Mistyk

W teorii mistyki mamy cztery dziedziny, które wiążą z następującymi problemami:

1. Doświadczenie mistyczne: kryteria jego prawdziwości i charakteru, rodzaju otrzymanej łaski.

2. Osoba mistyka: jego kondycja psychiczno-duchowa, wyznaczenie kryteriów „normalności”, zrównoważenia, trzeźwości duchowej oceny oraz ewentualnej patologii.

3. Ocena świadectw: Określenie kryteriów prawdziwości dotyczących źródeł (tekstów, opisów) pozostawionych przez mistyków.

4. Wyznaczenie zasad badań zawartości opisów i świadectw (krytyka historyczna i literacka).

Widzimy zatem, że przedmiotem zainteresowania, obok natury doświadczenia mistycznego i jego dokumentacji, staje się, osoba samego mistyka. W tym względzie stosuje się dwa rodzaje kryteriów: psychologiczne (ocena natury, na którą działa łaska) oraz teologiczne (ocena postawy duchowej).

 

Mistyk w aspekcie kryteriów psychologicznych. Psychologia jest nauką, która w zakresie mistyki może badać (opisywać, wyjaśniać, weryfikować) naturę fenomenów psychicznych, zachowanie się (postawy, postępowanie), aktywność umysłową i uczuciową człowieka (procesy świadome i nieświadome) i ich wzajemne relacje. Dla psychologicznych kryteriów oceny mistyka ważne jest, że przeżycie mistyczne rezonuje w polu psychosomatycznym, ma mocny wydźwięk uczuciowy, integruje mistyka wokół swej treści, posiada wpływ na osobowość.

Psychologia odnośnie do osoby mistyka może dostarczać kryteriów dojrzałości i wzrostu psychologicznego (modele pełni), odnaleźć kryteria „normalności” podmiotu, pozwala uchwycić związki pomiędzy dojrzałością duchową i osobowością, określać zdolności i trudności naturalne, wrodzone; potrafi uchwycić ukryte motywy zachowań religijnych, pozwala leczyć frustracje, nerwice, by osoby stawały się bardziej dyspozycyjne dla Boga, uświadamia obecność różnych działających mechanizmów infantylnych, regresyjnych, konfliktowych blokujących energie psychiczne, pomaga demaskować fałszowanie doświadczeń przez pseudomistyka.

Psychologia traktując mistyka jako osobę w doświadczeniu granicznym, może swymi narzędziami określić zdrowie, czy też mówić o wpływie destrukcyjnym przeżycia mistycznego na osobowość i psychikę. Rozróżnia pomiędzy potrzebami naturalnymi (znaczenia, mocy, dowartościowania), a kompleksami, megalomanią, opętaniem ideą władzy czy sławy (co nie musi być poziomem choroby), a stanami typowo chorobowymi (nerwica, depresja, histeria, schizofrenia).

W zakresie normalności podmiotu należy wskazać typ relacyjności (do Boga, człowieka, świata) oraz jej zaburzenia; kryterium skutków w osobie mistyka (wewnętrzna przemiana lub destrukcja); kryterium jego działania.

Gdy mówimy o negatywnym wymiarze, rozciągającym się pomiędzy stanem semipsychotycznym a głęboką patologią mistyki, należy brać pod uwagę:

1. W obrębie osoby mistyka: błędną organizację własnego "ja" wokół wewnętrznego świata (treści pseudodoświadczenia), wewnętrzne konflikty, lęk, a nawet trwogę zawartą w ocenach i relacjach; fascynację niezwykłością, ucieczkę w infantylne zachowania, mitomanię (skłonność do fałszowania prawdy); symulowanie, teatralność zachowań; mocny element kompensacji zachowań, nieciągłość aktywności psychicznej, występujące urojenia czy wizje podtrzymujące własne iluzje; egzaltację, paniczne szukanie bezpieczeństwa, a nawet życie stanem upojnego błogosławieństwa; realizację potrzeb erotycznych, ekshibicjonizm duchowy.

2. W relacji do rzeczywistości: zerwanie żywotnych relacji z rzeczywistością, a-historyczność; zanik sensu wartości materialnych, moralnych czy społecznych, brak inicjatywy i apatię, zanik praktycznego zaangażowania w rzeczywistość; chęć wzbudzania sensacji; elementy manipulacji czy chęć dominowania za pomocą przeżycia; tendencje mesjanistyczne, czy demoniczne; fanatyzm; negatywizm.

Przy posługiwaniu się metodami psychologii należy pamiętać, że mistyk jest osadzony w świecie religijnym a nie tylko fenomenu psychologicznego, treść doświadczenia przekracza i czasem „rozsadza” możliwości przyswajania przez psychikę, i niektóre formy doświadczenia mistycznego, posiadają zewnętrzną charakterystykę zbliżoną w „objawach” do patologii (np. zerwanie kontaktu ze światem realnym w ekstazie, albo noce mistyczne mogą przypominać objawy depresji).

Mistyk dzięki łasce potrafi zintegrować psychicznie treść doświadczenia (np. pozytywny stosunek względem cierpienia nocy mistycznych), rozwinąć się duchowo, żyć wymaganiami ascezy, zwłaszcza czystością, pokorą, pragnie ukrywać swe stany.

Mistyk w kontekście kryteriów teologicznych. Można zaproponować następujące kryteria w teologiczne ocenie osoby mistyka:

1. Kryterium wiary (trynitarnej i chrystologicznej). Mistyk sytuuje się nie tylko w systemie wartości chrześcijańskich (mistyka nie wyklucza i nie wyłącza wiary), ale przyjmuje fundamentalne i niezbywalne odniesienie do Chrystusa lub Trójcy Św. Osłabienie lub kwestionowanie tego odniesienia podważa autentyczność doświadczenia. Niektórzy (G. Moioli) konkretyzują, by był to Chrystus z Nazaretu, co strukturalnie i konstytutywnie osadza świadomość mistyka w historii (Bóg nie jest jedynie ideą).

2. Kryterium soteriologiczne. Istotnym wymiarem świadomości teologicznej mistyka jest wewnętrzne poczucie bycia grzesznikiem, który potrzebuje Zbawiciela. Fałszywa mistyka sugeruje, że samo doświadczenie gwarantuje osiągnięcie celów nadprzyrodzonych, prowadzi do fałszywej koncepcji świętości (i vice versa), zakładającej, że mistyk jest autorem własnego (i proponowanego) zbawienia, bądź lekceważy on zdecydowanie wymiar moralności (tzn. przekonanie, że doświadczenie mistyczne, czy kontakt z Bogiem jest źródłem bezgrzeszności lub wyłącza spod wpływu zła). Mistyk potrzebuje przebaczenia i pojednania z Bogiem.

3. Kryterium ekonomii zbawienia. Kolejnym istotnym kryterium teologicznym odnośnie do postaci mistyka jest silne odniesienie do Słowa Bożego i sakramentów, czyli typowych źródeł wiary i łaski. Życie mistyczne prowadzi do odnowy i pogłębienia życia sakramentalnego, liturgicznego, lektury Pisma św., a nie do ich porzucenia, np. przez zbyt mocne akcentowanie bezpośredniości kontaktu z Bogiem (wyłączność poznania mistycznego).

4. Kryterium daru. Mocna świadomość darmowości (bierności) doświadczenia i życia mistycznego, wywodzi się z pierwszeństwa i uprzedniości Bożej inicjatywy. Zbyt wielkie akcentowanie aktywności ludzkiej, pomniejsza działanie łaski i osłabienia aspektu darmowości i niezasłużoności w dziedzinie mistyki, co prowadzi ostatecznie do (semi)pelagianizmu. Wzmocnieniem tego kryterium jest podzielanie przez mistyka przekonania o własnej kruchości i słabości kondycji ludzkiej, skłonności do błędu, czy do upadków.

5. Kryterium eklezjalności. Mistyk, nie odrzuca natury i struktury Kościoła, ale dzięki doświadczeniu staje się coraz bardziej świadomym jego członkiem, pogłębia miłość eklezjalną, czuje się odpowiedzialny za jego historię i świętość (realizację celów) przez co buduje, jednoczy Kościół. Po drugie, charakteryzuje się posłuszeństwem względem Kościoła (poddanie jego opinii). Po trzecie, akceptuje i potrzebuje pośredników (kapłanów). Ujawnia się to w potrzebie weryfikacji przeżyć.

6. Kryterium względności doświadczenia. Relatywność doświadczenia objawia się w pierwszeństwie życia teologalnego (wiarą, nadzieją i miłością), które jest istotniejsze od fenomenów mistycznych. Po drugie, mistyk ceni sobie łaskę zwyczajną, unika łask nadzwyczajnych. Po trzecie, jest osadzony w codzienności (słabe poczucie "wyjątkowości" swego życia).

O. Marian Zawada OCD