Proces kształcenia to swoisty proces komunikacji, zarówno między nauczycielem a uczniem, uczniem a nauczycielem oraz między samymi uczniami. Komunikacja ta charakteryzuje się werbalizmem, ale także komunikatami niewerbalnymi. Jeżeli przyjrzymy się procesowi komunikacji w klasach niższych, możemy zauważyć, że dominuje w nich właśnie werbalizm, komunikaty zaś niewerbalne są bardzo rzadkie. Ponad to w procesie kształcenia rolę dominująca przejmuje nauczyciel, z kolei wszelkie przejawy aktywności i kreatywności ucznia są przez prowadzącego nauczyciela tłumione i traktowane jako brak subordynacji.

Kolejnym ważnym elementem wynikającym z obserwacji procesu kształcenia, jest to, że wśród komunikatów werbalnych najwyższą pozycję zajmują pytania nauczyciela, kolejne zaś miejsca to polecenia, komunikaty i dłuższe wypowiedzi. Wszystko to potwierdza, że aktywność nauczyciela dominuje nad aktywnością uczniów, zaś czynności spontanicznych uczniów jest niewiele, a nauczyciele maksymalnie je ograniczają. Kolejną ważną kwestią jest także to, iż metody nauczania mają przede wszystkim transmisyjno-reprodukcyjny charakter.

Poddając analizie komunikaty werbalne nauczyciela zacznijmy od pytań. Pytania bowiem kierowane przez nauczyciela do uczniów mogą mieć różny charakter. Są to pytania reprodukcyjne, szczegółowe, ogólne, problemowe, twórcze, pytania dopełnienia, retoryczne czy pytania błędne. Z kolei w poleceniach możemy wyróżnić te, które wymagały od ucznia wykonania jednej, prostej czynności werbalnej, wykonania czynności manipulacyjnych, ruchowych i praktycznych oraz wymagających od ucznia wykonania określonych operacji intelektualnych lub rozumowań logicznych. Wśród dłuższych wypowiedzi wyróżniamy: opisy, opowiadania, instrukcje, wyjaśnienia, zagadki, zadania, wiersze.

W analizowanym fragmencie, rejestrującym przebieg lekcji, możemy zauważyć kilka z wymienionych wcześniej rodzajów komunikatów werbalnych w procesie kształcenia. Mamy tu bowiem do czynienia z:

1. Pytaniami reprodukcyjnymi.

Pytania tego rodzaju są stosowane we wszystkich ogniwach lekcji zarówno w części wprowadzającej jak i sprawdzającej opanowany przez ucznia materiał. Wśród nich przeważają pytania szczegółowe wymagające odtworzenia konkretnej wiedzy: Czyli zegar co to jest zegar to jest przyrząd do mierzenia czego? Pytania te przede wszystkim maja za zadanie naprowadzić ucznia na właściwa odpowiedź.

1. Pytaniami problemowymi.

Najczęściej wymagają od ucznia podania jednej i właściwej odpowiedzi: N:On nas budzi, czyli jak to się nazywa taki zegar? U: Budzik.

1. Poleceniami:

U: Kieszonkowy. N: Ładnie całym zdaniem powiedz! U: To jest zegar kieszonkowy.

Za pomocą poleceń nauczyciele wyznaczają czynności uczniów, sterują ich przebiegiem oraz regulują zachowania uczniów. Każde z pytań kierowanych do uczniów z prośba o udzielenie odpowiedzi można zaliczyć do poleceń. Dodatkowo polecenie nauczyciela przytoczone powyżej ma charakter rozkazu.

Podsumowując, po analizie fragmentu zarejestrowanej lekcji zauważamy, że wśród poleceń nauczycielskich dominują rozkazy, zakazy i żądania czyli komunikaty o charakterze dyrektywno nakazującym. Kolejna rzecz to to, że komunikaty werbalne nauczyciela były redagowane w formie zdania oznajmującego. W komunikatach werbalnych ponad to dominuje styl represyjny i obojętny, często pytania czy polecenia nauczyciela są błędne lub tez niepełne co sprawia, że uczniowie nie wiedza dokładnie o co nauczycielowi chodzi i nie są w stanie właściwie odpowiedzieć na jego pytanie N: To jest zegar na rękę a czy wiecie jaki to jest zegar? ( nauczycielka pokazuje dwa zegary jednocześnie budzik i elektryczny)Grzesiu? U: Elektryczny. N: To jest zegar… To jest zegar?. Komunikaty gratyfikacyjne dozowane są oszczędnie choć w analizowanym fragmencie pojawiają się dosyć często: To jest zegar, bardzo dobrze, Bardzo ładnie. Ponad to polecenia czy też pytania kierowane do uczniów (N: Proszę Michał) pełnią funkcję fatyczną języka. Mamy tu także do czynienia z funkcją informacyjną: I my mamy teraz różne zegary mamy zegary nowe i mamy zegary stare. Jeśli chodzi o wypowiedzi dłuższe nauczycieli to mamy tutaj przykład zagadki pojawiającej się na początku lekcji: N:Czy mały na ręce czy duży na wieży zawsze jednakowo, dokładnie czas mierzy.

Większość komunikatów werbalnych nauczycieli pełni funkcję informacyjną i służy przekazywaniu uczniom gotowej wiedzy. Aktywność nauczycieli dominuje nad aktywnością uczniów, gdyż nauczyciele wyznaczają prawie wszystkie czynności uczniów, oni zaś słuchają i wykonują zlecone im zadania. Czynności spontanicznych uczniów nie ma w ogóle.

Taki obraz nauczania w klasach szkoły podstawowej nie jest pocieszający. Z perspektywy studentów, którzy przygotowują się do roli przyszłych nauczycieli, powinniśmy poddawać analizie więcej takich zarejestrowanych lekcji i dążyć w przyszłości do tego aby prowadzone przez nas zajęcia nie wyglądały w ten sposób, a przede wszystkim, abyśmy nie popadli w rutynę nauczania i aby nasi uczniowie zdobywali nie tylko gotową wiedzę, by lekcje nie były dla nich czymś nudnym ale obowiązkowym, ale czerpali z procesu nauczania jak najwięcej korzyści.