Najważniejsze terminy prawoznawstwa
prawoznawstwo, nauki prawne, jurysprudencja, ogół nauk o państwie i prawie oraz poglądach na państwo i prawo; rozróżnia się następujące działy prawoznawstwa: teoria państwa, teoria prawa, filozofia prawa, socjologia prawa, nauka o prawie obowiązującym, zw. dogmatyką prawa, historia państwa i prawa oraz historia doktryn polit.-prawnych; nie wszystkie dyscypliny wykładane na wydziałach prawa należą do prawoznawstwa, np.: medycyna sądowa, logika.
prawo, nie ma jednej, powszechnie przyjętej definicji prawa, ponieważ zgoda na znaczenie tego terminu jest uzależniona od akceptowanego stanowiska filozoficznego. Za klasyczną uważa się 3 koncepcje prawa: prawno-naturalną, pozytywistyczną i realistyczną. Ujęcie prawno-naturalne i pozytywistyczne łączy ujmowanie prawa jako zbioru norm postępowania, choć różnią się one w sposobie pojmowania istoty tych norm. Stanowisko realistyczne określa prawo jako szczególnego rodzaju zespół faktów społecznych lub psychicznych.
Główny spór w filozofii prawa toczył się między zwolennikami koncepcji prawno-naturalnej a pozytywizmem prawniczym i dotyczył roli i miejsca wartości w prawie
Filozofia prawa natury jest najstarszą filozofią prawa, znaną już w starożytności. Określa ona prawo jako zbiór norm, których treść jest zgodna z takimi zasadami ludzkiego postępowania, które są niezależne co do treści oraz podstawy obowiązywania od aktów stanowienia przez władzę państwową. Najczęściej przyjmuje się, że normy prawa natury czerpią swoją moc z ocen absolutnych i są niezmienne, gdyż wyrażają ogólny porządek świata i usytuowanie w nim człowieka i społeczeństw ludzkich. Koncepcje prawa natury dzieli się na deontologiczne i etyczne. Pierwsze określają prawo natury jako zbiór norm niezależnych od norm stanowionych przez państwo, ale które obowiązują członków danej społeczności nawet za cenę konfliktu z władzą państwową; drugie (najbardziej popularne) określają prawo natury jako system moralny, który wyznacza ideał prawa sprawiedliwego i daje podstawy do oceny prawa pozytywnego. W zależności od wskazywanych źródeł prawa natury wyodrębnia się jego wersje teistyczne i laickie. W ujęciu teistycznym źródłem prawa natury jest Bóg, natomiast w laickim — prawie natury wyprowadza się z istoty człowieka, społeczeństwa, a nawet z prawidłowości dziejów ludzkości. W stosunku do prawa pozytywnego normy prawa natury pełnią różne funkcje. W najstarszych wersjach uznawano zgodność z prawem natury za podstawę obowiązywania prawa pozytywnego. Współcześnie prawo natury jest traktowane jako ideał sprawiedliwego prawa pozytywnego.
Pozytywizm prawniczy jako filozofia prawa odrzuca prawno-naturalną tezę, iż obowiązywanie norm prawnych jest zależne od ich oceny moralnej. Nie oznacza to braku związków treściowych prawa i moralności. Podkreśla głównie niezależność prawa pozytywnego od moralności z punktu widzenia jego obowiązywania. Przedstawia prawo jak obiekt poznawczy, a poznanie prawa, jego formalne uporządkowanie powierza prawoznawstwu i praktyce prawniczej. Legalność jest w pozytywizmie jedną z najwyżej cenionych wartości prawnych. Do norm prawnych zalicza te, które zostały ustanowione przez państwowego prawodawcę (suwerena), wobec których adresaci mają nawyk posłuszeństwa, albo posłuszeństwo wobec tych norm może być wymuszone przymusem państwowym. Pierwotna wersja pozytywizmu przeszła burzliwą ewolucję w XX w. Najważniejszym jej etapem w myśli kontynentalnej stał się normatywizm (H. Kelsen), a w myśli anglosaskiej koncepcja H.L.A. Harta. Normatywizm przesunął punkt ciężkości pozytywizmu z analizy normy prawnej ku zagadnieniu systemu prawa, podkreślając, że norma prawna jest zawsze częścią systemu prawa Kryteria zaliczenia normy do systemu prawa mają być czysto formalne (dynamiczne), bo należą do niego normy, które zostały ustanowione na podstawie kompetencji udzielonej przez normę wyższego rzędu. W społeczeństwach pierwotnych nie można odróżnić prawa i moralności, gdyż znają one tylko normy bezpośrednio regulujące zachowania członków danej społeczności (tzw. normy pierwotne). Wraz z rozwojem życia społecznego pojawiają się tzw. normy wtórne, za pomocą których usuwa się 3 najważniejsze zakłócenia w stosowaniu norm pierwotnych: brak środków identyfikacji reguł i ich zakresu, brak środków do stworzenia czy świadomego zaadoptowania reguł do zmieniających się okoliczności lub ich derogacji oraz brak środków, by stwierdzić naruszenie prawa w danej sprawie. Wśród norm wtórnych najważniejszą jest reguła uznawania, którą tworzą niepisane reguły funkcjonujące w praktyce prawniczej, poprzez które sędzia lub urzędnik uznaje dane normy za reguły prawne. Hart przedstawia prawo jako zjawisko społeczne charakteryzujące się współwystępowaniem i związkiem reguł pierwotnych i wtórnych.
Wiele współczesnych nurtów filozofii prawa odmawia zasadności sporowi pozytywizmu prawniczego z filozofią prawa natury. Hermeneutyka prawnicza podkreśla, że oba te nurty przedstawiają błędnie prawo jako przedmiot poznawany przez obiektywny wobec niego podmiot poznania. Pozytywizmowi prawniczemu zarzuca przenoszenie na grunt prawa podejścia scjentystycznego i założenie, że istnieje metoda naukowa rozstrzygania problemów prawnych. Podważa pozytywistyczną i w dużej mierze prawnonaturalną koncepcję pojmowania wykładni prawa jako czynności poznawczej. Uważa, że nie da się rozdzielić świata i języka, w którym ten świat wyrażamy i o nim myślimy. Rozumienie prawa jest procesem, w którym interpretator nadaje sens tekstowi prawnemu. Hermeneutyka odrzuca przekonanie o ścisłym oddzieleniu prawa i moralności, choć nie czyni tego tak, jak filozofia prawa natury.
Teorie argumentacji prawniczej (dyskursu prawniczego) i retoryka prawnicza podkreślają, że rozumowania prawnicze i interpretacja prawnicza nie dają się sprowadzić do formalnych schematów, których poszukiwał pierwotny pozytywizm prawniczy. Prawo jest rezultatem argumentacji prowadzonych w ramach dyskursu prawniczego, które określają znaczenie prawa i jego granice. Inaczej niż hermeneutyka, która jest krytycznie nastawiona do tzw. racjonalności prawniczej, teorie argumentacji próbują zrekonstruować zasady racjonalnego dyskursu prawnego prowadzące do osiągnięcia konsensusu przez jego uczestników. W szerszym ujęciu, nawiązującym do tezy, że argumentacja jest rodzajem działania komunikacyjnego, buduje się komunikacyjną koncepcje prawa Ich źródeł należy się doszukiwać w filozofii J. Habermasa, który podkreśla swoistość działań komunikacyjnych, czyli oddziaływania ludzi na siebie za pośrednictwem języka i in. symboli, w stosunku do działań celowo-racjonalnych, opartych na użytecznej wiedzy empirycznej. Przenoszenie schematów tych ostatnich działań do sfery komunikacyjnej prowadzi do zakłóceń w swobodnym budowaniu znaczeń przez społeczeństwo. W przypadku prawa głównym przejawem tych zakłóceń jest tzw. instrumentalizacja prawa, czyli posługiwanie się prawem tylko jako narzędziem oddziaływania na społeczeństwo dla realizacji określonych celów gospodarczych lub politycznych nawet za cenę autonomicznych wartości prawnych. Natomiast prawo rozwijane jako działanie komunikacyjne jest przedstawiane jako rezultat dialogu społecznego, który toczy się w instytucjach demokratycznego społeczeństwa. Hermeneutykę prawniczą, teorie dyskursu prawniczego oraz komunikacyjną filozofię prawa nazywa się czasami nie pozytywistycznymi filozofiami prawa W przeciwieństwie do pozytywizmu odrzucają one możliwość poznawania prawa na wzór obiektów naturalnych, a z drugiej strony odrzucają również prawno-naturalne oparcie prawa na wspólnym fundamencie etycznym i opowiadają się za wizją takiego prawa, którego treść jest ustalana w drodze społecznej negocjacji i dialogu.
prawo publiczne, jeden z 2 zasadniczych działów prawa regulujący stosunki, w których występuje element władztwa publicznego, zwł. stosunki związane z organizacją i funkcjonowaniem aparatu państw., a także stosunki między państwem a obywatelem (np.: prawo konstytucyjne, adm., finansowe, karne); podział na prawo publiczne i prawo prywatne ukształtował się już w czasach rzymskich (ius publicum, ius privatum); prawo prywatne reguluje stosunki majątkowe i osobiste, w których, jako strony występują równoprawne osoby fiz. i prawne (np. prawo cywilne, handl., rodzinne i opiekuńcze); niektóre gałęzie prawa (np. prawo pracy) noszą zarówno cechy prawa publicznego, jak i prawa prywatnego.
prawo międzynarodowe publiczne, łac. ius gentium, prawo narodów, zespół norm regulujących przede wszystkim stosunki zewn. państw, jak również stosunki międzynar. z udziałem innych niż państwa podmiotów tego prawa (międzynar. organizacje międzyrządowe, Stolica Apostolska, niesuwerenne podmioty terytorialne, narody walczące o niepodległość). Jedną z nowych funkcji współcz. prawa międzynarodowego publicznego jest oddziaływanie na stosunki wewn. państw, np. przez ustalanie zasad postępowania państw w stosunku do ich własnych obywateli (ochrona praw człowieka, stosunki pracy). Do podstawowych cech prawa międzynarodowego publicznego, odróżniających je od prawa wewn., należą: brak nadrzędnego — w stosunku do państw — ustawodawcy międzynar. i związany z tym partykularyzm prawa międzynarodowego publicznego, specyficzny system sankcji związany z brakiem scentralizowanego i zorganizowanego aparatu przymusu oraz brak sądownictwa międzynar., które byłoby oparte na obowiązkowej kompetencji. Normy prawa międzynarodowego publicznego są tworzone przez państwa, gł. w formie zwyczajów oraz umów międzynar. i wiążą tylko te podmioty, które je stworzyły lub uznały. Sankcje za naruszenie prawa międzynarodowego publicznego są stosowane przez państwa indywidualnie lub zbiorowo w postaci środków odwetowych, a tylko wyjątkowo w formie zorganizowanych środków przymusu (np. Rada Bezpieczeństwa ONZ ma uprawnienia do organizowania akcji w razie zagrożenia pokoju, naruszenia pokoju lub aktów agresji). Sądy międzynar. realizują swoje kompetencje za zgodą wszystkich państw — stron sporu, która może być wyrażona zarówno przed (klauzula sądowa, klauzula fakultatywna), jak i po zaistnieniu sporu (kompromis).
Podmiotami prawa międzynarodowego publicznego są te podmioty, które mają prawa i obowiązki płynące dla nich bezpośrednio z prawa międzynarodowego publicznego i mogą dochodzić swoich roszczeń na płaszczyźnie międzynarodowej. Pierwotnymi podmiotami prawa międzynarodowego publicznego, posiadającymi pełny zakres podmiotowości, są państwa. Ograniczone uprawnienia podmiotowe w sferze prawa międzynar. mogą mieć, na podstawie konkretnych umów międzynar., także osoby fiz. (np. na podstawie umów dotyczących ochrony praw człowieka). Do podstawowych zasad współcz. prawa międzynarodowego publicznego należą m.in.: suwerenna równość państw, obowiązek wypełniania w dobrej wierze przyjętych zobowiązań międzynar., obowiązek pokojowego rozstrzygania sporów, zakaz agresji i ingerencji w sprawy wewn. państw, samostanowienie narodów, poszanowanie podstawowych praw i wolności człowieka.
Odpowiedzialność za naruszenie prawa międzynarodowego publicznego ponoszą przede wszystkim państwa. Jest ona odpowiedzialnością bezpośrednią i bywa realizowana w formie zadośćuczynienia, restytucji lub reparacji. Zasady prawnej odpowiedzialności państw za akty stanowiące naruszenie prawa międzynarodowego publicznego zostały 2001 skodyfikowane przez Komisję Prawa Międzynar. ONZ. Komisja kontynuuje prace nad projektem zasad dotyczących analog. odpowiedzialności organizacji międzynarodowych. Osoby fiz. mogą ponosić odpowiedzialność karną za określone czyny, stanowiące naruszenie prawa międzynar., która może być realizowana na płaszczyźnie wewnątrzpaństw., jak i międzynar. przed odpowiednimi sądami międzynarodowymi. Do takich sądów należą trybunały tworzone ad hoc na podstawie umów międzynar. (np. Międzynar. Trybunał Wojsk. w Norymberdze) bądź decyzji Rady Bezpieczeństwa ONZ (np. Międzynar. Trybunał Karny dla byłej Jugosławii), jak również stały międzynar. sąd Międzynarodowy Trybunał Karny, powołany na podstawie Statutu Rzymskiego z 1998.
prawo prywatne, dział prawa regulujący stosunki majątkowe i osobiste osób fiz. i prawnych.
prawo międzynarodowe prywatne, zespół norm regulujących problemy wywołane obowiązywaniem w poszczególnych państwach odrębnych systemów prawnych w dziedzinie szeroko rozumianego prawa cywilnego. Podstawowy dział międzynarodowego prawa prywatnego stanowią normy kolizyjne (kolizja), rozgraniczające sfery zastosowania praw różnych państw przez wskazanie, które z tych praw należy zastosować w danej sprawie; normy te są zawarte w przepisach poszczególnych państw (w Polsce w ustawie z 1965, wielokrotnie nowelizowanej) i dwustronnych albo wielostronnych umowach (konwencjach) międzynarodowych. Dalsze działy międzynarodowego prawa prywatnego obejmują ujednolicone w skali międzynar. normy merytoryczne regulujące stosunki cywilnoprawne (tzw. jednolite albo międzynar. prawo cywilne) oraz normy merytoryczne wewn. prawa cywilnego regulujące w specyficzny sposób sytuacje związane z zagranicą (np. tzw. prawo obcych regulujące sytuację prawną cudzoziemców). Do międzynarodowego prawa prywatnego włącza się niekiedy także normy międzynar. postępowania cywilnego, zwł. regulujące jurysdykcję krajową i skuteczność orzeczeń zagr. Wyodrębniającymi się działami międzynarodowego prawa prywatnego są: prawo pracy międzynarodowe i międzynar. prawo handlowe. Wybitni przedstawiciele nauki międzynarodowe prawo prywatne w Polsce: F. Zoll (mł.), K. Przybyłowski, H. Trammer.
teoria prawa, dyscyplina nauk., która obok filozofii prawa i anglosaskiej jurysprudencji jest trzecim typem ogólnej refleksji nad prawem. Powstała pod koniec XIX w. jako jedna z wielu nauk humanist., które w tym okresie wyłaniały się z filozofii. Choć nazwa teoria prawa jest powszechnie używana w krajach niemieckojęzycznych oraz rom., to została po raz pierwszy użyta jako nazwa dyscypliny prawoznawstwa w kręgu ros. myśli prawnej na przeł. XIX i XX w., a za pierwsze prace z teorii prawa uznaje się najczęściej dzieła N. Korkunowa i L. Petrażyckiego. Wyodrębnia się 2 gł. typy badań teoretycznoprawnych: empiryczne i analityczne. Teorie empiryczne wiążą ogólne badania nad prawem z badaniami zjawisk społ., psychicznych, gosp. i z reguły korzystają z metod socjol., psychol., ekon. w ich badaniu oraz kładą nacisk na problemy faktycznego funkcjonowania prawa, jego skuteczność, realizowanie przez instytucje prawne celów założonych przez prawodawcę. Analityczne teorie prawa ujmują prawo z punktu widzenia log.-językowego jako zbiór specyficznych wypowiedzi normatywnych, mających pewne cechy formalne, i korzystają z metod nauk o języku oraz szeroko rozumianej logiki, zarówno formalnej, jak i nieformalnej. Współcześnie cele badawcze wyznaczone przez empiryczne teorie prawa są realizowane przez takie gałęzie prawoznawstwa, jak socjologia prawa i ekon. podejście do prawa. Nazwa teoria prawa odnosi się przede wszystkim do analitycznych nurtów teorii prawa; gł. przedstawiciele: R. Alexy, N. Bobbio, H.L.A. Hart, E. Pattaro, A. Peczenik, a w Polsce: K. Opałek, J. Wróblewski i Z. Ziembiński. Jednocześnie zatarciu uległa granica między tak uprawianą teorią prawa oraz filozofią prawa i jurysprudencją, o czym w Polsce świadczy częste posługiwanie się w dydaktyce prawniczej nazwą „teoria i filozofia prawa” na określenie ogólnej nauki o prawie. W krajach, których kultury prawne były poddane dominacji marksizmu, posługiwano się również nazwą „teoria państwa i prawa”. Miała ona badać państwo i prawo w ich wzajemnym związku, zgodnie z właściwym marksizmowi przekonaniem o hist.-genetycznych i funkcjonalnych powiązaniach państwa i prawa. Nazwa ta pojawiła się wcześniej, posługiwał się nią w swych pracach Petrażycki. Również w ramach pozytywizmu prawniczego istniał projekt ogólnej nauki o państwie i prawie. Obecnie przeważa tendencja do osobnego uprawiania nauk o państwie i teorii prawa, gł. z obawy przed zdominowaniem refleksji nad państwem przez formalizm prawniczy i podejście czysto normatywne oraz ze względu na odrzucanie lub ograniczanie tezy o hist.-genetycznych powiązaniach państwa i prawa.
system prawa, ogół norm prawnych obowiązujących w państwie w określonym czasie; dzieli się na działy (dziedziny); podział ten zależy od stosunków społeczno-politycznych w danym państwie; w Polsce obejmuje: prawo konstytucyjne, administracyjne, finansowe, karne, cywilne, rodzinne, pracy, procesowe cywilne i karne.
prawo administracyjne, dział prawa zaliczany do prawa publicznego, obejmujący ogół norm regulujących organizację i zachowanie się administracji publicznej oraz zachowanie się osób fiz. i innych podmiotów w zakresie nie unormowanym przez przepisy należące do innych działów prawa. Charakterystyczną cechą norm prawa administracyjnego jest możliwość zastosowania przymusu państw. w celu ich wykonania. Geneza prawa administracyjnego sięga XVIII w. i wiąże się z rewolucją fr. 1789–99, która przekształciła „poddanego” w „obywatela”; uzyskał on prawo żądania od organów państwa przestrzegania praw uchwalonych przez parlament. W okresie państwa liberalnego przepisy prawa administracyjnego wyznaczały przede wszystkim ramy działania administracji, poza którymi pozostawała sfera działania prywatnego przedsiębiorcy; zakres oddziaływania prawa administracyjnego zwiększał się w tych krajach w miarę rozszerzania się państw. interwencjonizmu.
Prawo administracyjne w Polsce obejmuje: przepisy ustrojowe organów administracji publicznej (np. ustawa o samorządzie terytorialnym), przepisy proceduralne (postępowanie administracyjne), przepisy dotyczące kontroli nad działalnością administracji (kontrola społeczna, inspekcja państwowa, kontrola państwowa, sądownictwo administracyjne), przepisy dotyczące szczegółowych działów administracji (np. prawo budowlane, lokalowe, komunik.), tj. adm. prawo materialne. Polska nauka prawo administracyjne powstała w 2. poł. XIX w. (szczególnie ważną rolę odegrał A. Okolski). Do przedstawicieli pol. nauki prawo administracyjne w okresie międzywojennym należeli m.in.: W.L. Jaworski, K.W. Kumaniecki; po wojnie m.in.: T. Bigo, M. Jaroszyński, J.S. Langrod, F. Longchamps, Z. Rybicki, J. Starościak, M. Zimmermann, W. Dawidowicz, Z. Leoński. Z nauką prawo administracyjne jest związana nauka administracji, stanowiąca ogólną naukę o administracji publicznej.
prawo procesowe, Prawo procesowe cywilne, dział prawa normujący postępowanie cywilne, tj. postępowanie sądowe w sprawach cywilnych i postępowanie w sprawach cywilnych przed innymi organami. Nauka prawo procesowe cywilnego zajmuje się ustalaniem podstawowych pojęć procesowych, wyjaśnianiem nacz. zasad postępowania cywilnego, instytucji procesowych (procesowe zasady) oraz treści przepisów prawa procesowego; gł. przedstawiciele nauki prawo procesowe cywilnego w okresie międzywojennym: K. Fierich, J.J. Litauer, M. Allerhand; po 1945: J. Jodłowski, Z. Resich, W. Siedlecki, W. Wolter.
Prawo procesowe karne, dział prawa regulujący zasady i tok postępowania w rozpoznawanych przez sądy sprawach o przestępstwa. Nauka prawo procesowe karnego ustala treść i zakres podstawowych pojęć, zasad, przesłanek i poszczególnych instytucji procesowych; jej zadaniem jest m.in. analiza, systematyzacja i wyjaśnianie treści norm procesowych oraz badanie zastosowania przepisów prawa procesowego karnego w praktyce organów ścigania, sądów i organów wykonania kary; gł. przedstawiciele nauki prawo procesowe karnego w okresie międzywojennym: E. Krzymuski, S. Glaser, A. Mogielnicki; po 1945: S. Śliwiński, M. Cieślak, W. Daszkiewicz, S. Kalinowski, M. Siewierski.
prawo pracy, dziedzina prawa regulująca przede wszystkim prawa i obowiązki pracowników i pracodawców (stosunki pracy); początki prawa pracy (zw. też prawem robotniczym) wiążą się z rewolucją przem.; uzyskano ograniczenie pracy dzieci, kobiet, czasu pracy (w W. Brytanii czas pracy dzieci 1802, inspekcja pracy 1833), ubezpieczenia społ. (Niemcy 1883–89), normowanie umowy o pracę w kodeksach cywilnych, nadawanie mocy prawnej układom zbiorowym pracy między związkami zaw. a pracodawcami. Prawo pracy kształtowało się pierwotnie w ramach prawa cywilnego i adm.; wyodrębniło się jako samodzielna gałąź prawa po I wojnie światowej. Współcześnie w zakres prawa pracy wchodzą przepisy regulujące nawiązanie i rozwiązanie stosunku pracy, obowiązki pracownika i zakładu pracy, czas pracy, urlopy wypoczynkowe, ochronę pracy, wynagrodzenie za pracę, rozstrzyganie sporów ze stosunku pracy, uprawnienia związków zaw., regulaminy pracy, układy zbiorowe pracy, zbiorowe konflikty (spory) pracy. W Polsce najważniejszym źródłem prawa pracy jest Kodeks pracy z 1974 (po 1989 wielokrotnie zmieniany, zwł. 1996 i 2002). Sytuację niektórych grup pracowników (np. nauczycieli, marynarzy, urzędników państw.) określają osobne przepisy (pragmatyki służbowe). Nauka prawo pracy rozwinęła się najwcześniej w Niemczech, następnie we Francji; w Polsce do przedstawicieli nauki prawo pracy należą: Cz. Jackowiak, W. Jaśkiewicz, J. Jończyk, E. Modliński, M. Piekarski, Z. Salwa, W. Szubert, M. Święcicki, A. Walas, T. Zieliński i in.
prawo rodzinne, dział prawa cywilnego zawierający normy prawne regulujące majątkowe i osobiste stosunki, które wynikają z zawarcia małżeństwa, także stosunki będące wynikiem istnienia pokrewieństwa, powinowactwa oraz przysposobienia. w Polsce Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 1964 jest gł. aktem prawnym prawa rodzinnego; do podstawowych zasad prawa rodzinnego zalicza się: konstytucyjną zasadę ochrony i opieki małżeństwa, macierzyństwa i rodzicielstwa; ochronę dobra dziecka; równouprawnienie dzieci niezależnie od ich pochodzenia; laicyzację (świeckość) prawa rodzinnego, tj. uniezależnienie od elementów wyznaniowych; równą stopę życiową członków rodziny; równouprawnienie kobiety i mężczyzny w stosunkach prawnorodzinnych; małżeństwo monogamiczne.
prawo cywilne, łac. ius civile, prawo obywatelskie, zespół norm prawnych regulujących stosunki majątkowe oraz związane z nimi stosunki niemajątkowe między równorzędnymi podmiotami. W odmiennych systemach prawa zakres stosunków społ. uregulowanych przez prawo cywilne był różny i różne są definicje prawa cywilnego w poszczególnych państwach i okresach historycznych. W staroż. Rzymie prawo cywilne oznaczało normy prawne obowiązujące obywateli rzymskich; w średniowieczu — prawo świeckie, w odróżnieniu od kanonicznego. Od 2. poł. XVIII w. rozpoczęły się kodyfikacje prawa cywilnego w wielu państwach; dużą rolę odegrał Kodeks Napoleona; prawo cywilne anglosaskie (Common Law) rozwija się gł. w postaci prawa zwyczajowego. Konstrukcje współcz. prawa cywilnego państw eur. w dużym stopniu nawiązują do instytucji prawnych ukształtowanych w staroż. Rzymie (Corpus Iuris Civilis).
W Polsce po uzyskaniu niepodległości (1918) obowiązywały prawa byłych państw zaborczych; unifikację prawa cywilnego rozpoczęto w okresie międzywojennym (kodeks zobowiązań, kodeks handl.) a ukończono 1945 i 1946; od 1947 obowiązywało już jednolite pol. prawo cywilne zawarte w kilkunastu aktach. Następnie podjęto prace nad kodyfikacją prawa cywilnego zakończone wyd. 1964 Kodeksu cywilnego. Kodeks utrzymując formalnie zasadę jedności prawa cywilnego wprowadzał wiele odrębnych unormowań w zakresie stosunków pomiędzy jednostkami gospodarki uspołecznionej. Po nowelizacji 1990 i zniesieniu podziału na formy własności, Kodeks cywilny respektuje zasadę równego traktowania wszystkich podmiotów (reguluje stosunki między osobami fiz. i prawnymi); kodeks nie objął tzw. prawa na dobrach niematerialnych (prawo autorskie, wynalazcze), prawa rodzinnego (kodeks rodzinny i opiekuńczy), prawa handl. (kodeks handl.) oraz innych uregulowanych działów (np. prawo wekslowe, czekowe). Do przedstawicieli pol. nauki prawo cywilne należeli: A. Wyczechowski, R. Hube, K. Lutostański, S. Wróblewski, W.L. Jaworski, F. Zoll (mł.), a szczególnie R. Longchamps de Bérier. Główni przedstawiciele nauki prawa cywilnego w Polsce po II wojnie świat.: S. Buczkowski, W. Czachórski, T. Dybowski, S. Grzybowski, J. Gwiazdomorski, A. Klein, A. Ohanowicz, K. Przybyłowski, S. Szer, A. Szpunar, J. Wasilkowski, A. Wolter.
prawo finansowe, ogół norm prawnych regulujących publiczną gospodarkę finansową; w Polsce p.f. obejmuje: prawo budżetowe (w tym podatkowe), p.f. komunalne (samorządu terytorialnego), prawo walutowe i dewizowe, publiczne prawo bankowe i p.f. przedsiębiorstw państw. (w bardzo ograniczonym zakresie).
państwo, wieloznaczny termin odnoszący się do: 1) struktury organizacyjnej społeczeństwa, porządkującej za pomocą aparatu adm. działania jednostek i grup na podstawie norm przez siebie ustalanych; 2) organizacji grupy społ. zajmującej pewne terytorium z władzą suwerenną na czele, związku polit., w którym władza prawomocna korzysta ze „środków panowania nad ludźmi” (M. Weber), lub „korporacji terytorialnej wyposażonej w bezpośrednią, samorodną władzę zwierzchniczą” oraz osobowość prawną (G. Jellinek). W obu ujęciach, podobnie jak w tym, w którym eksponuje się „gwarancyjny” charakter p., jako 3) struktury powołanej do ochrony uprawnień jednostek, odróżnia się p. od społeczeństwa; inne znaczenie mają określenia p. jako 4) „aktualizacji idei etycznej” (G.W.F. Hegel) lub 5) porządku prawnego, będącego strukturą normatywną, której organami są zarówno instytucje władcze, jak i obywatele (H. Kelsen). Niezależnie od różnic określeń, państwu przypisuje się zwykle nie tylko podmiotowość w stosunkach z innymi państwami (istotną w prawie międzynarodowym publicznym), związaną z niezależnością od innych państw i organizacji ponadpaństwowych (suwerenność zewn.), ale także wyłączność w zakresie stanowienia prawa i legitymizowanego stosowania przymusu (suwerenność wewnętrzna), realizowaną niekiedy przez jeden organ (suwerenność organu).
doktryna polityczna, synteza podstawowych założeń ideologii, racji stanu, interesu nar. lub społ. oraz gł. zasad, form i możliwości ich urzeczywistnienia; teoret. podstawa programu działania politycznego.
historia doktryn politycznych i prawnych, dziedzina nauki, której przedmiotem jest historia poglądów na strukturę polit. społeczeństwa (zwł. na państwo) oraz na obowiązujące w społeczeństwie prawo; jako dyscyplina nauk. historia doktryn politycznych i prawnych wyodrębniła się w XIX w. z tzw. historii filozofii prawa, będącej w gruncie rzeczy prezentacją systemów teoret. wielkich myślicieli, takich jak: Platon, Arystoteles, św. Tomasz, N. Machiavelli, H. Grotius, Th. Hobbes, J. Locke, Ch.L. Montesquieu, J.J. Rousseau, B. Constant, G.W.F. Hegel, K. Marks i in. Ta „elitarna” koncepcja historii doktryn politycznych i prawnych załamała się już pod koniec XIX w.; w dalszym rozwoju historii doktryn politycznych i prawnych objęła badania nad ideologiami i doktrynami polit.-społ. o charakterze masowym; zmieniło to w sposób zasadniczy koncepcję źródeł tej dyscypliny, powodując konieczność analizowania nie tylko wielkich systemów teoret., lecz także dokumentów władzy, wypowiedzi polityków, programów partii polit., a także poglądów tkwiących w literaturze pięknej, rel. czy symbolice dzieł sztuki lub zabytkach kultury materialnej. W Polsce historia filozofii prawa była uprawiana od 2. poł. XIX w., jej wybitnymi przedstawicielami w okresie międzywojennym byli: E. Krzymuski i E. Jarra, który wydał na emigracji Historię polskiej filozofii politycznej 966–1975 (1968). W okresie powojennym dyscyplina ta, już jako historia doktryn politycznych i prawnych, rozwinęła się na podstawie nowych założeń metodol. K. Grzybowskiego i G.L. Seidlera; wydatnie przyczynili się do dalszego jej rozwoju J. Baszkiewicz, W. Kornatowski, H. Olszewski, F. Ryszka, M. Sobolewski, M. Waldenberg.
teologia dogmatyczna, dogmatyka [gr.], jedna z dziedzin teologii chrześc. zajmująca się zawartymi w objawieniu prawdami wiary ogłoszonymi przez Kościół jako dogmaty oraz ich historią; przedmiotem dogmatyki są również różne sposoby ujmowania dogmatów w historii Kościoła; Sobór Watykański II włączył do przedmiotu dogmatyki tematykę bibl. dotyczącą historii zbawienia, interpretacje Objawienia dokonane przez ojców chrześcijaństwa wschodniego i zachodniego oraz wyjaśnienia tajemnicy zbawienia wg wzoru św. Tomasza z Akwinu. W skład dogmatyki wchodzą działy: historia dogmatów, nauka o Bogu w Trójcy jedynym, o Kościele (eklezjologia), chrystologia, sakramentologia, mariologia i soteriologia. Metody badawcze stosowane w dogmatyce kształtowały się pod wpływem ogólnych tendencji przyjmowanych w danej epoce: w średniowieczu — racjonalistyczno-spekulatywnych (np. P. Abelard i Anzelm z Canterbury) oraz mistyczno-agnostycznych (np. Bernard z Clairvaux), współcześnie — tendencji egzystencjalno-hist., ukształtowanych pod wpływem egzystencjalizmu, personalizmu i nowej teologii (H. de Lubac, J. Daniélou, Y. Congar, K. Rahner).
dogmatyka prawa, tradycyjna nazwa dyscyplin prawoznawstwa, których przedmiotem jest prawo aktualnie obowiązujące w określonym państwie lub prawo międzynarodowe. dogmatyka prawa zajmuje się analizą i systematyzacją prawa obowiązującego i w związku z nią konstruuje pojęcia prawnicze oraz dokonuje wykładni doktrynalnej w taki sposób, by prawo tworzyło system niesprzeczny, aksjologicznie spójny i pozbawiony luk (zupełność kwalifikacyjna); dogmatyka prawa dzieli się na rodzaje wg gałęzi prawa, np. dogmatyka prawa cywilnego, dogmatyka prawa karnego; dogmatyzm prawniczy — stosowanie w wykładni prawa metody formalno-dogmatycznej; ograniczenie się do formalnej analizy istniejących warunków ekon. i społ.-polit., w których ono funkcjonuje.
socjologiczne teorie państwa i prawa, grupa teorii, które traktują państwo i prawo jako zjawiska społ. badane metodami hist. i socjol.; socjologiczne teorie państwa i prawa zajmują się ustalaniem cech państwa i prawa jako zjawisk społ., uwarunkowaniem państwa i prawa w ich genezie i rozwoju przez inne zjawiska społ., społ. działaniem państwa i prawa jako ważnych czynników organizacji, kontroli i instytucjonalizacji życia zbiorowego, a także podejmują zagadnienie świadomego kształtowania instytucji państwowoprawnych jako środków do osiągnięcia przyjętych celów społ.; pod względem filoz.-metodol. i problemowym różnią się one od koncepcji aksjologicznych badających państwo i prawo w relacji do wartości (np. prawo natury), od teorii posługujących się metodą formalno-dogmatyczną (np. normatywizm) oraz od psychologicznych teorii prawa; w nauce prawa są znane inne liczne socjologiczne teorie państwa i prawa, należy do nich zwł. socjol. jurysprudencja R. Pounda, oparta na założeniach funkcjonalizmu oraz amer. realizm prawniczy, a także niektóre teorie skandynawskie.
kultura polityczna, w najszerszym ujęciu część kultury społeczeństwa, odnosząca się do sfery polityki, a więc do zachowań polit. rządzących i rządzonych, stylu przywództwa polit., stosunku jednostki do państwa, zakresu ingerencji państwa w życie prywatne. Kultura polityczna w węższym rozumieniu może być rozpatrywana w 2 ujęciach: psychol. i antropologicznym. Kultura polityczna jednostki (grupy) w ujęciu psychol. to ogół przekonań, ocen, postaw wobec instytucji i osób sprawujących władzę, zwł. stopień poinformowania o przysługujących prawach polit. i sposobach ich wykorzystania, akceptowane ideały i wartości życia polit., wyobrażenia o roli własnej grupy w życiu polit., postawy wobec ruchów polit. organizowanych przez inne grupy, wiedza hist., zainteresowanie polityką, rozumienie bieżącej gry i walki polit., uczestnictwo w życiu politycznym. Kultura polityczna stanowi część świadomości społecznej; współkształtują ją ideologie polit., nar. i historyczne.
Poszczególne składniki kultury politycznej jednostki (grupy) mogą być wartościowane z punktu widzenia racjonalności lub efektywności. Kultura polityczna nabiera wówczas charakteru stopniowalnego — jednostka (grupa) może ją reprezentować w mniejszym lub większym stopniu. Kultura polityczna w ujęciu antropologicznym to ogół norm życia polit., a więc reguł rządzenia i wpływania na rządy. Szeroko rozumiany system normatywny tworzą m.in.: zasady funkcjonowania organów państwa i partii (np. zasada dyscypliny partyjnej obowiązująca w parlamentach), styl rządzenia i przywództwa polit. (sposoby formułowania i realizacji programu polit., stosowane techniki kształtowania postaw polit.), sposoby korzystania przez jednostki z praw polit. (np. przyjęte metody walki o władzę), zasady funkcjonowania opinii publicznej (reguły i możliwości publicznej dyskusji), język polityki jako funkcjonalny wariant języka nar., sposoby organizacji świąt i uroczystości państw. i narodowych. Kultura polityczna jest regulatorem życia polit. społeczeństwa i należy do kultury symbolicznej. Tak pojęta kultura polityczna może zawierać elementy funkcjonalne i dysfukcjonalne wobec ustroju politycznego. Innej bowiem kultury politycznej wymaga funkcjonowanie np. państwa demokr.-liberalnego, innej zaś — autokratycznego.
publikacja aktów prawnych, ogłaszanie aktów normatywnych w przeznaczonych do tego celu wydawnictwach; w Polsce są nimi: „Dziennik Ustaw RP”, „Monitor Polski”, dzienniki urzędowe resortów.
przepis prawny, część aktu prawnego, wyodrębniona jako artykuł, paragraf itp.; określenie przepis prawny bywa używane wymiennie z określeniem norma prawna; elementy jednej normy mogą być zawarte w kilku różnych przepisach, np. przez odesłanie do innych artykułów danego aktu prawnego lub przez sformułowanie sankcji dla norm zawartych w innych aktach prawnych.
akt prawny, akt organu państwa zawierający ogólne reguły postępowania (normy prawne), np. ustawa, dekret, rozporządzenie i zarządzenie naczelnych organów administracji publicznej, oraz obowiązujące na określonym terenie akty organów adm.; także działanie organu państwa lub innego podmiotu prawa, zgodne z normami obowiązującego prawa i zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych; działanie to ma zwykle postać orzeczenia organów państwa lub czynności prawnej innych podmiotów prawa; akty prawne dzieli się na: jednostronne (np. orzeczenie o wywłaszczeniu), dwustronne (np. umowa o pracę), bądź też na konstytutywne (np. nadanie obywatelstwa) i deklaratoryjne (np. stwierdzenie ważności testamentu przez sąd).
dekret [łac. decretum ‘rozstrzygnięcie, decyzja’], akt prawny mający moc ustawy, wydawany nie przez parlament, lecz inny organ władzy wykonawczej (prezydenta, rząd); w Polsce 1944–52 wydawany przez Radę Ministrów, 1952–89 — Radę Państwa, wymagał zatwierdzenia przez sejm.
rozporządzenie, zbiorcze określenie aktów normatywnych, wydawanych przez nacz. organy władzy wykonawczej; rozporządzenie wykonawcze służy wykonaniu ustawy; rozporządzenia wydają: Prezydent RP, Rada Ministrów, prezes Rady Ministrów, ministrowie; rozporządzenie z mocą ustawy, akt normatywny o randze ustawy; Konstytucja RP dopuszcza ich wyd. przez Prezydenta RP, na wniosek Rady Ministrów, ale tylko w okresie stanu wojennego, gdy sejm nie może zebrać się na posiedzenie.
zarządzenie, prawo akt normatywny wyd. przez organ adm. na podstawie ustawy i w celu jej wykonania; w Polsce z. wydają: prezydent, prezes Rady Ministrów i ministrowie; muszą być ogłoszone w „Monitorze Polskim”.
ustawa, akt normatywny o charakterze ogólnym, powszechnie obowiązującym, uchwalany w szczególnym trybie przez parlament. Ze względu na treść, formę i moc prawną ustawy w Polsce dzielą się na: zasadnicze (konstytucje) i konstytucyjne oraz zwykłe (które muszą być zgodne z konstytucją); pozostałe akty normatywne muszą być zgodne z ustawą. Za pomocą ustawy można regulować każdą sprawę, natomiast niektóre sprawy mogą być uregulowane wyłącznie przez ustawę (zakres wyłączności ustawy); są to: określenie sytuacji prawnej obywatela, zwłaszcza w zakresie jego obowiązków, tworzenie oraz określanie składu, zakresu kompetencji i trybu działania organów państwowych wyposażonych we władztwo. Ustawy są uchwalane w szczególnym trybie, którego podstawy określa konstytucja i na który składają się: 1) inicjatywa ustawodawcza (prezydent, 15 posłów, komisja sejmowa, senat, rząd); 2) rozpatrzenie i uchwalenie projektu ustawy przez sejm (w 3 czytaniach); 3) rozpatrzenie ustawy przez senat (w terminie 30 lub — wyjątkowo — 7 dni), jeżeli senat zaproponuje poprawki lub odrzucenie ustawy, to: 4) rozpatrzenie propozycji senatu przez sejm (jeżeli sejm nie odrzuci ich bezwzględną większością głosów, uważa się je za przyjęte); 5) podpisanie ustawy przez prezydenta (w terminie 30 lub — wyjątkowo — 7 dni), prezydent przed podpisaniem może zwrócić się do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności ustawy z konstytucją, może też odmówić podpisania (weto); w takim wypadku ustawę ponownie rozpatruje sejm, który może odrzucić weto prezydenta większością 2/3 głosów przy obecności przynajmniej połowy ogólnej liczby posłów; 6) ogłoszenie ustawy w Dzienniku Ustaw RP. Ustawa wchodzi w życie 14 dni po jej ogłoszeniu, chyba że sama przewiduje datę późniejszą (vacatio legis), wejście w życie z mocą wsteczną jest niedopuszczalne poza wyjątkowymi sytuacjami.
inicjatywa ustawodawcza, prawo wnoszenia pod obrady parlamentu projektów ustaw, z którym jest związany obowiązek rozpatrzenia ich i zajęcia wobec nich rozstrzygającego stanowiska; w eur. parlamentaryzmie inicjatywa ustawodawcza przysługuje zazwyczaj rządowi oraz komisjom parlamentarnym lub grupom deputowanych, niekiedy głowie państwa (np. w Belgii), drugiej izbie parlamentu (np. w RFN); inicjatywa ustawodawcza może też być tzw. inicjatywą lud., czyli wnioskiem pochodzącym od grupy wyborców (np. 3 tys. w Szwajcarii, 5 tys. we Włoszech, 100 tys. w Polsce); w USA inicjatywa ustawodawcza przysługuje wyłącznie członkom obu izb Kongresu; w Polsce inicjatywa ustawodawcza przysługuje: prezydentowi, komisjom sejmowym, grupie co najmniej 15 posłów, senatowi i Radzie Ministrów; projekt ustawy budżetowej oraz ustawy upoważniającej rząd do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy może wnieść wyłącznie Rada Ministrów.
źródła prawa, decyzje państw., które ustanawiają lub uznają ogólne normy prawne; termin „źródła prawa” jest używany w doktrynie i praktyce prawniczej również w innych znaczeniach; źródła prawa jako podstawa mocy obowiązywania norm prawnych, np. podstawą obowiązywania ustawy jest konstytucja; źródła prawa jako forma powstawania norm prawnych w danym systemie prawa, tzn. stanowienie norm przez organy państw. (np. ustawodawstwo) albo uznanie przez państwo norm za normę prawa (prawo zwyczajowe); źródła prawa jako czynniki wpływające na treść norm prawnych, np. stosunki ekon., polit., społ., tradycje hist.; źródła prawa jako tekst, w którym są zawarte przepisy prawa obowiązującego — teksty hist. są nazywane często pomnikami lub zabytkami prawa.
norma prawna, reguła zachowania (postępowania) będąca częścią składową systemu prawa. Do typowych wzorów budowy norm prawnych należą: trójelementowa formuła normy prawnej — hipoteza, wymienia warunki, w których adresat normy powinien zachować się w sposób określony przez dyspozycję, a sankcja określa skutki, jakie powinno pociągnąć zachowanie adresata, niezgodne z dyspozycją w warunkach wskazanych w hipotezie; formuła norm sprzężonych — norma prawna sankcjonująca określa, jak winien zachować się organ państwa, gdy adresat nie zastosuje się do normy prawnej sankcjonowanej, która ustala jak jej adresat powinien zachować się w wyznaczonych przez nią warunkach. Adresatem normy prawnej jest osoba, której zachowanie jest regulowane przez normę prawną. Normy prawne dzielą się na kilka grup, m.in. wg właściwości ich obowiązywania (względnie i bezwzględnie obowiązujące), wg sposobu określenia adresata (abstrakcyjne i konkretne) lub wyznaczonego przez nie zachowania się (ogólne i jednostkowe), wg sposobu regulacji zachowania adresata (nakazujące, zakazujące i dozwalające), ze względu na system prawa i według gałęzi systemu prawa. Od norm prawnych należy odróżnić przepis prawny; normy prawne są zawarte w przepisach.
podmiot prawa, prawoosoba fizyczna lub prawna, także jednostka organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej, która może mieć prawa i obowiązki; podmiotem obowiązku jest osoba zobowiązana, podmiotem prawa — osoba uprawniona w danym stosunku prawnym; podmiotem przestępstwa — sprawca przestępstwa.
osoba prawna, prawo jednostka organizacyjna powołana do określonych celów, którą przepis prawny uznaje za samodzielny podmiot prawa cywilnego, np. w Polsce Skarb Państwa, przedsiębiorstwa, banki, spółki akcyjne, fundacje; nabycie osobowości prawnej następuje z chwilą wpisu jednostki organizacyjnej do właściwego rejestru.
zdolność prawna, zdolność do tego, aby być podmiotem stosunków cywilnoprawnych; wg prawa polskiego zdolność prawna osoby fizycznej rozpoczyna się (w zasadzie) z jej urodzeniem, a kończy z jej śmiercią i nie ma na nią wpływu płeć, rasa, narodowość, wyznanie itp.; zdolność prawna do nabycia niektórych praw i obowiązków jest niekiedy uzależniona od dodatkowych przesłanek (np. wiek, obywatelstwo pol., pełna zdolność do czynności prawnych); zdolność prawna osoby prawnej trwa od chwili jej powstania do likwidacji.
zdolność do czynności prawnych, zdolność określonej osoby do nabywania praw i zaciągania zobowiązań we własnym imieniu za pomocą czynności prawnych; wg prawa pol.: pełną zdolność do czynności prawnych ma pełnoletnia i nieubezwłasnowolniona osoba fizyczna; ograniczoną zdolność do czynności prawnych ma osoba małoletnia po ukończeniu 13 lat albo osoba częściowo ubezwłasnowolniona (osoby te nie mogą bez zgody przedstawiciela ustawowego dokonywać czynności prawnych rozporządzających i zobowiązujących z pewnymi wyjątkami, np. mogą zawierać umowy w drobnych sprawach życia codziennego); pozbawiona zdolności do czynności prawnych jest osoba, która nie ukończyła 13 lat albo jest całkowicie ubezwłasnowolniona; osoba prawna ma w granicach swej zdolności prawnej zawsze pełną zdolność do czynności prawnych, którą realizuje przez uprawnione do tego organy.
czynność prawna, świadome i zgodne z przepisami prawnymi zachowanie się osoby fiz. lub prawnej zmierzające do ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku prawnego; niezbędnym elementem czynności prawnej jest oświadczenie woli (tj. zewn. przejaw aktu woli) zmierzające do wywołania jednego z wymienionych skutków prawnych; czynność prawna może być dokonana w dowolnej formie, chyba że prawo uzaleznia jej ważność od zachowania formy szczególnej (np. notarialnej); czynność prawna nie wywołuje żadnych skutków, jeśli jest bezwzględnie nieważna (np. sprzeczna z ustawą lub z zasadami współżycia społ.)
stosunek prawny, stosunek powstający między podmiotami prawa na podstawie określonej normy prawnej w związku z powstaniem określonego faktu prawnego; doktryna wyróżnia 4 elementy stosunku prawnego: podmiot, obowiązek, uprawnienie i przedmiot; podmioty są co najmniej 2 — podmiot obowiązku i podmiot uprawnienia; obowiązek i uprawnienie są ze sobą ściśle związane, gdyż podmiot jest uprawniony do żądania takiego zachowania się od drugiego podmiotu, do jakiego ten jest zobowiązany; przedmiotem stosunku prawnego jest zachowanie się, do którego jest zobowiązany (albo uprawniony) podmiot w tym stosunku prawnym
fakt prawny, fakt, z którym norma prawna wiąże określone skutki prawne i który powoduje powstanie, zmianę lub wygaśnięcie konkretnego stosunku prawnego; fakty prawne dzielą się na zdarzenia, tj. fakty prawne, które nie są zachowaniem człowieka, i na zachowania się, które mogą być zgodne z prawem (np. sporządzenie ważnego testamentu) lub z nim niezgodne (np. zabór cudzego mienia w celu przywłaszczenia); zachowania się obejmują zarówno działanie, jak i zaniechanie, tj powstrzymanie się od dokonania czynności.
promulgacja [łac.], ogłoszenie aktu prawnego ustanawiającego normy ogólne w urzędowym organie prasowym, będące zazwyczaj warunkiem wejścia w życie tego aktu (nabrania mocy obowiązującej); w Polsce organami promulgacyjnymi są niektóre dzienniki urzędowe, wojew. dzienniki urzędowe, „Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej”, „Monitor Polski. Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej”.
dzienniki urzędowe, organy prasowe służące do urzędowego ogłaszania aktów normatywnych i in. aktów prawnych; urzędowe ogłoszenie aktu normatywnego jest w zasadzie warunkiem jego obowiązywania (promulgacja); do dzienników urzędowych zalicza się: „Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej” (Dziennik Ustaw), „Monitor Polski. Dziennik Urzędowy RP”, resortowe dzienniki urzędowe wydawane przez ministrów i szefów centralnych organów administracji za zgodą Prezesa Rady Ministrów (publikuje się w nich takie akty prawne, jak: zarządzenia, wytyczne, instrukcje skierowane do podległych organów i jednostek organizacyjnych) oraz wyd. przez wojewodów wojewódzkie dzienniki urzędowe, w których publikuje się przepisy prawa miejscowego.
„Dziennik Ustaw”, w Polsce urzędowy organ, w którym ogłasza się ustawy; (do 1989 również dekrety z mocą ustawy), rozporządzenia nacz. organów administracji (prezydenta, premiera, Rady Ministrów, ministrów, Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji) wydawane w celu wykonania ustaw z powołaniem się na zawarte w nich upoważnienia, umowy międzynar. zawarte przez Polskę, oświadczenia związane z ich obowiązywaniem, ratyfikacją i przystąpieniem do nich innych państw, obwieszczenia prezesa Rady Ministrów o sprostowaniu błędów i in. akty prawne, gdy tak stanowi ustawa szczególna; dzień wydania Dziennika Ustaw jest dniem prawnego ogłoszenia aktów prawnych w nim zamieszczonych (promulgacja); akty prawne ogłoszone w Dzienniku Ustaw wchodzą w życie z dniem ogłoszenia, chyba że zamieszczony w nich przepis stanowi inaczej; Dziennik Ustaw wychodził w Polsce pod różnymi tytułami w zależności od nazwy państwa: „Dziennik Praw Królestwa Polskiego” (1918), „Dziennik Praw Państwa Polskiego” (1919), „Dziennik Ustaw Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej” (1952–89), „Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej” (1920–52 i od 1990).
„Monitor Polski. Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej”, zał. 1918 jako oficjalny dziennik urzędowy RP, wznowiony 1945, 1952–89 pod nazwą „Monitor Polski. Dziennik Urzędowy PRL”; od 1950 organ promulgacyjny wyd. przez prezesa Rady Ministrów; służy do ogłaszania uchwał sejmu i senatu, zarządzeń i postanowień prezydenta RP, zarządzeń czł. rządu, zarządzeń nacz. i centralnych organów państwowych.