Dysleksja rozwojowa

(gr. dys – nie + lexis – wyraz, czytanie) czyli specyficzne trudności w nauce czytania i pisania – według Światowej Federacji Neurologów - zaburzenie manifestujące się trudnościami w nauce czytania i pisania przy stosowaniu standardowych metod nauczania i inteligencji na poziomie co najmniej przeciętnym oraz sprzyjających warunkach społeczno-kulturowych. Jest spowodowana zaburzeniami podstawowych funkcji poznawczych, co często uwarunkowane jest konstytucjonalnie. Zaburzenia te mogą dotyczyć percepcji wzrokowej - objawiającej się widzeniem, ale niedostrzeganiem, percepcji fonologicznej - objawiającej się słyszeniem, ale nieusłyszeniem oraz integracji powyższych procesów.

Przyczyny dysleksji

Na rozwój dysleksji składa się wiele przyczyn. Obecnie podejrzewa się, że może mieć m.in. podłoże genetyczne. Dysleksja według badań Gerd Schulte-Körne jest dziedziczna. Prawdopodobieństwo odziedziczenia trudności w czytaniu szacuje na 60%, natomiast problemów z ortografią: 70 do 80%.

Typy dysleksji

U dzieci z dysleksją zazwyczaj stwierdza się zaburzenia percepcji wzrokowej, słuchowej oraz integracji percepcyjno-motorycznej. Prof. Marta Bogdanowicz wyróżnia następujące typy dysleksji:

• dysleksja typu wzrokowego, u której podłoża leżą zaburzenia percepcji i pamięci wzrokowej powiązane z zaburzeniami koordynacji wzrokowo-ruchowej i ruchowo–przestrzennej;

• dysleksja typu słuchowego uwarunkowana zaburzeniami percepcji i pamięci słuchowej dźwięków mowy, najczęściej powiązana z zaburzeniami funkcji językowych;

• dysleksja integracyjna, kiedy to poszczególne funkcje nie wykazują zakłóceń, natomiast zaburzona jest koordynacja, czyli występują zaburzenia integracji percepcyjno-motorycznej;

• dysleksja typu mieszanego, gdy występują jednocześnie zaburzenia w percepcji i pamięci słuchowej, pamięci i percepcji wzrokowej, wyobraźni przestrzennej;

• dysleksja wizualna, gdy występuje nieład tzw. nieporządek.

W dysleksji mogą wystąpić zaburzenia mowy, uwagi, koncentracji i pamięci. Pierwotną przyczynę dysleksji rozwojowej wielu badaczy upatruje w zakłóceniach pracy OUN (ośrodkowego układu nerwowego). Nie wyklucza się również roli czynnika genetycznego.

Odmiany dysleksji:

• dysleksja – terminem stosowanym także w węższym znaczeniu, do specyficznych trudności w czytaniu;

• dysortografia – specyficzne trudności w pisaniu, przejawiające się popełnianiem różnego typu błędów, w tym ortograficznych, mimo znania zasad poprawnej pisowni;

• dysgrafia – zniekształcenia strony graficznej pisma – brzydkie, niekaligraficzne pismo;

• dyskalkulia – specyficzne trudności w rozwiązywaniu najprostszych nawet zadań matematycznych, np. trudności w dodawaniu czy mnożeniu;

• dysfonia – objawia się niewyraźnym i cichym mówieniem – wada bardzo rzadko stwierdzana.

Częstość i występowanie

Objawy dysleksji występują u mniej więcej 10% populacji. Dysleksja może być sprzężona z chromosomem Y decydującym o płci męskiej i dlatego jest przekazywana po linii męskiej z pokolenia na pokolenie. Niektórzy wskazują na rolę hormonu męskiego – testosteronu. Jego nadprodukcja u chłopców, jeszcze w okresie prenatalnym modeluje rozwój mózgu, wywołując dysleksję. Są i tacy badacze, którzy przewagę chłopców w grupie dzieci dyslektycznych wyjaśniają mniejszą zdolnością osób płci męskiej do adaptacji i wyrównywania deficytów rozwojowych powstałych wskutek nieprawidłowego przebiegu okresu okołoporodowego. Niektórzy też wskazują na nadpobudliwość psychoruchową, agresywność i trudności wychowawcze, które powodują, że chłopcy są w centrum uwagi nauczyciela i z tych powodów są kierowani do psychologa, co sprzyja wczesnemu i częstszemu wykrywaniu tych trudności u chłopców.

Objawy ryzyka dysleksji

U dzieci w wieku niemowlęcym, poniemowlęcym, przedszkolnym i częściowo wczesnoszkolnym (do ok. 9. r.ż.) nie można jeszcze zdiagnozować dysleksji rozwojowej. Jednak obserwuje się pewne objawy, które sygnalizują możliwość wystąpienia w przyszłości specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu. Nie determinują one jeszcze diagnozy (tej można dokonać na przełomie drugiej i trzeciej klasy szkoły podstawowej), jednak dzieci z poniższymi objawami zalicza się do tzw. grupy ryzyka dysleksji, gdyż bardzo często są to pierwsze sygnały nadchodzących trudności:

• pomijanie w rozwoju ruchowym raczkowania;

• opóźniony rozwój mowy; znacznie późniejszy moment rozpoczęcia porozumiewania się z otoczeniem przy pomocy słów, utrzymujące się trudności z poprawnością wypowiedzi zarówno w zakresie gramatyki, jak prawidłowym wybrzmiewaniem głosek, mowa niewyraźna, niezrozumiała dla otoczenia;

• mała obniżona sprawność ruchowa w zakresie swojego ciała, tzw. duża motoryka: trudności z utrzymaniem równowagi, niezdarność ruchów; niechęć do zabaw ruchowych, kłopoty z łapaniem piłki, rzucanie do celu;

• mała sprawność rąk, tzw. mała motoryka: niechęć w zapinaniu guzików, sznurowania butów, używanie widelca, nożyczek;

• słaba koordynacja wzrokowo–ruchowa, dziecku sprawia trudność budowanie z klocków, niechętnie bawi się klockami, puzzlami, nie umie układać układanek według wzoru, tworzy tylko własne kompozycje, niechętnie rysuje;

• opóźniony rozwój lateralizacji – dziecko używa na zmianę raz jednej a raz drugiej ręki, ma trudności w określeniu stron: lewa – prawa;

• zaburzenia rozwoju spostrzegania wzrokowego i pamięci wzrokowej, trudności z rysowaniem figur, odtwarzaniem figur geometrycznych, rysowaniem szlaczków;

• ma trudności w różnicowaniu głosek podobnych dźwiękowych;

• zaburzenia analizy i syntezy wyrazów;

• ma problemy z zapamiętywaniem krótkich wierszyków i piosenek, oraz miesięcy, trudności z wymową, wadliwa wymowa;

• przy pierwszych próbach czytania przekręca wyrazy, wolne tempo czytania;

• słabe rozumienie tekstu;

• przy pierwszych próbach pisania – niestaranne, brzydkie pismo, popełnianie błędów przy przepisywaniu, mylenie liter, opuszczanie liter, dodawanie, przestawianie, podwajanie liter.

Do dokładnego zbadania dziecka może posłużyć Skala Ryzyka Dysleksji opracowana przez prof. Martę Bogdanowicz..

Objawy trudności w nauce

W pisaniu

• trudności z utrzymaniem pisma w liniaturze zeszytu

• trudności w przepisywaniu

• trudności w pisaniu ze słuchu

• mylenie liter b-p, d-b, d-g, u-n, m-w, n-w (inwersja statyczna) s-z, dz-c, sz-s, o-a, ł-l, ę-e

• trudności w pisaniu wyrazów ze zmiękczeniami, dwuznakami, głoskami tracącymi dźwięczność

• nieróżnicowanie ę-en-e, ą-om

• opuszczanie drobnych elementów liter, gubienie liter, opuszczanie końcówek i cząstek wyrazów

• opuszczanie litery y

• przestawianie liter w wyrazach (inwersja dynamiczna)

• przestawianie szyku dyktowanych wyrazów

• błędy ortograficzne wynikające ze słabszej pamięci wzrokowej

• zniekształcanie graficznej strony pisma

• wolne tempo pisania

• niewłaściwe stosowanie małych i wielkich liter

• trudności w różnicowaniu wyrazów podobnie brzmiących (np. bułka – półka)

• złe rozmieszczenie pracy pisemnej w przestrzeni

• brak lub niewłaściwe stosowanie interpunkcji

W czytaniu

• wolne tempo, niepewne, "wymęczone"

• błędy w czytaniu: zamiana liter, opuszczanie liter, zamiana brzmienia, nieprawidłowe odczytywanie całych wyrazów

• trudności we właściwej intonacji czytanej treści – zbytnia koncentracja na technice obniża rozumienie czytanej treści

• rozpoznawanie napisów po cechach przypadkowych – zgadywanie

• opuszczanie linii lub odczytanie jej ponownie, gubienie miejsca czytania

• opuszczanie całego wiersza

• zmiana kolejności liter i wyrazów

• przestawianie liter w wyrazie, co zmienia jego sens

• niechęć do czytania, zwłaszcza głośnego

• trudności w dzieleniu dłuższych wyrazów na sylaby i syntezie sylab

• trudności w wyszukaniu najistotniejszej myśli w tekście

• tzw. hiperleksja: czytanie płynne, w dobrym tempie, bezbłędne, jednak bez rozumienia treści

Trudności występujące w nauce innych przedmiotów

• trudności w rysowaniu jako czynności – trudności w rozplanowaniu rysunku, zbyt silny lub zbyt słaby nacisk ołówka, zmiany kierunku w rysunkach (błędny kierunek odwzorowywania)

• trudności w nauce języków obcych, które cechuje znaczna rozbieżność między wymową a pisownią wyrazów – objawy takie jak w języku polskim

• trudności w uczeniu się pamięciowym – tabliczka mnożenia, nauka wierszy, ciągi słowne

• trudności w nauce geografii – utrudnione czytanie mapy, niewłaściwa orientacja w stronach świata

• trudności w nauce geometrii – zmiany kierunku w rysunkach geometrycznych, zakłócenia orientacji i wyobraźni przestrzennej, trudności w rozumieniu pojęć geometrycznych (utrudnione przyswajanie werbalne)

• trudności występujące na lekcjach wychowania fizycznego – błędne rozumienie instrukcji ćwiczeń spowodowane słabą orientacją w schemacie ciała i przestrzeni , obniżona sprawność ruchowa

• nierównomierna koncentracja uwagi, wolne tempo pracy

Osoby z dysleksją rozwojową narażone są na wiele niepowodzeń szkolnych, co wywołuje u nich frustrację. Olbrzymi wysiłek włożony w naukę daje czasami znikome efekty, przez to taka osoba może mieć poczucie niższej wartości, odczuwać brak wiary w swoje możliwości. Taki stan wtórnie osłabia jej możliwości intelektualne. Następuje sprzężenie zwrotne: trudności pogłębiają się, powodują coraz częstsze niepowodzenia i potwierdzają negatywną opinię innych i co gorsze – swoją własną. Bez fachowego wsparcia poprzez zajęcia terapii pedagogicznej, prowadzone przez pedagoga lub psychologa przygotowanego do pracy z osobą dotkniętą dysleksją rozwojową, trudno osobie z dysleksją, nawet przy wsparciu najbliższych, wyrwać się z tego zaklętego kręgu. Dziecko nie musi czekać na zdiagnozowanie dysleksji rozwojowej, aby uczestniczyć w zajęciach terapii pedagogicznej. Już zaliczenie do tzw. grupy ryzyka dysleksji jest wystarczającym powodem do podjęcia pracy z dzieckiem. Zajęcia te mają charakter stymulujący rozwój intelektualny, poznawczy, nie mogą więc nikomu zaszkodzić.

Inne aspekty dysleksji

Wysiłki terapeutów skierowane są również na podkreślenie mocnych stron tych osób i adekwatne kierowanie ich dalszej edukacji, aktywności.

Ronald Davies, autor Daru dysleksji, podaje pozytywne aspekty dysleksji, do których należą:

• korzystanie z wrodzonej umiejętności przetwarzania i kreowania doznań percepcyjnych

• większa wrażliwość na otoczenie

• myślenie obrazami, nie słowami (w czasie 1 sekundy osoba myśląca werbalnie może mieć od dwóch do pięciu myśli w postaci pojedynczych słów, natomiast osoba myśląca niewerbalnie 32 obrazy myślowe)

• świetna intuicja i przenikliwość

• myślenie i spostrzeganie ma charakter polisensoryczny i polimodalny (osoby z dysleksją wykorzystują wszystkie zmysły)

• realistycznie przeżywanie swoich myśli

• żywa wyobraźnia

• kreatywność/myślenie lateralne

Nadużycia w wydawaniu opinii o dysleksji

Zdarzały się i zdarzają przypadki nadużywania niesłusznego rozpoznania dysleksji (mniej lub bardziej nieuczciwie "załatwienie" zaświadczenia przez rodziców dziecka, w prywatnych poradniach psychologicznych) w celu "ochrony" uczniów mających trudności w nauce z innych powodów (np. niechęci do niej) przed konsekwencjami. W przypadku opinii o dysleksji powinny być spełnione poniższe warunki (kolejność nie oznacza znaczenia):

• konieczne jest wykluczenie schorzeń organicznych (neurologicznych);

• rozpoznanie dysleksji jest możliwe wyłącznie u osób w normie intelektualnej, która zna zasady poprawnej pisowni, ale zaburzenie CUN powoduje niestosowanie ich;

• rozpoznanie ryzyka dysleksji powinno nastąpić na samym początku edukacji, diagnoza dysleksji natomiast po klasie III szkoły podstawowej;

• rozpoznanie dysleksji można postawić po co najmniej kilkumiesięcznych intensywnych ćwiczeniach korekcyjno - kompensacyjnych(zorganizowanych przez poradnie psychologiczno-pedagogiczne lub na terenie szkoły) – ma to wykluczyć opiniowanie o dysleksji u kogoś, kto problemy z pisaniem i czytaniem ma w wyniku zaniedbań środowiskowych;

• opinię o dysleksji wydaje się obecnie na etapie klas IV-VI i dokument ten jest ważny na wszystkich etapach edukacji;

• opinia o dysleksji zobowiązuje szkołę do dostosowania wymagań edukacyjnych do indywidualnych potrzeb ucznia, jak również do zastosowania zmodyfikowanych kryteriów oceny (również na egzaminie maturalnym obecnie z języka polskiego i języka obcego nowożytnego) pod warunkiem wykonywania przez ucznia zaleconych mu ćwiczeń (zorganizowanych przez np. poradnie psychologiczno-pedagogiczne lub na terenie szkoły).

Dysortografia

– specyficzne trudności w opanowaniu poprawnej pisowni. Są to trudności w pisaniu przejawiające się popełnianiem różnego typu błędów: typowo ortograficznych, wynikających z nieprzestrzegania znanych uczniowi zasad pisowni, oraz błędów specyficznych, takich jak mylenie liter (zastępowanie), opuszczanie, dodawanie i przestawianie liter i sylab, pisanie liter i cyfr zwierciadlanie. Dysortografię rozpoznaje się uczniów o prawidłowym rozwoju umysłowym, w przypadkach, gdy trudności występują pomimo znajomości zasad pisowni, braku wad zmysłu i zaniedbania psychologicznego, a spowodowane są zaburzeniami opisanych procesów poznawczych i ruchowych oraz ich współdziałania. Dysortografia należy do zespołu zaburzeń określanego jako „dysleksja rozwojowa”.

Dysgrafia

(agrafia; gr. α – nie, γραφο – piszę) – częściowa lub całkowita utrata umiejętności pisania, spowodowana mikrouszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego lub zaburzeniami ośrodkowych funkcji wzrokowych i słuchowych. Występuje w przypadkach uszkodzenia tylnych części drugiego lub trzeciego zakrętu czołowego półkuli lewej lub zakrętu nadbrzeżnego. Pismo dysgrafika jest nieestetyczne i nieczytelne. Dysgrafia jest powiązana z afazją motoryczną, czyli utratą zdolności produkowania mowy zrozumiałej dla innych. Może występować jako tzw. dysgrafia głęboka, w której osoba dotknięta tym zaburzeniem ma kłopoty z zapisywaniem słów nieistniejących lub nieznanych, a także może popełniać błędy semantyczne. Specyficzną formą dysgrafii jest dysgrafia leksykalna. Osoba na nią cierpiąca potrafi zapisywać słowa, ale czyni to w sposób zbliżony do zapisu fonetycznego, np. wyraz 'chleb' może zostać zapisany jako 'hlep', co skutkuje popełnianiem wielu błędów ortograficznych. Ze względu na to, że niektóre języki, np. francuski, charakteryzują się dużą rozbieżnością pomiędzy formą pisaną danego słowa a jego wymową, sytuacja osób z dysgrafią funkcjonujących w kręgach kulturowych, gdzie takie języki są powszechnie używane, jest zwykle dużo bardziej dokuczliwa.

Zgodnie z sugestiami zawartymi w klasyfikacji DSM-IV, przy rozpoznawaniu zaburzeń w pisaniu należy opierać się na następujących kryteriach:

A. Umiejętności w zakresie pisania, mierzone za pomocą standaryzowanych testów lub ich funkcjonalnej oceny, występują na poziomie istotnie niższym, niż wynika to z wieku życia danej osoby, jej ilorazu inteligencji ogólnej oraz poziomu wykształcenia

B. Zaburzenia określone w kryterium A w istotny sposób utrudniają osiąganie postępów w nauce lub wykonywanie czynności codziennych wymagających posługiwania się tekstami pisanymi (m.in. pisanie zdaniami poprawnymi pod względem gramatycznym oraz składni)

C. W przypadku deficytu o charakterze sensorycznym, trudności w pisaniu są znacznie większe, niż wynikałoby to z istoty samego deficytu.

Objawy dysgrafii

• niedokładności w odtwarzaniu liter, ich połączeń, niekształtność liter

• niewłaściwe proporcje liter w obrębie wyrazów (zróżnicowanie wielkości)

• nierównomierne zagęszczenie pisma

• niejednolite położenie pisma (nachylenie liter)

• litery "drżące" o niepewnej linii

Dyskalkulia rozwojowa

– zaburzenie zdolności matematycznych, mające swoje źródło w genetycznych nieprawidłowościach tych części mózgu, które są bezpośrednim podłożem dojrzewania zdolności matematycznych zgodnie z wiekiem. Dawniej dyskalkulią określano również podobne objawy wynikające z organicznego uszkodzenia mózgu, obecnie diagnozą określającą taki stan jest akalkulia. Szacuje się, że dyskalkulicy stanowią 4-6% społeczeństwa, a ponad 99% z nich nie ma świadomości, że dyskalkulia istnieje. W klasyfikacji chorób i zaburzeń DSM-IV dzieci przejawiające trudności w uczeniu się matematyki są umieszczone w kategorii trudności w uczeniu się i określone jako osoby, które nie mogą osiągnąć adekwatnego do wieku poziomu biegłości w procesach matematycznych pomimo inteligencji w normie, sprzyjających warunków edukacyjnych, braku zaburzeń emocjonalnych i odpowiedniego poziomu motywacji do nauki.

Rodzaje dyskalkulii

Ladislav Košč (słowacki neuropsycholog) dokonał klasyfikacji dyskalkulii na kilka typów:

• Dyskalkulia werbalna (słowna) ujawnia się w postaci zaburzeń zdolności nazywania pojęć i relacji matematycznych, trudności z określaniem liczby obiektów, problemów z nazywaniem cyfr i numerów.

• Dyskalkulia leksykalna (związana z czytaniem) to zaburzenie odczytywania symboli matematycznych, cyfr, liczb i znaków operacyjnych, trudności w kojarzeniu symboli operacyjnych (+, -, x, ≤, ≥) z ich nazwami.

• Dyskalkulia graficzna objawia się trudnościami w zapisywaniu liczb i symboli operacyjnych, problemami z zapisem liczb przy pisemnym dodawaniu i odejmowaniu, mnożeniu i dzieleniu.

• Dyskalkulia wykonawcza polega na zaburzeniu manipulowania realnymi lub obrazkowymi obiektami w celach matematycznych - obliczania liczebności zbioru, porównywanie ilości i wielkości, trudnościach z uszeregowaniem obiektów wg kolejności rosnącej lub malejącej, problemach z wskazywaniem, który z porównywanych obiektów jest mniejszy, większy, które obiekty są tej samej wielkości.

• Dyskalkulia pojęciowo-poznawcza to zaburzenie rozumienia idei matematycznych, relacji niezbędnych do dokonywania obliczeń pamięciowych, dziecko wykazuje trudności w dostrzeganiu zależności liczbowych (np. 6 to połowa 12).

• Dyskalkulia operacyjna jest zaburzeniem dotyczącym dokonywania działań matematycznych mimo możliwości wzrokowo-przestrzennych oraz umiejętności czytania i pisania liczb.

Objawy dyskalkulii

• nieumiejętność wykonywania elementarnych działań na materiale liczbowym (dodawania, odejmowania, dzielenia, mnożenia)

• wtórny zanik zdolności myślenia logicznego na materiale liczbowym

• ogólne problemy w dedukcji, rozumowaniu, analizowaniu i wyciąganiu wniosków z działań matematycznych

• ataki nerwicowe lub stresowe przed wykonywaniem działań matematycznych

Objawy, które można zaobserwować w życiu powszednim

• problemy z odczytywaniem poprawnej godziny z zegarka

• zapominanie następnego etapu jakiejś operacji

• błędy "nieuwagi"

• trudności w rozumieniu języka matematycznego

• liczenie na palcach

• trudności w odczytywaniu map

• częste naciskanie złych przycisków w kalkulatorze

• uczeń wydaje się rozumieć temat na lekcji, ale nie umie samodzielnie pojąć go w domu

• trudności w kontynuowaniu rozpoczętych procesów matematycznych

Dzieci dyslektyczne doznają wielu niepowodzeń w szkole. Najpoważniejsze konsekwencje tych niepowodzeń to neurotyczny rozwój osobowości lub wystąpienie zaburzeń motywacji - zniechęcenie do nauki i pracy nad sobą.

Bezkrytyczna akceptacja przez ucznia swych słabych stron („jestem dyslektykiem, mogę robić błędy, nie czytam książek”) prowadzi do pogarszania się (lub nawet cofania) stanu umiejętności pisania i czytania u starszych uczniów. Dlatego udzielając uczniowi pomocy, wykazując zrozumienie dla jego kłopotów, trzeba równocześnie wzbudzać motywację do współdziałania w pracy wyrównawczej i do samokształcenia. Takiej pomocy mogą udzielić również rodzice. Pomocy uczniom z dysleksją należy udzielać w każdym wieku. Nigdy nie jest na to za późno.

Gdzie można zwrócić się o pomoc w przypadku dysleksji? Pomocy należy szukać:

• u logopedy

• u nauczyciela i wychowawcy klasy

• u pedagoga i psychologa szkolnego - gdy u dziecka wystąpią trudności w uczeniu się, w celu skierowania na badania oraz stałych konsultacji co do sposobu pracy z dzieckiem w domu

• w poradniach psychologiczno-pedagogicznych i specjalistycznych

• w Zarządzie Głównym i oddziałach Polskiego Towarzystwa Dysleksji

Jakie są formy pomocy dla dzieci z dysleksją?

W pracy z uczniem dyslektycznym należy aktywizować go do doskonalenia swych umiejętności, mobilizować do stałej czujności nad własną ortografią, wyrabiać nawyki częstego korzystania ze słownika ortograficznego i zachęcać do systematycznego czytania choćby krótkich tekstów.

1. Zacząć od sprawdzenia techniki i tempa głośnego czytania

2. Jeśli dziecko napotyka trudności w czytaniu, należy zastosować metodę „czytanie na raty”

   • dziecko czyta na głos od ok.1/2-1 strony codziennie,

   • dziecko czyta razem z dorosłym na głos („chórem”, dorosły nieco ciszej),

   • dorosły czyta dziecku na głos,

   • dziecko czyta samo po cichu,

   • streszczenie przeczytanego tekstu (opowiadanie ustne lub pisemne, w formie planu czy krótkiego wypracowania; dyskusja nad tekstem,

   • podsumowanie przeczytanego rozdziału – streszczenie i dyskusja nad wybranymi problemami.

3. Oto kilka wskazówek i pomysłów przydatnych w ćwiczeniu poprawnej pisowni:

   • dziecko zakłada zeszyt do ćwiczeń ortograficznych,

   • powtarza i utrwala zasady pisowni,

   • na końcu zeszytu prowadzi „Słowniczek trudnych wyrazów”,

   • czyta uważnie tekst dyktanda,

   • Rodzic dyktuje dziecku dyktando, a następnie sprawdza zapis i zaznacza wyrazy, w których jest błąd,

   • dziecko szuka zaznaczonych słów w słowniku ortograficznym i poprawia ich pisownię,

   • wypisuje wyrazy , w których popełniło błąd i uzasadnia ich pisownię,

   • wyrazy te może zastosować w krzyżówce, ułożyć z nimi zdania, namalować flamastrem na dużej kartce, ułożyć krótki wierszyk, utworzyć rodzinę wyrazów pokrewnych, wpisać do słowniczka,

   • po tygodniu codziennych ćwiczeń dziecko pisze ponownie to samo dyktando i sprawdza, o ile błędów zrobiło mniej niż poprzednio i poprawia je ( wg wzoru),

   • do ćwiczenia ortografii przydatne są książki Janiny Wójcik „ Nauka ortografii i interpunkcji dla uczniów w kl.4-6” oraz „Ortografii i interpunkcji nauczę się sam”, teksty dyktand.

4. W trakcie nauki należy angażować trzy zmysły: wzrok, słuch i dotyk.

Na zakończenie kilka wskazówek „ psychologicznych”:

1. Nie należy traktować dziecka jak chorego, kalekiego, niezdolnego, złego lub leniwego

2. Nie karać i nie wyśmiewać w nadziei, że zmobilizuje się go do pracy

3. Nie łudzić się, że sam z tego wyrośnie, że weźmie się w garść – dziecko pozbawione specjalistycznej pomocy nie pokona trudności

4. Nie ograniczać dziecku zajęć pozalekcyjnych, ale i nie zwalniać go z systematycznych ćwiczeń i pracy nad sobą

5. Starać się zrozumieć swoje dziecko, jego potrzeby, możliwości i ograniczenia.

6. Spróbować jak najwcześniej rozpoznać trudności dziecka: na czym polegają i co jest ich przyczyną. Im wcześniej zacznie dziecko ćwiczyć, tym większa szansa powodzenia

7. Być w stałym kontakcie z nauczycielami, poradnią, psychologiem

8. Zaobserwować, co najskuteczniej pomaga dziecku

9. Nagradzać za wysiłek i pracę, a nie za efekty

10. Być życzliwym, cierpliwym

11. Pamiętać, że dziecku z trudnościami w nauce pisania i czytania można pomóc!