: kotrimoksazol i amoksycylina z klawulanianem. Wskazane jest leżenie w łóżku, ponieważ wtedy nerki są lepiej ukrwione, co sprzyja lepszemu działaniu leków. Cięższe przypadki ostrego, odmiedniczkowego zapalenia nerek są wskazaniem do hospitalizacji.
Po ustąpieniu choroby należy powtórzyć badanie ogólne moczu. Gdy ostre zapalenie nerek powtarza się, chory musi być przebadany przez urologa.
Powikłane zakażenie układu moczowego
Rozpoznajemy wówczas, gdy z zakażeniem wikłają się dodatkowe czynniki. Najczęściej są to: płeć męska, ciąża, cukrzyca, kamica moczowa, przeszkoda w odpływie moczu. Objawy powikłanego zakażenia układu moczowego mogą mieć różny zakres – od zapalenia pęcherza moczowego do urosepsy. Diagnostyka zawsze powinna obejmować wykonanie badania ogólnego moczu i posiewu. Wskazane jest też USG układu moczowego. W zależności od stanu, leczenie może być ambulatoryjne lub w szpitalu i często wymaga działań urologicznych.
Warto zapamiętać
Rozpoznanie niepowikłanego, ostrego, odmiedniczkowego zapalenia nerek potwierdza laboratoryjna analiza moczu i jego posiew. Bardzo ważne jest szybkie i energiczne leczenie ostrego zapalenia nerek, ponieważ niewyleczone do końca może dawać różnorodne powikłania lub przejść w stan zapalny przewlekły.
Bakteriomocz bezobjawowy
Stwierdzamy go wówczas, gdy w prawidłowo pobranej próbce moczu osoby bez żadnych objawów zakażenia układu moczowego wykrywane są bakterie w ilości znamiennej, tj. powyżej 105 bakterii/ml moczu. Bakteriomoczu bezobjawowego zasadniczo nie leczy się, ale są wyjątki od tej reguły, leczone chemioterapeutykiem lub antybiotykiem dobranym zgodnie z wynikami posiewu moczu, tj.:
kobiety w ciąży,
mężczyźni przed planowaną resekcją przezcewkową prostaty i
osoby przed zabiegami urologicznymi.
Niekiedy, pomimo leczenia, dochodzi do powikłań zakażeń układu moczowego, z których warto wymienić te najpoważniejsze:
ropień korowo-rdzeniowy nerki,
ropnie mnogie kory nerki,
ropień okołonerkowy,
zgorzelinowe, odmiedniczkowe zapalenie nerki,
martwica brodawek nerkowych,
przewlekłe odmiedniczkowe zapalenie nerek,
niewydolność nerek,
urosepsa.
Zapobieganie zakażeniom układu moczowego
Ponieważ powtarzające się zakażenia układu moczowego w sposób istotny rzutują na komfort życia i mogą grozić niebezpiecznymi powikłaniami, warto na co dzień stosować zabiegi ograniczające możliwość zakażenia takie, jak:
zwiększenie ilości wypijanych płynów w ciągu dnia,
oddawanie moczu, gdy pojawi się uczucie parcia,
oddawanie moczu u kobiet zaraz po stosunku płciowym,
unikanie stosowania tamponów i dopochwowych środków plemnikobójczych,
unikanie kąpieli w płynie do kąpieli.
Warto zapamiętać
Farmaceuta może polecać jako profilaktykę zakażeń układu moczowego preparaty z żurawiną, które dostępne są w aptekach bez recepty. Wiadomo, że żurawina hamuje przyleganie Escherichi coli do nabłonka dróg moczowych, a co za tym idzie utrudnia jej kolonizację dróg moczowych. Drugą grupą środków wartych polecania przez aptekarza są dopochwowe preparaty zawierające Lactobacillus sp., które uzupełniając fizjologiczną florę bakteryjną pochwy i okolicy ujścia cewki moczowej, zapobiegają penetracji bakterii chorobotwórczych do dróg moczowych.
Jak prawidłowo pobrać mocz do badania?
Jeśli lekarz zleca wykonanie badania ogólnego moczu lub posiewu moczu, ważne jest, żeby badania te były miarodajne. Dlatego ważne jest przestrzeganie zasad pobierania moczu do badania.
Mocz do badania bakteriologicznego pobiera się rano, zaraz po obudzeniu.
Początkowy strumień moczu należy skierować do muszli sedesowej.
W połowie oddawania moczu, nie przerywając strumienia, należy podstawić pojemnik i nalać do niego niewielką ilość moczu.
Mocz powinien trafić do analizy w ciągu godziny od pobrania. Gdy jest to niemożliwe, mocz należy przechowywać w temperaturze 4 st. C (w lodówce), ale nie dłużej niż 24 godziny.
O chorobie układu moczowego mogą świadczyć zmiany w badaniu ogólnym moczu:
zasadowy odczyn moczu (norma – kwaśny),
zbyt niski ciężar właściwy moczu (norma 1,010-1025),
obecność białka (norma – ślad białka),
obecność cukru (norma – cukier nieobecny),
obecność leukocytów (norma – do 5 w polu widzenia),
obecność erytrocytów (norma – do 1-2 w polu widzenia),
obecność wałeczków (norma – wałeczki szkliste),
obecność bakterii (norma – nieobecne).
Piśmiennictwo:
Choroby wewnętrzne pod red. A. Szczeklika, wyd. I, Medycyna Praktyczna, Kraków 2006