12.10.2010 r.

Pojęcie i przedmiot procesu karnego

Definicja procesu karnego

Proces karny a postępowanie karne – można wyróżnić 3 szkoły odnośnie tych zagadnień

1. proces karny i postępowanie karne to synonimy, nazwy posiadające ten sam zakres, można je używać zamiennie;

2. proces karny jest czymś więcej niż postępowanie karne, proces karny to pojęcie szersze; w ramach procesu karnego występuje postępowanie karne.

Postępowanie karne jest zespołem norm prawnych, które służą do urzeczywistnienia prawa karnego
materialnego.

Obok postępowania karnego istnieje inna wiedza mieszcząca się w pojęciu procesu karnego; jest to wiedza: z postępowania dowodowego (nie mieści się w KPK), historia postępowania karnego, teoria dotycząca postępowania karnego, teoria odnosząca się do zasad procesowych (jako naczelnych dyrektyw); często do tego zakresu wiedzy wchodzą też zagadnienia prawno – porównawcze (postępowanie w sprawach nieletnich, ochrona tajemnicy, system organów ochrony prawa, prawo karne islamu, postępowanie karne).

Proces karny to normy postępowania karnego + inne normy + wiedza teoretyczna z zakresu teorii filozofii prawa lub prawa porównawczego.

1. pojęcie procesu karnego ujmowane jest wąsko; nadrzędne jest pojęcie postępowania karnego.

Postępowanie karne – to normy prawne umożliwiające realizację norm prawa karnego materialnego.

Proces karny – to konkretne postępowanie w konkretnej sprawie; odniesienie się do konkretnej rozprawy.

Postępowanie karne – to zespół norm prawnych o charakterze procesowym (czyli regulującym pewne procedury) służącym do realizacji zasad prawa karnego materialnego.

Z dziejów procesu karnego

W historii znane są 3 podstawowe formy procesu karnego

• proces skargowy – proces rozpoczyna skarga, która wpływa do niezależnego, niezawisłego podmiotu; sprawa jest rozpatrywana przed tym podmiotem; obowiązuje zasada kontradyktoryjności (spór między stronami); sprawę rozstrzyga arbiter;

• proces inkwizycyjny – całe postępowanie prowadzi jeden organ – jest on jednocześnie oskarżycielem
  i sędzią, często łączy też w sobie funkcję obrony;

• proces mieszany – przeplatają się wątki skargowości z wątkami inkwizycyjności; taki charakter ma większość procesów współczesnych; postępowanie przygotowawcze ma z reguły formę inkwizycyjną, a przed sądem skargową (akt oskarżenia jest pewnego rodzaju skargą).

Postępowanie karne jest bardzo stare. Jego istnienie datuje się od czasów istnienia państwa (tworzono określone normy, które czegoś zakazywały lub coś nakazywały, co przyczyniło się do powstania prawa karnego materialnego; obok tych norm powstawały normy prawa procesowego). Gdy organizacje państwowe stawały się mocniejsze i wytwarzano bardziej skomplikowany system norm prawnych, proces karny stawał się bardziej skomplikowany.

Kraje Mezopotamii (Babilonii)

Kodeks Hammurabiego

• pierwszy pomnik prawa z kwestiami procesowymi;

• podstawową formą procesu była forma skargowa;

• sędzia musiał być bezstronny; gdy sędzia był stronniczy to groziła mu kara (w tym także kara śmierci);

• znano już w tym czasie zeznania świadków i odpowiedzialność za fałszywe zeznania; fałszywe oskarżenie mogło skończyć się karą śmierci dla pomawiającego;

• znano też coś w rodzaju opinii biegłych;

• prawo talionu – „oko za oko ząb za ząb” (jeżeli budowniczy wybudował dom, który następnie się zawalił, to mógł otrzymać karę śmierci – jednak w takiej sytuacji pytano biegłych o to co mogło być przyczyną
  tego, że dom się zawalił);

• kolejnym dowodem były sądy boże, które polegały na przeprowadzeniu próby (np. przepłynięcie Eufratu czy Tygrysu – jeżeli osoba się nie utopiła, to znaczy, że była niewinna).

Grecja

• proces grecki to typowy przykład procesu skargowego;

• we wszystkich państwach greckich wykształciła się i funkcjonowała instytucja retora;

• każdy musiał sam wnieść skargę przed oblicze sędziego i ją utrzymywać, oskarżony musiał sam się bronić;

• retor przygotowywał do rozprawy (uczył składania skarg – mowy);

• zaczęto stosować tortury w stosunku do cudzoziemców czy niewolników oskarżonych o popełnienie jakiegoś czynu.

Starożytny Rzym

• proces ewaluował od formy skargowej do formy inkwizycyjnej (cesarstwo, dominat);

• Rzymianie niczego ważnego nie wymyślili jeśli chodzi o prawo karne (było to prawo prymitywne);

• cognitio extra ordinem – w schyłkowym okresie to namiestnik decydował o przeprowadzonym procesie;

• bardzo szeroko stosowano analogie, wystarczyło, że coś zagrażało państwu;

• szeroko stosowano tortury;

• kwalifikowana kara śmierci (bardzo często przez ukrzyżowanie – jest to śmierć przez uduszenie, ciało człowieka rozciągano do tego stopnia, że człowiek nie był w stanie oddychać, w płucach zbierał się płyn wysiękowy i człowiek dusił się pod wpływem tego płynu; ukrzyżowanie pochodziło z Azji Mniejszej
  z plemion hetyckich).

Proces muzułmański

• VII – VIII w. – geniusze w zakresie prawa karnego, szereg rozwiązań prawa karnego i procesowego
  stosowanych jest do dnia dzisiejszego;

• inne źródła prawa – w islamie prawo jest częścią wiary;

• islam to normy religijne, postępowanie człowieka i prawo (prawo naturalne);

• prawo jest spisane w Koranie, Koran oraz Summa Proroka są źródłem prawa, natomiast postępowanie karne zostało stworzone przez człowieka;

• normy postępowanie karnego nie mogą być sprzeczne z prawem boskim;

• 2 rodzaje procesu:

  • postępowanie policyjne – przeznaczone dla przestępczości potokowej – czyli drobnej kradzieży, oszustw. Już w VIII w. tworzono katalogi przestępców i żebraków, rozróżniano przestępstwa
    (wyróżniano dokonanie rozboju czy kradzieży „na policjanta” – przestępcy przebierali się w strój
    policjanta). To postępowanie polegało na szybkim schwytaniu sprawcy i wymierzeniu natychmiast kary. Szurta to policja, sahib asz – szurta to szef policji. Wolno było stosować tortury. Oprócz szefa policji tortury mógł stosować nadzorca bazaru – muhtasib (postępowanie quasi – policyjne). Kara była wykonywana natychmiast – chłosta lub kary mutylacyjne.

  • postępowanie sądowe – proces sądowy odbywał się przed sędzią (kadi). Panowały tu inne zasady: nie wolno było stosować tortur, stosowano dowody ze świadków (z legalną teorią dowodów) – świadkami najczęściej byli mężczyźni, zeznaniom jednego mężczyzny odpowiadały zeznania dwóch kobiet. Istniały rygorystyczne wymogi odnośnie świadków – musiała być to osoba uczciwa, prawdomówna, musiała posiadać dobrą opinię w środowisku, nie mogła pochodzić z rodziny strony przeciwnej. Czasem wymagano zeznań 4 świadków (np. w sprawach o cudzołóstwo). Zabójstwo
    i uszkodzenie ciała były ściganie z oskarżenia prywatnego.

• procesem muzułmańskim kierowały następujące zasady

  • za popełnienie przestępstwa odpowiada karnie tylko człowiek dorosły (osoba dorosła to osoba, która osiągnęła dojrzałość płciową), dziecko nie odpowiada za popełnienie przestępstwa;

  • odpowiada człowiek psychicznie zdrowy, nie popełnia przestępstwa człowiek chory psychicznie.

Średniowiecze

• proces średniowieczny rozpoczynał się formą skargową i stopniowo przechodził do formy inkwizycyjnej;

• podstawowym rodzajem dowodu było przyznanie się oskarżonego do popełnionego czynu, w tym celu szeroko stosowano tortury, przyznanie się było królową dowodów;

• tortury dzieliły się na 2 grupy:

  • w czasie śledztwa – celem jest wyrządzenie bólu po to, aby dana osoba przyznała się do popełnienia przestępstwa i wskazała współtowarzyszy;

  • podczas wykonywania kwalifikowanej kary śmierci;

• brano również pod uwagę zeznania świadków;

• istniały sądy boże (Ordalia) – np. próba żelaza, sąd zimnej wody (stosowany w procesie o czary).

Polska była pierwszym krajem na świecie, gdzie konstytucją sejmową z 1761 r. zabroniono barbarzyństwa procesów o czary i stosowania tortur w postępowaniu karnym. W latach 40 – tych XVIII w. przeprowadzono proces, na mocy którego spalono 14 – 17 kobiet oskarżonych o czary. To właśnie ten proces przyczynił się do tego, że podjęto tą konstytucję sejmową.

W postępowaniu karnym często uczestniczyli lekarze (jako biegli). Dokonywano oględzin zwłok, badano rany. Lekarz traktowany był jako pomocnik, a nie świadek.

Praca operacyjna – korzystanie z tajnych współpracowników (agentury). Wykorzystywano to już w starożytności, a do perfekcji opracowano w okresie Bizancjum.

Constitutio Criminalis Carolina – niemiecki kodeks karny, który wprowadzał formę inkwizycyjną prowadzenia postępowania karnego. Wprowadzał też gwarancje procesowe, tryb postępowania (odbierał panującemu dowolność). Porządkował prawo procesowe. W latach 60 – tych XVI w. Bartłomiej Groicki wydał spolszczoną wersję Caroliny, jednak jej rozwiązania nie przyjęły się w Polsce (proces inkwizycyjny przyjmowany był dla mieszczaństwa, a nie dla szlachty).

Na początku XIX w. w Europie pojawia się przestępczość (w związku z demoralizacją społeczeństwa, biedą). Od lat 80 – tych XVIII w Europie jest toczonych bardzo wiele wojen.

Paryż był jednym z najniebezpieczniejszych miast w Europie. W 1810 r. prefekt Paryża powołuje brygady śledcze pod kierownictwem Eugeniusza Vidocqa (był on przestępcą, trafił do więzienia za długi). Miał on tworzyć nowoczesną policję kryminalną (lub trafić na dożywotnie galery). Eugeniusz Vidocq zorganizował służbę śledczą, dobierał swoich pracowników na zasadzie zależności. W 1811 r. Vidocq zatrzymał ponad 800 groźnych przestępców. Już w latach 30 – tych Paryż stał się bezpiecznym miejscem. Vidocq położył podwaliny pod służbę policyjną. Zaczął gromadzić kartoteki, wprowadził kombinację operacyjną (przenikanie do sfery przestępców).

XIX w. to problemy społeczno – gospodarcze, przenoszenie się ludności ze wsi do miast, wyzysk robotników – co jest źródłem przestępczości. To także wiek nowinek technicznych; powstają nowoczesne policje.

W 1893 r. Hans Gross wydał Podręcznik dla sędziów śledczych, urzędników policyjnych, żandarmów itd.
Od tej daty przyjmuje się początek nauki kryminalistyki.

Nowinki techniczne miały wpływ na formy procesu. Zaczęły powstawać teorie procesowe, by wyeliminować świadków, by sędzia wydawał wyrok na podstawie dowodu naukowego, który przeprowadzał biegły (często zdarzały się sytuacje, gdzie biegły popełniał błędy, składał błędne opinie).

Lata 90 – te XIX w. – w Rosji powstaje szkoła, która uważa, że sędzia nie powinien być prawnikiem, sędzia powinien być naukowcem.

Proces karny Polskie międzywojennej

Kodyfikacja prawa procesowego trwała do 1928 r. W sierpniu 1928 r. wprowadzono KPK, który obowiązywał od 01.01.1929 r. Kodeks ten przewidywał 2 formy postępowania przygotowawczego:

• dochodzenie – prowadzono o sprawy drobne, przestępstwa potokowe; w dochodzeniu możliwy był proces zapiskowy – na podstawie rozpytania policja sporządzała notatkę urzędową, która zastępowała protokół (nadużycia)

• śledztwo – wymagało sporządzenia protokołu; prowadził je sędzia śledczy; istniały 3 rodzaje sądów:

  • sąd grodzki – orzekał w I instancji

  • sąd okręgowy – orzekał w II instancji

  • sąd apelacyjny – sąd II instancji od wyroków sądów okręgowych

  • Sąd Najwyższy – kasacje od wyroków

Oskarżycielem był prokurator. Przy sądach okręgowych była instytucja sędziego śledczego, który prowadził śledztwo, przesłuchiwał świadków, miał możliwość zastosowania tymczasowego aresztowania.

Po II wojnie światowej dalej stosowano KPK z 1929 r., aż do lat 50 – tych. Obowiązują już inne ustawy dotyczące zbrodniarzy wojennych (tryb doraźny); KPK Wojska Polskiego – wzorowano go na aktach prawnych radzieckich (szeroko stosowana analogia, ograniczone postępowanie dowodowe, ograniczona swobodna ocena dowodów przez sędziego).

1950 – 1969 r. – wzrastają uprawnienia prokuratora; ma on duże możliwości, które przeszły do KPK
z 1969 r.

KPK z 1969 r. był nowoczesnym kodeksem, był zwarty. KPK dawał pełne uprawnienia prokuraturze. Prokurator stosował warunkowe umorzenie, zatwierdzał akt oskarżenia, stosował środki zapobiegawcze (tymczasowe aresztowanie).

Obecnie obowiązuje KPK z 1997 r. (z wieloma zmianami).

Funkcje procesu karnego

Są 3 zasadnicze funkcje procesu karnego:

1. funkcja porządkująca – reguluje co jak ma przebiegać;

2. funkcja instrumentalna (pragmatyczna) – proces karny powinien doprowadzić do tego, by osoba winna poniosła konsekwencje zgodnie z obowiązującymi przepisami, a osoba niewinna nie poniosła konsekwencji;

3. funkcja gwarancyjna – prawo do obrony, do wiedzy o swojej sytuacji prawnej.

Źródła prawa karnego procesowego

• Konstytucja RP z 1997 r.;

• ustawy – KPK, ustawa o ustroju sądów powszechnych, o prokuraturze, o adwokaturze, o Policji, o żandarmerii wojskowej, o ABW i agencji wywiadu, o CBA, o CBŚ;

• ratyfikowane umowy międzynarodowe dotyczące międzynarodowego procesu karnego – normy dotyczące ekstradycji, listu gończego, listu żelaznego, prawo unijne;

• rozporządzenia – często będące aktami wykonawczymi do ustaw.

Prawo karne a inne dziedziny prawa i inne dziedziny nauki – interdyscyplinarność procesu karnego

• prawo karne materialne – określa zakres realizacji prawa karnego procesowego

• kryminalistyka – służy postępowaniu karnemu, urzeczywistnia normy KPK

• nauki sądowe – medycyna sądowa, psychologia sądowa, psychiatria sądowa

• kryminologia – prognoza przestępczości.

Cele kodeksu (art. 2 § 1 KPK)

Przepisy KPK maja na celu takie ukształtowanie postępowania karnego, aby:

1. sprawca przestępstwa został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba niewinna nie poniosła tej odpowiedzialności,

2. przez trafne zastosowanie środków przewidzianych w prawie karnym oraz ujawnienie okoliczności sprzyjających popełnieniu przestępstwa osiągnięte zostały zadania postępowania karnego nie tylko w zwalczaniu przestępstw, ale również w zapobieganiu im oraz w umacniania poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego,

3. rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło w rozsądnym terminie.

9.11.2010 r./23.11.2010 r.

Naczelne zasady procesowe

Pojęcie zasad procesowych

Przez wieki proces karny nie rządził się określonymi zasadami. Występowała dowolność w określaniu
kompetencji organów procesowych. Dość często dochodziło na tym tle do konfliktów pewnych interesów. Nie było gwarancji procesowych, była za to praktyka (np. skazanego należało poddać torturom).

W późnym średniowieczu zaczęły pojawiać się pierwsze zasady procesowe.

Zasady można wyprowadzić z procesu muzułmańskiego. Zasady procesowe mieszały się z zasadami prawa materialnego (czyli szariatu) i zasadami postępowania karnego.

1532 r. Constitutio Criminalis Carolina usiłowała wprowadzić pewne zasady, procedury.

Zasady zostały wprowadzone w okresie oświecenia (pod koniec XVIII w.). Rewolucja francuska wprowadziła nowe zasady funkcjonowania państwa.

W XIX w. nastąpił rozwój zasad; powstawały nowe teorie. W tym okresie powstały 2 szkoły: szkoła prawa niemieckiego i szkoła prawa francuskiego.

Zasady procesowe to ogólne kierunki, normy, dyrektywy określonego zachowania się organu procesowego. To normy regulujące całość procesu.

Wyróżniamy:

• zasady abstrakcyjne – to zasada ogólna, która nie odnosi się do danego systemu prawa w sposób
  bezpośredni (np. zasada prawdy w procesie karnym);

• zasady konkretne – to zasada abstrakcyjna zawarta w przepisach prawnych (np. zasada prawdy materialnej z art. 2 § 2 KPK);

• zdefiniowane (kodeksowe) – to takie, które są wyraźnie oznaczone w normie procesowej (np. zasada prawdy materialnej z art. 2 § 2 KPK, zasada obiektywizmu z art. 4 KPK, zasada domniemania niewinności z art. 5 KPK i pozostałe zasady procesowe);

• niezdefiniowane (niekodeksowe) – zasady te nie są skodyfikowane (np. zasada rzetelnego procesu, zasada informacji procesowej).

Zasada – to naczelna dyrektywa, według której budowane są inne normy prawa karnego procesowego
i według założeń której powinien przebiegać cały proces.

Zasada prawdy obiektywnej

Zasada prawdy materialnej (nazywana także zasadą prawdy obiektywnej) to dyrektywa, według której rozstrzygnięcia organów procesowych powinny być oparte na prawdziwych ustaleniach faktycznych.

Zasada ta polega na ustaleniu obiektywnej rzeczywistości i zgodnie z art. 2 § 2 KPK podstawę rozstrzygnięć organów procesowych powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne.

Z tej dyrektywy wynikają 2 dalsze, bardziej szczegółowe:

1. organy procesowe obowiązane są do podejmowania wszelkich starań, aby ich ustalenia faktyczne były zgodne z prawdą;

2. organ procesowy sprawujący kontrolę jurysdykcyjną zobowiązany jest do sprawdzenia, czy organ, który wydał zaskarżone orzeczeniem poczynił prawdziwe ustalenia faktyczne – w tym celu ustawa przewiduje środki zaskarżenia, a zwłaszcza system środków odwoławczych; w ramach postępowania odwoławczego najbardziej istotną rolę odgrywa art. 438 pkt 3 KPK, zgodnie z którym organ odwoławczy uchyla lub zmienia orzeczenie w razie błędu w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę orzeczenia, jeżeli mógł on mieć wpływ na jego treść. Jeżeli błąd w tych ustaleniach spowodowałby, że utrzymanie orzeczenia w mocy byłoby rażąco niesprawiedliwe, podlega ono zmianie na korzyść oskarżonego albo uchyleniu niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów (art. 440 KPK).

Ustalenia faktyczne to dokonane przez organ procesowy (na podstawie dowodów) stwierdzenia istnienia (lub nieistnienia) faktów, o których należy orzec w decyzji (które mają stanowić faktyczną podstawę rozstrzygnięcia). Te procesowe ustalenia – w myśl zasady prawdy materialnej – powinny być prawdziwe. Ustalenia faktyczne występują w każdej decyzji procesowej (nie tylko w wyrokach – także
w postanowieniach, zarządzeniach); nawet jeżeli nie zostają w niej wprost wyrażone, organ procesowy musi je uwzględnić jako podstawę swego rozstrzygnięcia.

Zasada ta wychodzi z pojęcia prawdy. Jednak brak jest definicji prawdy. Prawda to zgodność z obiektywną, otaczającą nas rzeczywistością.

Odwołując się do tzw. klasycznej definicji prawdy, należy przyjąć, że prawda to sąd (lub wyrażające go zdanie) zgodny z rzeczywistością, do której się odnosi, o której orzeka. Prawdziwość to cecha sądu zgodnego z rzeczywistością.

Pojawia się problem, czy ta prawda to zawsze pewność, że tak było, czy pewne prawdopodobieństwo. Najczęściej jest to bardzo wysoki stopień prawdopodobieństwa i organ wydaje decyzję w oparciu o to prawdopodobieństwo.

Ustalając prawdę organ procesowy niekiedy nie musi mieć tej prawdy obiektywnej, ale musi mieć wysoki stopień prawdopodobieństwa. Jest to namiastka prawdy materialnej.

W procedurze karnej prawdopodobieństwo jest stopniowalne:

• uzasadnione przypuszczenie – do zatrzymania osoby wystarczy uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo (art. 244 KPK);

• uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa – do wszczęcia postępowania przygotowawczego wystarczy uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa;

• subiektywna pewność – wydanie wyroku.

Fundamentalnymi gwarancjami zasady prawdy materialnej są:

• obowiązek inicjatywy dowodowej spoczywający na organach procesowych, niezależnie od zachowania się stron procesowych,

• kontradyktoryjność rozprawy sądowej i jej elementy w postępowaniu przygotowawczym,

• koncentracja czasowa i miejscowa procesu w czasie rozprawy sądowej i ustawowe okresy postępowania przygotowawczego – dzięki tym środkom uzyskuje się możliwość porównania dowodów, a przede wszystkim skrócenie odstępu czasowego dzielącego przestępstwo od momentu osądzenia,

• kontrola sądowa postępowania przygotowawczego, która ma na celu zapobieżenie przedostaniu się do postępowania sądowego spraw, w których nie wyjaśniono dokładnie wszystkich istotnych okoliczności
  i w których popełniono błędy dające się naprawić tylko w postępowaniu przygotowawczym,

• kolegialność sądu i udział w sądzeniu przedstawicieli społeczeństwa (ławników),

• system środków zaskarżania decyzji procesowych.

Przeciwieństwem zasady prawdy materialnej jest zasada prawdy formalnej (prawdy sądowej) – to pewien surogat prawdy materialnej; polega na ustaleniu przebiegu danego zdarzenia przez sąd. Nie zawsze jest to jednak zgodne z prawdą materialną. W historii był szereg reguł, które pozwalały to prawdę formalną ustalić.

Ograniczenia zasady prawdy materialnej (chodzi tu o ograniczenie możliwości dokonania prawdziwych ustaleń faktycznych):

• zakazy dowodowe – pewnych dowodów nie można przeprowadzić, chociaż mogłyby one przyczynić się do uzyskania prawdy materialnej

  • art. 178 KPK – nie wolno przesłuchiwać jako świadków:

    1. obrońcy lub adwokata, co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę,

    2. duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi;

  • zakaz stosowania tortur (przymusu psychicznego i fizycznego);

  • zakaz przesłuchania z użyciem wariografu – nie można stosować badań wariograficznych podczas czynności przesłuchania,

• zasada usprawnienia walki – organ procesowy powinien wykorzystać wszystkie istniejące możliwości by dociekać prawdy materialnej, ale te podejmowane czynności muszą być zgodne z procedurą karną, nie wolno stosować metod zabronionych przez KPK;

• prawomocność orzeczenia (postulat tzw. pewności obrotu prawnego, inaczej nazywany zasadą stałości wyroków lub zasadą niepodważalności decyzji prawomocnych) – jeśli nie dojdzie do wzruszenia prawomocnego orzeczenia (kasacja, wznowienie postępowania, postanowienie Prokuratora Generalnego), zwłaszcza gdy upłynie termin 6 miesięcy, do uwzględnienia kasacji na niekorzyść oskarżonego lub wydania postanowienia Prokuratora Generalnego, sprawca może czuć się niezagrożony;

• immunitety procesowe,

• wyrok skazujący może być wydany tylko w razie dokonania ustaleń faktycznych, świadczących o winie oskarżonego (udowodnienia mu winy), natomiast wyrok uniewinniający wydawany jest bądź wówczas, gdy niewinność oskarżonego została udowodniona, bądź też wówczas, gdy nie została udowodniona ani jego wina, ani jego niewinność (decyzje niekorzystne dla oskarżonego powinny być oparte na prawdziwych ustaleniach faktycznych; natomiast decyzje korzystne dla oskarżonego mogą opierać się na prawdziwych, korzystnych dla niego ustaleniach faktycznych, bądź – w wypadku niedokonania ustaleń prawdziwych – na zasadach: domniemania niewinności oraz in dubio pro reo.

Zasada swobodnej oceny dowodów

W historii procesu karnego możemy wyróżnić 3 zasady oceny dowodów:

• zasada legalnej (ustawowej) oceny dowodów – ustawa, czy akt prawny bardzo wysokiej rangi stanowi jak klasyfikować dowody (wartościuje się każdy dowód). Zasada ta jest niebezpieczna z punktu widzenia demokratycznego państwa, ponieważ nakłada na sędziego obowiązki jak rozpatrywać dowody. Zasada ta była spotykana sporadycznie.

Wynikało z niej, wiążące sędziego, różnicowanie z góry wartości dowodów tego samego rodzaju, np.
zeznań świadków, zależnie od stanu, płci i innych cech zeznającego; zeznaniom duchownych przyznawano większą wartość niż zeznaniom osoby świeckiej, zeznaniom mężczyzny większą wartość niż temu, co przekazywała kobieta, zeznania szlachcica traktowano jako lepszy dowód niż zeznania chłopa;

• zasada dowolnej oceny dowodów – organ procesowy nie jest niczym związany oceniając materiał
  dowodowy; jest wolny. Może oceniać dowody według swojego uznania; sędzia oceniał dowód tak jak chciał. Dowolna ocena dowodów towarzyszyła systemom totalitarnym. Wywodzi się jako jedna z wielu konsekwencji rewolucji francuskiej;

• zasada swobodnej oceny dowodów – polega na tym, że organ procesowy ocenia dowody i wyciąga
  z nich wnioski według swego wewnętrznego przekonania, nieskrępowany regułami prawnymi.

Zasada ta wyrażona jest w art. 7 KPK, zgodnie z którym organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego.

Tym samym organ procesowy ocenia swobodnie dowody, ale musi kierować się 3 wskaźnikami:

1. całokształtem przeprowadzonych dowodów,

2. zasadami prawidłowego (logicznego) rozumowania,

3. wskazaniami wiedzy i doświadczenia życiowego – jeśli organ procesowy nie ma wiedzy specjalnej, to powołuje biegłych.

Ocena aprioryczna – poprzedza przeprowadzenie dowodu; polega ona na badaniu przydatności dowodu dla udowodnienia danej kwestii; dokonuje się więc jej pod kątem dopuszczalności dowodu.

Ocena aposterioryczna – jest dokonywana po przeprowadzeniu dowodu; należy odróżnić:

• ocenę jednostkową – to ocena każdego dowodu z osobna, dokonywana w czasie i niezwłocznie po przeprowadzeniu dowodu,

• ocena kompleksowa – dochodzi do niej w czasie narady, przed wydaniem orzeczenia, a po zamknięciu postępowania dowodowego.

KPK nie przewiduje żadnych reguł nakazujących uznanie pewnych faktów za udowodnione lub za nieudowodnione. Zasada ta odnosi się zarówno do sfery ocen apriorycznych, jak i aposteriorycznych.

W sferze ocen apriorycznych prawo polskie przewiduje kilka wyjątków od tej zasady:

• zakazy dowodowe,

• domniemania prawne niewzruszalne.

Ocena aprioryczna dowodu w procesie karnym powinna być przeprowadzona bardzo ostrożnie. Sprowadza się ona do następujących kryteriów:

• czy dowód ten jest prawnie dopuszczalny, np. czy nie został uzyskany z naruszeniem gwarancji prawnych oskarżonego,

• czy jest on przydatny do stwierdzenia danej okoliczności lub czy da się go przeprowadzić.

Można powiedzieć, że zasada swobodnej oceny dowodów w Polsce jest zasadą kontrolowanej oceny dowodów. Kontrola ta przebiega dwustronnie:

1. organ procesowy musi się wytłumaczyć, dlaczego oparł się na tych, a nie innych dowodach i dlaczego nie uznał dowodów przeciwnych. Uzasadnione muszą być wszystkie orzeczenia i akty procesowe, przesuwające proces do następnego etapu, chyba że ustawa przewiduje wyraźnie zwolnienia z tego obowiązku. Są to (uzasadnienie muszą mieć)

   1. postanowienie o wszczęciu śledztwa (powinno posiadać uzasadnienie),

   2. postanowienie o przedstawieniu zarzutów w śledztwie (uzasadnienie sporządza się na żądanie podejrzanego),

   3. postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa, o umorzeniu, warunkowym umorzeniu albo
      o zawieszeniu śledztwa,

   4. akt oskarżenia (w jego uzasadnieniu należy przytoczyć fakty i dowody, na których akt ten się opiera) – wyjątkiem jest akt oskarżenia sporządzony przez Policję lub inny organ uprawniony do prowadzenia dochodzenia, który może nie zawierać uzasadnienia;

2. organ rozpoznający środek odwoławczy kontroluje swobodną ocenę dowodów dokonaną przez organ pierwszej instancji – podstawą prawną tej kontroli jest art. 438 pkt 3, w myśl którego orzeczenie ulega uchyleniu lub zmianie w razie stwierdzenia błędu w ustaleniach faktycznych, przyjętych za podstawę orzeczenie, jeżeli mógł on mieć wpływ na treść tego orzeczenia. System apelacyjny i zażaleniowy zbudowany jest właśnie m.in. na koncepcji kontroli oceny ustaleń dowodowych sądu I instancji.

Zasada obiektywizmu

Zasada ta jest wyrażona w art. 4 KPK, który mówi o tym, że organy prowadzące postępowanie karne są obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego.

Zasada ta obowiązuje nie tylko sąd, ale także organy prowadzące postępowanie, czyli funkcjonariuszy organów ścigania, prokuratora.

Na straży obiektywności procesu karnego stoją 2 instytucje:

• przede wszystkim – instytucja wyłączenia organu procesowego (instytucja ta dotyczy głównie sędziego, ale przepisy o wyłączeniu sędziego odnoszą się także do prokuratora, policjanta, biegłego, tłumacza, protokolanta, stenografa)

• oraz instytucja zarzucająca organowi procesowemu brak bezstronności.

Kodeks postępowania karnego przewiduje 2 rodzaje podstaw wyłączenia sędziego

• Iudex inhabilis (sędzia niezdolny do orzekania, niemogący prowadzić postępowania)

Zgodnie z art. 40 § 1 sędzia jest z mocy prawa wyłączony (w każdej fazie procesu) od udziału w sprawie (jako niezdatny do orzekania), jeżeli:

1. sprawa dotyczy tego sędziego bezpośrednio,

2. jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób,

3. jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt 2 albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli,

4. był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był przesłuchany
   w charakterze świadka lub występował jako biegły,

5. brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony albo prowadził postępowanie przygotowawcze,

6. brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie,

7. brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone,

8. brał udział w wydaniu orzeczenia, co do którego wniesiono sprzeciw,

9. prowadził mediację.

Powody wyłączenia trwają mimo ustania uzasadniającego je małżeństwa, wspólnego pożycia, przysposobienia, opieki lub kurateli.

Niewyłączenie sędziego podlegającego wyłączeniu na podstawie art. 40 powoduje, że w wypadku zaskarżenia orzeczenia sąd odwoławczy zaskarżone orzeczenie uchyla (jest to tzw. bezwzględna przyczyna odwoławcza, art. 439 § 1 pkt 1).

• Iudex suspectus (sędzia podejrzany o brak bezstronności)

Art. 41 § 1 stanowi, że sędzia ulega wyłączeniu, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie.

Zgodnie z § 2 tego artykułu wniosek o wyłączenie sędziego na tej podstawie może być zgłoszony do rozpoczęcia przewodu sądowego; wniosek zgłoszony później pozostawia się bez rozpoznania – chyba że przyczyna wyłączenia powstała lub stała się stronie wiadoma dopiero po rozpoczęciu przewodu
(np. oskarżony dopiero po rozpoczęciu przewodu sądowego dowiedział się, że jego ojciec miał przed laty poważny zatarg z sędzią na tle finansowym).

W razie niewyłączenia sędziego mimo istnienia tego powodu (przesłanki) występuje tylko względna przyczyna odwoławcza, to znaczy, że w razie zaskarżenia orzeczenia wydanego przez takiego sędziego sąd odwoławczy będzie badał, czy niewyłączenie sędziego mogło w danej sytuacji mieć wpływ na treść orzeczenia).

Wyłączenie następuje na żądanie sędziego, z urzędu albo na wniosek strony.

Jeżeli sędzia uznaje, że zachodzi przyczyna wyłączająca go na podstawie art. 40 (iudex inhabilis), wyłącza się, składając oświadczenie na piśmie do akt, a na jego miejsce wstępuje inny sędzia.

Sędzia, co do którego zgłoszono wniosek o wyłączenie na podstawie art. 41 (iudex suspectus), może złożyć do akt stosowne oświadczenie na piśmie i powstrzymuje się od udziału w sprawie; jest jednak obowiązany przedsięwziąć czynności niecierpiące zwłoki.

Poza wyłączeniem na podstawie art. 40 o wyłączeniu orzeka sąd, przed którym toczy się postępowanie;
w składzie orzekającym w kwestiii wyłączenia nie może brać udział sędzia, którego dotyczy wyłączenie.
W razie niemożności utworzenia takiego składu sady, w kwestii wyłączenia orzeka sąd wyższego rzędu.

Jeżeli z powodu wyłączenia sędziów rozpoznanie sprawy w danym sądzie jest niemożliwe, sąd wyższego rzędu przekazuje sprawę innemu sądowi równorzędnemu.

Zasada bezpośredniości

Zasada ta nie jest prawnie zdefiniowana.

Art. 410 KPK stanowi, że podstawę wyroku może stanowić tylko całokształt okoliczności ujawnionych
w toku rozprawy głównej.

Zasada bezpośredniości obejmuje 3 węższe dyrektywy:

1. sąd powinien opierać się wyłącznie na dowodach przeprowadzonych na rozprawie – ta dyrektywa jest wyrażona wprost w art. 410 KPK, który stanowi, że podstawę wyroku może stanowić tylko całokształt okoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej;

2. sąd powinien zetknąć się bezpośrednio ze źródłami i środkami dowodowymi – dyrektywa ta w pewnym stopniu wynika również art. 410 KPK, gdyż przeprowadzenie dowodów na rozprawie, siłą rzeczy, oznacza kontakt z nimi sądu i to zazwyczaj kontakt bezpośredni;

3. sąd powinien opierać się przede wszystkim na dowodach pierwotnych

   • dowód pierwotny – nazywany jest dowodem oryginalnym, czyli pochodzącym „z pierwszej ręki”.
     Jest to źródło dowodowe, które miało bezpośredni kontakt (zetknęło się bezpośrednio) z faktem mającym znaczenie w sprawie i o którym informacja stanowi treść środka dowodowego, np. naoczny świadek i jego zeznania, oryginał dokumentu, przedmiot jako dowód rzeczowy; dowody pierwotne są z reguły pewniejszym przekazem informacji o zdarzeniu przestępnym;

   • dowód pochodny (wtórny) – to np. kopia dokumentu, fotografia przedmiotu lub protokół jego oględzin, protokół zeznań świadka, świadek ze słyszenia, który nie był obecny przy zdarzeniu przestępnym, lecz otrzymał (usłyszał) o nim relację od świadka naocznego; dowody wtórne często bywają narażone na niebezpieczeństwo zniekształceń, niedokładności.

Dowody pierwotne wyraźniej preferuje art. 174 KPK stanowiący, że dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub z zeznań świadka nie wolno zastępować treścią pism, zapisków lub notatek urzędowych.

Wyjątki od zasady bezpośredniości

• ustawodawca dopuszcza dowody pochodne w dwóch sytuacjach:

  1. gdy dowód pierwotny jest nieosiągalny (np. świadek naoczny zmarł, oryginał dokumentu został zniszczony) lub gdy jest zbyt trudny do przeprowadzenia (np. poszukiwania przedmiotu wymagałyby poważnych nakładów i opóźniałyby postępowanie, a dowód ten nie ma decydującego znaczenia
     w sprawie);

  2. gdy zachodzi potrzeba sprawdzenia za pomocą dowodu pochodnego wiarygodności i wartości dowodu pierwotnego (jest to funkcja środka kontrolnego, np. porównuje się wcześniej sporządzoną kopię dokumentu z oryginałem przedłożonym sądowi, gdy zachodzi podejrzenie, że oryginał został podrobiony);

• uznaje się, że dowód z opinii biegłego ma zawsze charakter wtórny, biegły jest tylko pośrednikiem (dysponującym wiadomościami specjalnymi) między badanym faktem a badającym organem procesowym, sam jednak ze zdarzeniem przestępnym (bezpośrednio) nie styka się;

• również protokoły oględzin, przeszukania i zatrzymania rzeczy są dowodami wtórnymi;

• odczyt protokołów z zeznań i wyjaśnień, jest dopuszczony tylko w niektórych przypadkach pod pewnymi warunkami

  1. w odniesieniu do wyjaśnień oskarżonego wolno na rozprawie odczytać, ale tylko w odpowiednim zakresie protokoły jego wyjaśnień złożonych poprzednio w charakterze oskarżonego w tej lub innej sprawie, w postępowaniu przygotowawczym lub przed sądem albo w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę, jeżeli oskarżony:

     • odmawia wyjaśnień,

     • wyjaśnia odmiennie niż poprzednio,

     • oświadcza, że pewnych okoliczności nie pamięta;

  2. protokoły zeznań świadka, złożonych poprzednio w postępowaniu przygotowawczym albo przed sądem w tej lub innej sprawie albo w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę wolno odczytać na rozprawie (także tylko w odpowiednim zakresie, w odpowiedniej części), jeżeli świadek:

     • bezpodstawnie odmawia zeznań,

     • zeznaje odmiennie niż poprzednio,

     • oświadczy, że pewnych okoliczności nie pamięta,

     • przebywa za granicą,

     • nie można mu było doręczyć wezwania,

     • nie stawił się z powodu niedających się usunąć przeszkód, a nadto

     • gdy prezes sądu zaniechał wezwania świadka na podstawie art. 333 § 2 KPK (prokurator wnioskował przy akcie oskarżenia, aby go nie wzywać),

     • a także wtedy, gdy świadek zmarł;

• jednak co do zasady nie wolno odczytywać zeznań złożonych wcześniej przez aktualnego oskarżonego – w charakterze świadka, choćby złożył je w postępowaniu przygotowawczym czy sądowym, gdy więc nastąpiła w tym kierunku zmiana ról procesowych tej osoby. Poprzednio bowiem, jako świadek, osoba ta miała obowiązek składania zeznań i mówienia prawdy, a po zmianie ról procesowych ma jedynie prawo, a nie obowiązek składania wyjaśnień i nie ma obowiązku (prawnego) mówienia prawdy;

• pomoc sądowa – występuje w 2 formach:

  1. tzw. sędzia wyznaczony – jest to sędzia będący członkiem składu orzekającego, któremu powierza się dokonanie określonej czynności, a sporządzony przez niego protokół zostaje przedstawiony całemu składowi orzekającemu;

  2. tzw. sąd wezwany – jest to sąd, do którego sąd orzekający zwraca się o dokonanie określonej czynności i również w tym wypadku protokół sporządzony z czynności jest następnie przedstawiany całemu składowi orzekającemu;

Podstawę prawną pomocy sądowej stanowi art. 396 KPK, według którego, jeżeli zapoznanie się
z dowodem rzeczowym lub przeprowadzenie oględzin przez pełny skład sądu napotyka znaczne trudności albo jeżeli strony wyrażają na to zgodę, sąd wyznacza do tej czynności sędziego ze swego składu albo sąd wezwany (§ 1). Sąd może zlecić przesłuchanie świadka sędziemu wyznaczonemu ze swego składu lub sądowi wezwanemu, w którego okręgu świadek przebywa – jeżeli świadek nie stawił się
z powodu przeszkód zbyt trudnych do usunięcia (§ 2).

Sędzia wyznaczony lub sąd wezwany może przeprowadzić także inny dowód, którego potrzeba wyłoni się w toku czynności wskazanej przez sąd orzekający, np. z zeznań świadka przesłuchiwanego przez sąd wezwany wynika, że w okręgu tego sądu należałoby pilnie dokonać oględzin wskazanego przez niego pomieszczenia.

W czynnościach tych mają prawo wziąć udział strony, obrońcy i pełnomocnicy; oskarżonego pozbawionego wolności sprowadza się tylko wtedy, gdy sąd uzna to za konieczne (§ 3).

Zasada skargowości i zasada postępowania z urzędu

Wyróżniamy 3 tryby postępowania (ścigania):

1. tryb ścigania z oskarżenia publicznego (z urzędu) – polega na tym, że organ jest zobowiązany podjąć określone czynności gdy uzyska informacje o popełnieniu przestępstwa; większość przestępstw ma
   charakter publicznoskargowy, to znaczy ich ściganiem zajmuje się oskarżyciel publiczny (z reguły jest nim prokurator), działający w imieniu państwa. Prowadzi on postępowanie przygotowawcze, sporządza akt oskarżenia i wykonuje czynności oskarżyciela przed sądem.

Zgodnie z art. 14 § 1 KPK wszczęcie postępowania sądowego następuje na żądanie uprawnionego oskarżyciela lub innego uprawnionego podmiotu; z oskarżenia publicznego są ścigane wszystkie najcięższe przestępstwa.

Jest pewna grupa dóbr chronionych prawem, których naruszenie powoduje, że na atak na to dobro
reaguje wymiar sprawiedliwości (organem uprawnionym jest prokurator);

1. tryb ścigania z urzędu, lecz na wniosek (tryb ścigania na wniosek) – dotyczy to przestępstw wnioskowych, np. zgwałcenie, kradzież na szkodę osoby najbliższej (art. 12 KPK). Ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego. W sprawach o przestępstwa ścigane na wniosek z chwilą złożenia wniosku postępowanie toczy się z urzędu. Ustawodawca pozostawia pokrzywdzonemu decyzję, czy domagać się ścigania czy nie

W razie złożenia wniosku o ściganie niektórych tylko sprawców obowiązek ścigania obejmuje również inne osoby, których czyny pozostają w ścisłym związku z czynem osoby wskazanej we wniosku, o czym należy uprzedzić składającego wniosek. Przepisu tego nie stosuje się do najbliższych osoby składającej wniosek.

Jest pewna kategoria dóbr chronionych prawem i naruszenie tych dóbr może być ścigane tylko na wniosek pokrzywdzonego (ważna jest wola pokrzywdzonego).

Wniosek może być cofnięty:

• w postępowaniu przygotowawczym za zgodą prokuratora,

• a w postępowaniu sądowym za zgodą sądu – do rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej.

Ponowne złożenie wniosku jest niedopuszczalne. Wniosku nie można jednak cofnąć, gdy chodzi
o przestępstwo zgwałcenia

1. tryb ścigania z oskarżenia prywatnego – przestępstwa prywatnoskargowe są w polskim prawie karnym nieliczne. Należą do nich np. zniesławienie, zniewaga, naruszenie nietykalności cielesnej. Ich ściganie
   zależy od pokrzywdzonego, który jako oskarżyciel prywatny może wnosić i popierać oskarżenie przed
   sądem. Jeżeli jednak wymaga tego interes społeczny, prokurator może wszcząć postępowanie albo
   przyłączyć się do postępowania już wszczętego przez pokrzywdzonego. Postępowanie toczy się wówczas z urzędu.

Co do zasady potrzebna jest określona skarga czy też decyzja procesowa.

Wyróżniamy decyzje:

• procesowe – podejmuje je organ procesowy, organ ścigania po otrzymaniu zawiadomienia
  o popełnieniu przestępstwa decyduje o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia;

• decyzje w postępowaniu karnym – to decyzje innych podmiotów uczestniczących w postępowaniu, np. wniosek dowodowy złożony przez stronę, wniesienie skargi na coś, zażalenie.

Sami nabywamy prawo dochodzenia praw przed sądem, gdy zostanie naruszona pewna kategoria dóbr chronionych prawem.

Zasada skargowości to dyrektywa, zgodnie z którą kierowniczy organ procesowy prowadzi postępowanie tylko na żądanie (wniosek) innego, uprawnionego podmiotu. Zasada ta dominuje w postępowaniu sądowym.

Wszczęcie postępowania sądowego następuje na żądanie uprawnionego oskarżyciela lub innego uprawnionego podmiotu (art. 14 § 1 KPK).

Rodzaje skarg:

• zasadnicze – warunkuje postępowanie zasadnicze; uzależnienie wszczęcia postępowania od tej skargi jest istotą zasady skargowości; są nimi:

  • akt oskarżenia

  • i pozew cywilny;

• etapowe – warunkują tylko pewien etap zasadniczego postępowania; przesuwają proces do następnego etapu; są nimi:

  • apelacja,

  • kasacja,

  • sprzeciw w postępowaniu nakazowym,

  • sprzeciw od wyroku zaocznego,

  • zażalenie na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego,

  • wniosek o wznowienie postępowania;

• incydentalne – warunkują tylko odpowiednie postępowanie typu; są nimi zażalenia na decyzje tego
  rodzaju (np. na tymczasowe aresztowanie i pozostałe środki zapobiegawcze).

Funkcje skargi:

• funkcja impulsu procesowego (inicjująca) – polega na tym, że skarga inicjuje odpowiednie postępowanie;

• funkcja obligująca – ma dwa aspekty:

  • aspekt pozytywny – polega na tym, że wniesiona skarga zobowiązuje organ procesowy do wszczęcia
    i kontynuacji postępowania; organ procesowy jest więc zobowiązany skargą do rozpoznania kwestii będącej jej przedmiotem;

  • aspekt negatywny – to dwa obowiązki organu procesowego:

    • nie wolno wszczynać postępowania, dopóki nie zostanie wniesiona skarga; bez skargi uprawnionego podmiotu nie ma więc postępowania;

    • nie wolno organowi procesowemu wychodzić poza granice zakreślone skargą, czyli rozpoznawać sprawę innej osoby niż oskarżonego i inny czyn niż wymieniony w skardze;

• funkcja informacyjna – polega na informowaniu organu procesowego i pozostałych stron
  o zapatrywaniu strony na kwestię faktów oraz prawa; skarga zarazem zawiera propozycję żądanego rozstrzygnięcia;

• funkcja bilansująca – cechuje tylko akt oskarżenia; polega na podsumowywaniu postępowania przygotowawczego; akt oskarżenia jest bilansem wyników tego postępowania.

Zasada postępowania z urzędu to dyrektywa, w myśl której postępowanie może być prowadzone
z własnej inicjatywy organu kierowniczego, niezależnie od czyjegokolwiek żądania i stanowiska.
Zasada ta dominuje w postępowaniu przygotowawczym.

Zasada kontradyktoryjności i zasada śledcza

Zasada kontradyktoryjności (nazywana też zasadą sporności, niekiedy zasadą walki) to dyrektywa,
w myśl której proces jest prowadzony w formie sporu równouprawnionych stron (podmiotów) przed
bezstronnym arbitrem.

Zasada ta polega na tym, że podczas postępowania jurysdykcyjnego dochodzi do sporu pomiędzy stroną oskarżenia i stroną obrony.

Zasada ta oparta jest na rozdzieleniu funkcji procesowych – oskarżenia (ścigania), obrony i orzekania
(rozstrzygania). Funkcje te wykonywane są przez różne podmioty, między którymi zawiązuje się trójczłonowy stosunek procesowy – w pełnej, klasycznej postaci między oskarżycielem, oskarżonym i sądem (organem procesowym), z tych względów proces kontradyktoryjny określany jest jako proces trójpodmiotowy.

Z zasadą tą wiąże się zasada równouprawnienia stron, która polega na tym, że strony przeciwstawne mają w postępowaniu karnym równe uprawnienia procesowe. Strona oskarżona jest chroniona przez określone zasady np. prawo do obrony, oskarżony nie musi udowadniać swojej niewinności.

Zasada ta wynika z ogółu przepisów określających uprawnienia stron. Najbardziej znaczący
i charakterystyczny jest art. 367, w myśl którego przewodniczący umożliwia stronom wypowiedzenie się co do każdej kwestii podlegającej rozstrzygnięciu. Jeżeli w jakiejkolwiek kwestii jedna ze stron zabiera głos, prawo głosu przysługuje również wszystkim innym stronom. Obrońcy oskarżonego i oskarżonemu przysługuje głos ostatni.

Zasada śledcza (inkwizycyjności) polega na tym, że w procesie nie występują strony, zaś funkcje oskarżenia, obrony i orzekania (rozstrzygania) są skumulowane w rękach jednego podmiotu – organu procesowego, któremu podporządkowany jest cały proces. Proces śledczy nazywany jest w związku z tym procesem jednopodmiotowym.

Zasada śledcza w procesie karnym realizowana jest w ramach postępowania przygotowawczego.

Zasada ta polega na ograniczeniu uprawnień podejrzanego (nie przysługują uprawnienia do procesowej walki o własne racje i interesy). Organ procesowy nie ujawnia niektórych kwestii (zasada tajności), pewne informacje są wykorzystywane w prowadzonych czynnościach. Organ ich nie ujawnia, ponieważ inaczej oskarżony mógłby dopasować swoje zeznania do zebranych materiałów. Organ procesowy wykorzystuje posiadane informacje i czeka na reakcję podejrzanego.

Organ procesowy musi poinformować podejrzanego, że może zapoznać się ze wszystkimi zebranymi materiałami (przed wydaniem aktu oskarżenia). Gdy podejrzany wyrazi chęć, to sąd musi mu to umożliwić.

Zasada legalizmu i zasada oportunizmu

Zasada legalizmu wyrażona jest w art. 10 § 1 i 2 KPK, który stanowi, że organ powołany do ścigania przestępstw jest obowiązany do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przygotowawczego,
a oskarżyciel publiczny także do wniesienia i popierania oskarżenia – o czyn ścigany z urzędu.
Ponadto z wyjątkiem wypadków określonych w ustawie lub w prawie międzynarodowym nikt nie może być zwolniony od odpowiedzialności za popełnione przestępstwo.

Zasada legalizmu jest więc dyrektywą nakazującą organowi procesowemu w każdej sytuacji prowadzenie sprawy gdy jest ono zasadne i dopuszczalne.

Sprawca ma być wykryty, jeżeli nie ma przeszkód prawnych.

Zasada oportunizmu – jest przeciwieństwem zasady legalizmu. To dyrektywa, w myśl której organ procesowy może zaniechać ścigania (jako niecelowego), mimo że ściganie z urzędu jest prawnie dopuszczalne
i faktycznie zasadne organ ścigania nie ściga danego przestępcy mimo, że jest to praktycznie zasadne
i prawnie dopuszczalne; dzięki temu, że nie ściga, to coś w zamian za to otrzyma.

Przejawy oportunizmu w polskim systemie prawnym:

• umorzenie absorpcyjne uregulowane w art. 11 § 1 KPK; postępowanie w sprawie o występek, zagrożony karą pozbawienia wolności do lat 5, można umorzyć, jeżeli orzeczenie wobec oskarżonego kary byłoby oczywiście niecelowe ze względu na rodzaj i wysokość kary prawomocnie orzeczonej za inne przestępstwo, a interes pokrzywdzonego temu się nie sprzeciwia; jeżeli kara za inne przestępstwo nie została prawomocnie orzeczona, postępowania można zawiesić, a następnie należy umorzyć albo podjąć przed upływem 3 miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia skazującego na ową karę
  (art. 11 § 2 KPK);

• na gruncie postępowania w sprawach nieletnich – (art. 21 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich) nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, jeżeli okoliczności sprawy nie dają podstawy do jego wszczęcia lub prowadzenia albo gdy orzeczenie środków wychowawczych lub poprawczych jest niecelowe, w szczególności ze względu na orzeczone już środki w innej sprawie;

• świadek koronny – umarza się postępowanie przeciwko sprawcy przestępstwa z zakresu przestępczości zorganizowanej lub wymienionych w katalogu enumeratywnie wyliczonych przestępstw popełnianych
  w ramach przestępczości zorganizowanej (art. 1 ustawy o świadku koronnym), jeżeli złożył przed sądem wyczerpujące zeznania dotyczące osób uczestniczących w przestępstwie, które mogły przyczynić się do

  • ujawnienia okoliczności przestępstwa,

  • wykrycia pozostałych sprawców,

  • ujawnienia dalszych przestępstw lub im zapobieżenia.

Odstąpienie od ścigania karnego takiego podejrzanego jest więc oportunistyczną zapłatą za dostarczenie dowodu, bez którego skazanie innych sprawców nie byłoby możliwe, a w każdym razie byłoby bardzo trudne.

Zasada domniemania niewinności

Zasada ta wyrażona jest w art. 5 § 1 KPK, który stanowi, że oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki wina jego nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem.

Obalenie domniemania niewinności może nastąpić tylko po udowodnieniu oskarżonemu winy
i stwierdzeniu jej przez sąd.

Przepis ten zmienił się w 2003 r. Wcześniej wina miała być stwierdzona prawomocnym orzeczeniem, a nie wyrokiem. Wyróżniamy 2 rodzaje orzeczenia: wyrok i postanowienie (o winie organ procesowy nie może decydować postanowieniem).

Zakres zasady domniemania niewinności należy rozpatrywać w dwóch aspektach

• aspekt procesowy – zasada domniemania niewinności obowiązuje od pierwszej chwili postępowania przygotowawczego, gdy został ujawniony podejrzany aż do uprawomocnienia się wyroku skazującego lub orzeczenia o warunkowym umorzeniu postępowania. Odnosi się do wszystkich organów procesowych, nie tylko do sądu, ale także do Policji prokuratora i innych organów prowadzących postępowanie przygotowawcze;

• aspekt pozaprocesowy – odnosi się do całego społeczeństwa, które jest adresatem zasady niewinności w aspekcie pozaprocesowym.

W tym aspekcie zasada domniemania niewinności ma trzy kategorie adresatów:

1. osoby fizyczne – każdy człowiek ma prawo do dobrego imienia; każdy ma obowiązek powstrzymywania się z podejmowaniem niekorzystnych kroków wobec oskarżonego, zanim wina zostanie mu wykazana;

2. organy administracji i władzy oraz organy kierujące przedsiębiorstwami, instytucjami i organizacjami społecznymi – nie wolno zwalniać z pracy ani usuwać z organizacji społecznych przed sądowym rozstrzygnięciem kwestii odpowiedzialności karnej za zarzucone czyny – jest od tego wyjątek,
   a mianowicie oczywistość przestępstwa, a zwłaszcza ujęcie na gorącym uczynku;

3. prasa (prasa tradycyjna, radio, telewizja, kronika filmowa itp.) – niedopuszczalne jest przesądzanie
   w sprawozdaniach, reportażach i felietonach wyniku niezakończonego procesu, przynajmniej przed sądem I instancji. Nie wolno więc wydawać tzw. wyroków prasowych, a nawet określać oskarżonego jako przestępcy, np. pisząc, że X popełnił przestępstwo, zamiast że X został oskarżony o przestępstwo.

Zasada in dubio pro reo (w razie wątpliwości na korzyść podejrzanego/oskarżonego)

Zasada ta wyrażona jest w art. 5 § 2 KPK, który stanowi, że nie dające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego.

Zasada ta polega na obowiązku tłumaczenia wszelkich niewyjaśnionych i niemożliwych do wyjaśnienia wątpliwości na korzyść oskarżonego.

Zasadnym jest więc twierdzenie, że wszystko w procesie karnym powinno być tak wyjaśnione, udowodnione, by nie istniały żadne wątpliwości.

Zasada ta nie wywodzi się z prawa rzymskiego. Pewne jej elementy były znane w cywilnym prawie rzymskim dotyczącym zawierania kontraktów. Zasadę tą znało prawo muzułmańskie (prawo szariatu). Zasada ta została odkryta na nowo i wprowadzona do procesu karnego przez wielkich myślicieli oświecenia.

Zasada ciężaru dowodu (onus probandi)

Należy rozróżnić 3 pojęcia ciężaru dowodu

1. ciężar dowodu w znaczeniu materialnym – czyli powinność (kogokolwiek) udowodnienia twierdzenia pod rygorem odrzucenia; charakteryzują go 2 cechy

1. następstwa nieudowodnienia twierdzenia obciążają tego, kto wysunął twierdzenie, a zatem zarzut, że oskarżony popełnił przestępstwo obciąża oskarżyciela ciężarem jego udowodnienia,

2. obojętne jest, kto udowodni twierdzenie, zostanie ono bowiem uwzględnione nawet wtedy, gdy udowodni je organ procesowy, a nawet przeciwnik procesowy;

1. ciężar dowodu w znaczeniu formalnym – to powinność udowodnienia twierdzenia wyłącznie przez tego, kto je wysunął; tylko ten, kto twierdzi może udowodnić twierdzenie;

2. ciężar dowodu w znaczeniu prakseologicznym (ogólnym) – to powinność udowadniania własnej tezy, gdyż w przeciwnym razie osłabiona zostanie szansa jej uwzględnienia, a zwiększy się niebezpieczeństwo przyjęcia tezy przeciwnika.

W Polskim procesie karnym obowiązuje ciężar dowodu w znaczeniu materialnym. Występuje również ciężar w znaczeniu prakseologicznym, tzn. spoczywający na każdym, kto coś twierdzi. Obciąża on więc i oskarżonego, gdy podnosi fakty sprzeczne z tezą oskarżenia. Jeżeli oskarżony nie będzie ich udowadniać, zwiększy szanse udowodnienia faktów przytoczonych i udowadnianych przez oskarżyciela.

Ciężar dowodzenia ciąży na oskarżycielu (publicznym, prywatnym i posiłkowym). To on ma dowieść, że oskarżony jest winny.

Oskarżony nie musi udowadniać swojej niewinności, nie ponosi też negatywnych konsekwencji nieudowodnienia własnych twierdzeń.

Ciężar dowodu w znaczeniu materialnym przechodzi w sposób wyraźny na oskarżonego w nielicznych tylko wypadkach, np. w sprawie o zniesławienie na oskarżonym spoczywa ciężar udowodnienia okoliczności wyłączających bezprawność zniesławienia, czyli ciężar tzw. dowodu prawdy. W zależności od okoliczności mamy do czynienia z trzema zakresami takiego dowodu

• jeżeli zarzut został postawiony publicznie, na oskarżonym spoczywa ciężar udowodnienia, że zarzut był prawdziwy i że służył obronie społecznie uzasadnionego interesu,

• jeżeli zarzut postawiony publicznie dotyczył życia prywatnego lub rodzinnego, oskarżony ma prawo do udowodnienia prawdziwości zarzutu tylko wtedy, gdy zarzut miał zapobiec niebezpieczeństwu dla życia lub zdrowia człowieka albo demoralizacji małoletniego,

• jeżeli zarzut został postawiony niepublicznie, na oskarżonym spoczywa jedynie ciężar udowodnienia prawdziwości zarzutu nie jest on obciążony powinnością wykazywania żadnej innej okoliczności.

Zasada prawa do obrony

Zasada ta wyrażona jest w art. 6 KPK, który stanowi, że oskarżonemu/podejrzanemu przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy, o czym należy go pouczyć.

Wyróżniamy 2 formy zasady prawa do obrony:

Prawo do obrony materialnej – to szereg decyzji, które podejmuje oskarżony; polega na tym, że podejrzany/oskarżony ma prawo wyboru:

• może odmówić składania wyjaśnień całkowicie (gdy uzna, że tak będzie dla niego najlepiej);

• podejrzany/oskarżony może odpowiadać tylko na pytania, a także może odmówić odpowiedzi na pytania;

• ma prawo składać wyjaśnienia.

Poza tym oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść.

Oskarżony wyjaśniając nie musi mówić prawdy. Podając swoją wersję, broniąc się ma prawo kłamać. Granice kłamstwa w postępowaniu karnym kończą się w momencie, gdy podejrzany/oskarżony fałszywie pomawia inną osobę o popełnienie czynu (za pomówienie grozi odpowiedzialność karna).

Jeżeli organ procesowy przesłuchuje osobę najpierw jako świadka (ale materiały wykazują, że jest podejrzanym), a potem jako podejrzanego, to organ ten narusza prawo. Taki protokół z przesłuchania świadka jest wyłączony z materiału dowodowego, nie może być użyty jako dowód (dalej pozostaje w aktach sprawy, ale wyrokując sąd nie będzie mógł wziąć tych zeznań pod uwagę).

Prawo do obrony formalnej – to korzystanie z pomocy obrońcy; może być ono fakultatywne lub obligatoryjne

1. obrona obligatoryjna – zachodzi wtedy, gdy ustawa w określonych wypadkach żąda, aby oskarżony był reprezentowany przez obrońcę. W tym wypadku, jeżeli oskarżony sam nie wybierze sobie obrońcy, to prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy wyznacza mu obrońcę.

W postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli (art. 79 KPK):

1. jest nieletni (od 15 do 17 roku życia),

2. jest głuchy, niemy lub niewidomy,

3. zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności, jeżeli zaś w toku postępowania biegli lekarze psychiatrzy stwierdzą, że poczytalność oskarżonego zarówno w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu, jak i w czasie postępowania nie budzi wątpliwości, to udział obrońcy w dalszym postępowaniu nie jest obowiązkowy; prezes sądu, a na rozprawie sąd, może wówczas cofnąć wyznaczenie obrońcy (art. 79 § 4 KPK)

4. gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę, np. gdy oskarżony jest w wysokim stopniu niepełnosprawny lub gdy mimo zapewnienia bezpłatnego tłumacza oskarżonemu niewładającemu językiem polskim stopień zawiłości sprawy jest bardzo wysoki,

5. w postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji, jeżeli zarzucono mu zbrodnię lub jest pozbawiony wolności (art. 80 KPK); w takim wypadku udział obrońcy w rozprawie głównej jest obowiązkowy, a w rozprawie apelacyjnej i kasacyjnej, jeżeli prezes sądu lub sąd uzna to za konieczne;

1. obrona fakultatywna – zachodzi, gdy powołanie obrońcy zależy tylko od woli samego oskarżonego, osób za niego działających lub organu procesowego, a więc kiedy ustawa nie nakazuje, by oskarżony miał obrońcę.

Art. 78 KPK przewiduje obrońcę z urzędu (to co innego niż obrona obligatoryjna) – jest to obrona z punktu widzenia aspektów ekonomicznych. Oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, może żądać, aby mu wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Sąd może cofnąć wyznaczenie obrońcy, jeżeli okaże się, że nie istnieją okoliczności, na podstawie których go wyznaczono. Wyznaczając takiego obrońcę trzeba wziąć też pod uwagę stan majątkowy danej osoby, która ubiega się o obrońcę z urzędu.

Obrońca

1. obrońcą może być tylko adwokat, co wynika z ustawy o radcach prawnych i z ustawy o adwokaturze,

2. obrońcę ustanawia oskarżonym do czasu ustanowienia obrońcy przez oskarżonego pozbawionego wolności, obrońcę może ustanowić inna osoba, o czym niezwłocznie zawiadamia się oskarżonego; upoważnienie do obrony może być udzielone na piśmie albo przez oświadczenie do protokołu organu prowadzącego postępowanie karne (art. 83 KPK),

3. ustanowienie obrońcy lub wyznaczenie obrońcy z urzędu uprawnia go do działania w całym postępowaniu, nie wyłączając czynności po uprawomocnieniu się orzeczenie, jeżeli nie zawiera ograniczeń
   (art. 84 § 1 KPK),

4. obrońca może podejmować czynności procesowe jedynie na korzyść oskarżonego (art. 86 § 1 KPK),

5. udział obrońcy w postępowaniu nie wyłącza osobistego działania w nim oskarżonego (art. 86 § 2 KPK) – oskarżony ma więc prawo samodzielnie podejmować wszelkie czynności, do których jest uprawniony, bez względu na to czy wykonuje je obrońca,

6. oskarżony może mieć maksymalnie 3 obrońców w danej sprawie,

7. obrońca może bronić kilku oskarżonych, jeżeli ich interesy nie pozostają w sprzeczności
   (art. 85 § 1 KPK) – jeżeli natomiast zajdzie sprzeczność interesów, to obrońca powinien wówczas natychmiast wypowiedzieć pełnomocnictwo jednemu z oskarżonych; jeżeli tego nie uczyni, a sąd stwierdzi taką sprzeczność, ma on obowiązek wydać postanowienie stwierdzające ten fakt i zakreślić oskarżonemu termin do ustanowienia innych obrońców; w wypadku obrony z urzędu sąd wyznacza sam innego obrońcę; na postanowienie w tej kwestii przysługuje zażalenie,

8. aktywność oskarżonego nie wyłącza aktywności obrońcy – jeżeli oskarżony wniósł osobiście apelację od wyroku sądu rejonowego, nie zwalnia to obrońcy od wniesienia apelacji, chyba że doszedł on do wniosku, że byłaby ona bezzasadne.

• zakres uprawnień obrońcy jest wyznaczony przez zakres uprawnień oskarżonego – jeżeli więc ustawa uprawnia oskarżonego np. do obecności przy określonej czynności, to znaczy to, że uprawnionym do tej obecności został również jego obrońca; istnieje jednak od tej zasady wyjątek – jest nim wyłączenie oskarżonego z obecności przy przesłuchaniu pokrzywdzonego. który nie ukończył w chwili czynu 15 lat, w sprawie o przestępstwo przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, rodzinie i opiece lub świadka
  w tym wieku w sprawie o przestępstwo popełnione z użyciem przemocy, przeciwko wolności seksualnej
  i obyczajności (w tej czynności może wziąć udział obrońca oskarżonego).

Zasada jawności

Postępowanie jurysdykcyjne co do zasady jest postępowaniem jawnym, co do przedstawionych dokumentów procesowych, wypowiedzi, przeprowadzonych czynności (postępowanie przygotowawcze jest co da zasady tajne – tajemnica śledztwa).

Wyróżniamy:

• jawność wewnętrzną – dotyczy stron i ich przedstawicieli procesowych, np. dla podejrzanego zasadniczym przejawem jawności jest informacja o tym, że staje się (jest) podejrzanym, oraz znajomość stawianych mu zarzutów;

• jawność zewnętrzną – polega na tym, że rozprawy sądowe są publiczne.

Art. 360 KPK określa kiedy może nastąpić wyłączenie jawności (w Polsce proces nie może być tajny, są procesy z wyłączeniem jawności).

Sąd wyłącza jawność rozprawy w całości albo w części, jeżeli jawność mogłaby:

1. wywołać zakłócenie spokoju publicznego,

2. obrażać dobre obyczaje,

3. ujawnić okoliczności, które ze względu na ważny interes państwa powinny być zachowane w tajemnicy,

4. naruszyć ważny interes strony (niezbędny jest wniosek strony o wyłączenie jawności.

Niejawna jest narada.

Sąd wyłącza jawność całości lub części rozprawy także na żądanie osoby, która złożyła wniosek
o ściganie.

Sąd może wyłączyć jawność całości albo części rozprawy, jeżeli choćby jeden z oskarżonych jest nieletni lub na czas przesłuchania świadka, który nie ukończył 15 lat.

Gdy rozprawa toczy się z wyłączeniem jawności, to wyrok jest jawny (uzasadnienie jest ogłaszane
z wyłączeniem jawności).

Zasada ustności i pisemności

W postępowaniu przygotowawczym występuje przewaga pisemności, chociaż ustnie jest przesłuchanie podejrzanego i świadków, ogłoszenie postanowienia.

W postępowaniu jurysdykcyjnym jest przewaga ustności, np. rozprawa odbywa się ustnie, przewód sądowy rozpoczyna się od odczytania przez oskarżyciela aktu oskarżenia, przewodniczący poucza oskarżonego
o prawie składania wyjaśnień, przewodniczący umożliwia stronom wypowiedzenie się.

Wszystkie czynności dokonywane ustnie są dokumentowane w protokole.

Poza tym niektóre czynności muszą mieć jako podstawową formę pisemną; chodzi tu przede wszystkim
o akt oskarżenia, środki odwoławcze od orzeczeń, pozew cywilny.

Zasada koncentracji materiału dowodowego

Zasada koncentracji nie została ujęta w swym podstawowym zakresie w jednym przepisie KPK, nie jest więc bezpośrednio skodyfikowana i zdefiniowana.

Zasada ta nazywana jest inaczej zasadą ciągłości lub nieprzerywalności procesu.

Zgodnie z tą zasadą postępowanie karne powinno stanowić, pozbawiony zbędnych przerw
i zahamowań, zwarty tok czynności i zdarzeń, prowadzących do wyczerpującego wyjaśnienia wszystkich okoliczności sprawy i skupienia wokół przedmiotu procesu pełnego materiału dowodowego, na podstawie którego należy podjąć decyzję.

Materiał dowodowy powinien skłaniać organ procesowy do podjęcia decyzji szybko.

Zasada koncentracji dotyczy całego postępowania karnego (zarówno przygotowawczego, jak
i jurysdykcyjnego), nie jest ograniczona tylko do rozprawy, np. w postępowaniu przygotowawczym należy unikać przedłużających się, nieusprawiedliwionych realiami sprawy, przerw między poszczególnymi czynnościami, rozprawa powinna odbyć się możliwie szybko po wniesieniu aktu oskarżenia, okres między wydaniem wyroku przez sąd I instancji i rozpoznaniem sprawy w instancji apelacyjnej (jeżeli dojdzie do postępowania kontrolnego) powinien być w miarę krótki itd.

Zasada uczciwego (rzetelnego) procesu

Jest to dyrektywa, zgodnie z którą organy procesowe powinny prowadzić postępowanie rzetelnie,
z poszanowaniem godności uczestników procesu i w rozsądnym terminie.

Zasada ta skierowana jest do organów procesowych.

Wyrażają ją następujące dyrektywy:

1. organ procesowy powinien prowadzić postępowanie, traktując jego uczestników lojalnie –
   a w szczególności nie stosować podstępnych zabiegów ani wykorzystywać ich położenia przymusowego celem wydobycia od nich pożądanych oświadczeń procesowych, bezwzględnie dotrzymywać poczynionych obietnic i nie wprowadzać w błąd co do zamierzonych czynności;

2. organ procesowy powinien zawsze respektować poczucie godności uczestników procesowych – niedopuszczalne jest na przykład poniżanie oskarżonego i innych uczestników procesu;

3. organ procesowy powinien informować uczestników procesu o ich obowiązkach i uprawnieniach
   (art. 16 KPK) – zgodnie z § 1 art. 16 KPK jeżeli organ prowadzący postępowanie jest obowiązany pouczyć uczestników postępowania o ciążących obowiązkach i o przysługujących im uprawnieniach, brak takiego pouczenia lub mylne pouczenie nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla uczestników postępowania lub innej osoby, której to dotyczy. Zgodnie z § 2 organ prowadzący postępowania powinien ponadto w miarę potrzeby udzielać uczestnikom postępowania informacji o ciążących obowiązkach i o przysługujących im uprawnieniach także w wypadkach, gdy ustawa wyraźnie takiego obowiązku nie stanowi. W razie braku takiego pouczenia, gdy w świetle okoliczności sprawy było ono nieodzowne, albo mylnego pouczenia, stosuje się odpowiednio § 1;

4. organ procesowy powinien prowadzić postępowanie szybko, dążąc do tego, aby sprawa została załatwiona „w rozsądnym terminie”;

5. organ procesowy powinien, w razie kolizji zasad procesowych zawsze wybierać takie rozwiązania, które jest bardziej przyzwoite we własnym sumieniu niż w oczach osób postronnych.

Przesłanki procesowe

Są to okoliczności z jednej strony umożliwiające prowadzenie procesu karnego, a z drugiej strony zabraniające prowadzenia procesu. Pochodzą z niemieckiego procesu cywilnego, potem były adoptowane do niemieckiego procesu karnego. Art. 17 § 1 KPK ujmuje problem od strony negatywnej. Podaje kiedy procesu karnego nie można przeprowadzić.

Przesłanki pozytywne i negatywne – o tym czy jest to przesłanka pozytywna czy negatywna decyduje treść przesłanki, a nie sposób jej zapisu

• pozytywne – muszą wystąpić wszystkie przesłanki pozytywne i nie może wystąpić żadna przesłanka negatywna;

• negatywne.

Przesłanki bezwzględne i względne

• bezwzględne – są to przesłanki, które warunkują dopuszczalność postępowania przeciwko określonej osobie o określony czyn w każdym układzie procesowym (zawsze muszą wystąpić od samego początku). Brak takiej przesłanki pozytywnej lub zaistnienie takiej przesłanki negatywnej definitywnie wyłącza, dopuszczalność procesu karnego. Zaliczamy do nich np. nieprzestępność czynu, niepodleganie karze, znikoma społeczna szkodliwość czynu, przedawnienie, śmierć oskarżonego;

• względne – są to przesłanki, które warunkują dopuszczalność postępowania tylko w określonym układzie procesowym, co nie przesądza dopuszczalności o ten sam czyn przeciwko temu samemu oskarżonemu w innym układzie. Będzie to możliwe jeżeli zmienią się okoliczności, z którymi związana jest dana przesłanka względna. Należą do nich np. podsądność sądom powszechnym, immunitety formalne, właściwość sądu (można je później konwalidować, czyli naprawić braki – np. w pierwotnym układzie procesowym brak jest skargi uprawnionego oskarżyciela, a zatem proces toczyć się nie może, ale w nowym układzie – jeśli brak ten zostanie uzupełniony – proces będzie dopuszczalny).

Przesłanki

• materialne – to ustanowione przez prawo karne materialne warunki odpowiedzialności karnej. Równocześnie prawo karne procesowe czyni je warunkami dopuszczalności postępowania karnego.

Do grupy tych przesłanek zalicza się 4 przesłanki procesowe

1. tzw. przesłanka faktyczna, czyli brak dostatecznych podstaw faktycznych do ścigania karnego (czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia);

2. nieprzestępność czynu (czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa);

3. znikomość społecznej szkodliwości czynu (społeczna szkodliwość czynu jest znikoma);

4. niekaralność czynu (ale niespowodowana przedawnieniem);

• formalne – wywodzą się z prawa karnego procesowego i warunkują tylko sam proces karny. Wyczerpują się na gruncie postępowania karnego. Zaliczamy do nich np. śmierć oskarżonego, res iudicata (stan sprawy osądzonej), immunitety formalne, zawisłość sprawy (litis pendentis), podsądność sądom powszechnym, właściwość sądu;

• mieszane – wywodzą się z prawa karnego materialnego, najczęściej zaliczane są do instytucji karnomaterialnych i decydują o odpowiedzialności z punktu widzenia prawa materialnego, jednakże wpływ na tę odpowiedzialność wywierają na drodze procesowej, a więc pod względem swego działania są podobne do przesłanek procesowych. Należą do nich przede wszystkim immunitety materialne, abolicja, przesłanki wykonania kary (darowanie kary w drodze aktu łaski lub amnestii), karalność w obcym państwie.

Nie wszczyna się postępowania, w wszczęte umarza, gdy:

1. czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia,

2. czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa,

3. społeczna szkodliwość czynu jest znikoma,

4. ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze,

5. oskarżony zmarł,

6. nastąpiło przedawnienie karalności,

7. postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone albo wcześniej wszczęte toczy się,

8. sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych,

9. brak skargi uprawnionego oskarżyciela,

10. brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej, chyba że ustawa stanowi inaczej,

11. zachodzi inna okoliczność wyłączająca ściganie.

Tzw. przesłanka faktyczna, czyli brak dostatecznych podstaw faktycznych do ścigania karnego

Przesłanka ta została określona w art. 17 § 1 pkt 1 KPK, zgodnie z którym nie wszczyna się postępowania,
a wszczęte umarza, jeżeli czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia. Zachodzi ona w następujących przypadkach:

1. czynu nie popełniono – ze zgromadzonego materiału dowodowego wynika, że czyn w ogóle nie miał miejsca;

PRZYKŁAD: organ ścigania (policja) zawiadomiony został o tym, że do określonego sklepu jubilerskiego
w określonym czasie dokonane zostało włamanie. Po przybyciu policji na miejsce domniemanego zdarzenia okazało się jednak, że żadnego włamania nie było. Zabezpieczenie sklepu pozostało nienaruszone, alarm (sprawny) nie zadziałał, nic ze sklepu nie zginęło, okoliczni mieszkańcy stwierdzili, że niczego podejrzanego nie widzieli. W tym stanie rzeczy należy uznać, że czyn nie miał miejsca;

1. czynu nie popełniła dana osoba – chodzi tu o sytuację, gdy wprawdzie czyn miał miejsce, jednak popełniła go inna osoba niż oskarżony;

2. brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie popełnienia czynu – nie zebrano dostatecznych danych uzasadniających przyjęcie, że czyn popełniono lub też że czyn ten został popełniony przez oskarżonego. W przypadku braku tych danych organ powołany do prowadzenia postępowania przygotowawczego wydaje postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia;

PRZYKŁAD: w ustronnym zakątku parku miejskiego, w stogu skoszonej trawy znalezione zostały zwłoki
45 – letniego mężczyzny (w stanie lekkiego rozkładu), o którym policja wiedziała, że należy do gangu narkotykowego. Policja miała ponadto informacje, że on sam również się narkotyzuje u to dość często,
a ponadto, że niejednokrotnie poddawał się detoksykacji. W toku postępowania sprawdzającego ustalono, że przyczyną śmierci było bardzo wysokie stężenie narkotyku w organizmie denata.
Organy procesowe dokonały wszelkich możliwych czynności operacyjnych i procesowych, które jednak nie doprowadziły do ustalenia w jaki sposób tak wielka ilość narkotyku dostała się do jego organizmu. Postępowanie nie dało odpowiedzi na pytania, czy narkotyk został wprowadzony do organizmu denata przez niego samego, czy został wprowadzony do organizmu przez osobę trzecią. W takiej sytuacji brak jest uzasadnionego podejrzenia, że popełnione zostało przestępstwo.

Przesłanka ta ma charakter dynamiczny – jej treść ulega zmianom w zależności od etapu procesu karnego

• jeśli postępowanie nie zostało wszczęte – odmawia się wszczęcia,

• jeśli postępowanie zostało wszczęte – umarza się je,

• gdy wniesiono akt oskarżenia – wydaje się wyrok uniewinniający.

Nieprzestępność czynu

Przesłanka ta została określona w art. 17 § 1 pkt 2 KPK, zgodnie z którym nie wszczyna się postępowania,
a wszczęte umarza, jeżeli czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa.

Występują tu 2 sytuacje:

1. czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego

PRZYKŁAD: sprawca, działając w zamiarze bezpośrednim (chce) dokonania czynu lubieżnego z osobą małoletnią (art. 200 § 1 KK), owszem takiego czynu dokonuje, ale później okazuje się, że ta osoba
w chwili czynu miała ukończony 16 rok życia, a więc w rozumieniu prawa karnego nie była małoletnia;

1. ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa – mieszczą się tu 2 grupy okoliczności wyłączających przestępność czynu

   1. kontratypy – czyli okoliczności wyłączające bezprawność czynu, tj. obrona konieczna (art. 25 KK), stan wyższej konieczności (art. 26 KK), kolizja obowiązków (art. 26 KK), dopuszczalne ryzyko
      (art. 27 KK), kontratypy pozaustawowe w postaci zgody pokrzywdzonego, ryzyka sportowego, działania w ramach uprawnień lub obowiązków, karcenia nieletnich, napiwku;

   2. okoliczności wyłączające winą – błąd co do faktu (art. 28 § 1 KK), błąd co do prawa (art. 30 KK),
      błąd co do kontratypu lub okoliczności wyłączającej winę (art. 29 KK), rozkaz przełożonego
      (art. 318 KK) .

W fazie przedjurysdykcyjnej w razie stwierdzenia takiej przeszkody procesowej odmawia się wszczęcia postępowania lub umarza się postępowanie. W postępowaniu jurysdykcyjnym do rozpoczęcia przewodu sądowego także umarza się postępowanie. Natomiast po rozpoczęciu przewodu sądowego
art. 414 § 1 zd. 2 KPK nakazuje wydać wyrok uniewinniający.

Znikoma społeczna szkodliwości czynu

Przesłanka ta została określona w art. 17 § 1 pkt 3 KPK.

W myśl art. 1 § 2 KK nie stanowi przestępstwa czyn, którego społeczna szkodliwość jest znikoma.

Przesłanka ta powoduje zawsze umorzenie postępowania, nawet gdy zostanie stwierdzona (ujawniona) po otwarciu przewodu sądowego (Art. 414 § 1 zd. 1 KPK). Wystąpienie tej przesłanki nie powoduje uniewinnienia.

Niekaralność czynu („sprawca nie podlega karze”)

Przesłanka ta została określona w art. 17 § 1 pkt 4 KPK, zgodnie z którym nie wszczyna się postępowania,
a wszczęte umarza, jeżeli ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze.

Takich przepisów w Kodeksie karnym jest bardzo dużo; są to przepisy przede wszystkim premiujące czynny żal przywilejem braku karalności (np. art. 15 § 1 KK, który stanowi, że nie podlega karze za usiłowanie ten, kto dobrowolnie odstąpił od czynu lub zapobiegł skutkowi stanowiącemu znamię czynu zabronionego,
art. 17 § 1 KPK, który stanowi, że nie podlega karze za przygotowanie ten, kto dobrowolnie od niego odstąpił, w szczególności zniszczył przygotowane środki lub zapobiegł skorzystaniu z nich w przyszłości, jak również ten, kto podjął istotne starania zmierzające do zapobieżenia dokonaniu czynu zabronionego przez osobę, z którą uprzednio wszedł w przestępcze porozumienie).

Wystąpienie tej przesłanki rodzi obowiązek odmowy wszczęcia postępowania lub jego umorzenia, także na rozprawie po odczytaniu aktu oskarżenia.

Śmierć oskarżonego

Przesłanka ta została określona w art. 17 § 1 pkt 5 KPK. Proces jest niedopuszczalny, gdy oskarżony zmarł. Jeżeli śmierć oskarżonego nastąpiła przed wszczęciem postępowania (a więc osoby, co do której istniały dane wskazujące na jej sprawstwo i prawną i prawną możliwość pociągnięcia jej do odpowiedzialności karnej, gdyby żyła), odmawia się wszczęcia postępowania; jeżeli oskarżony (podejrzany) zmarł w toku wszczętego postępowania – podlega ono natychmiastowemu umorzeniu.

Od tej zasady dopuszczalne są odstępstwa – wyjątki te uzasadnia fakt, że są to postępowania o aspektach rehabilitacyjnych

• wolno przeprowadzić postępowanie kasacyjne na korzyść oskarżonego, mimo jego śmierci,

• można wznowić postępowanie na korzyść nieżyjącego oskarżonego.

Przesłanka ta odnosi się do szerzej pojmowanej przesłanki procesowej, w postaci istnienia stron procesowych. Przesłanka ta dotyczy bowiem także oskarżyciela posiłkowego, prywatnego, powoda cywilnego,
a ponadto pokrzywdzonego w postępowaniu przygotowawczym.

W razie śmierci oskarżyciela posiłkowego lub oskarżyciela prywatnego postępowanie zawiesza się,
a osoby najbliższe mogą wstąpić w prawa zmarłego w terminie zawitym 3 miesięcy od dnia śmierci oskarżyciela. Po upływie tego terminu sąd umarza postępowanie.

Również w razie śmierci powoda cywilnego osoby najbliższe mogą wstąpić w prawa zmarłego
i dochodzić przysługujących mu roszczeń. Niewstąpienie tych osób nie tamuje jednak postępowania,
ponieważ jest to tylko postępowanie adhezyjne (powództwem adhezyjnym można dochodzić jedynie roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z popełnienia przestępstwa). Sąd wówczas, wydając orzeczenie kończące postępowanie, pozostawia powództwo cywilne bez rozpoznania.

Podobnie nie stanowi przeszkody w prowadzeniu dalszego postępowania śmierć pokrzywdzonego, który nie występował w dodatkowej roli (np. powoda cywilnego).

Przedawnienie karalności

Przesłanka ta została określona w art. 17 § 1 pkt 6 KPK, zgodnie z którym nie wszczyna się postępowania,
a wszczęte umarza gdy nastąpiło przedawnienie karalności; przesłanka ta uchyla karalność czynu przestępnego, nie odbierając jednak czynowi charakteru przestępstwa.

W polskim prawie karnym można wyróżnić 3 rodzaje przedawnienia:

1. przedawnienie ścigania;

2. przedawnienie wyrokowania;

3. przedawnienie wykonania kary.

Przedawnienie ścigania

Według art. 101 KK, karalność przestępstwa ustaje, jeżeli od czasu jego popełnienia upłynęło lat:

1. 30 – gdy czyn stanowi zbrodnię zabójstwa,

2. 20 – gdy czyn stanowi inną zbrodnię,

3. 15 – gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 5 lat,

4. 10 – gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 3 lata,

5. 5 – gdy chodzi o pozostałe występki.

Upływ wyżej wymienionych terminów oznacza, że nie można już wszcząć postępowania karnego w sprawie o takie przestępstwo.

Karalność przestępstwa ściganego z oskarżenia prywatnego ustaje z upływem roku od czasu, gdy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy przestępstwa, nie później jednak niż z upływem 3 lat od czasu jego popełnienia.

Przedawnienie karalności niektórych przestępstw przeciwko wolności seksualnej i obyczajności
(art. 199 § 2 i 3, art. 200, art. 202 § 2 i 4, art. 204 § 3, jak również przestępstw w art. 197, art. 201,
art. 202 § 3, art. 203 i art. 204 § 4 KK) w przypadku gdy pokrzywdzonym jest małoletni – nie może nastąpić przed upływem 5 lat od ukończenia przez pokrzywdzonego 18 lat.

Okresy przedawnienia ścigania biegną od momentu popełnienia przestępstwa, tzn. od czasu działania lub zaniechania sprawcy, chyba że chodzi o przestępstwo skutkowe, gdyż wtedy przedawnienie należy liczyć od czasu nastąpienia skutku.

W stosunku do niektórych przestępstw przeciwko obronności (art. 144, art. 145 § 2 i 3 KK) oraz przeciwko obowiązkowi pełnienia służby wojskowej (art. 338 § 1 i 2 oraz art. 339 KK) przedawnienie biegnie dopiero od chwili uczynienia przez sprawcę zadość obowiązkowi, który naruszył, albo od chwili. w której na sprawcy taki obowiązek przestał ciążyć.

Przedawnienie wyrokowania

Jeżeli w czasie przewidzianym w art. 101 KK wszczęto postępowanie przeciwko osobie, to karalność przestępstwa ustaje z upływem 10 lat od upływu tego okresu, jeśli chodzi o zbrodnie lub występki określone w art. 101 § 1 pkt 1 – 3, a z upływem 5 lat, jeśli chodzi o pozostałe występki. Tak więc podane wyżej terminy przedawnienia poszczególnych kategorii przestępstw ulegają przedłużeniu o 5 lub 10 lat. Wszczęcie postępowania powoduje więc, że wchodzi w grę przedłużenie wyrokowania w tym sensie, że w tych przedłużonych o 5 lub 10 lat terminach można doprowadzić do wydania prawomocnego wyroku skazującego. Jeżeli to nie nastąpi, to ze względu na ustanie karalności danego przestępstwa wydanie wyroku skazującego będzie niemożliwe.

Przedawnienie wykonania kary

Terminy przedawnienia wykonania kary określone są w art. 103 KK i liczy się je od uprawomocnienia się wyroku skazującego. Nie można więc wykonać kary, jeżeli od uprawomocnienia się wyroku upłynęło lat:

1. 30 – w razie skazania na kare pozbawienia wolności na czas powyżej 5 lat albo na karę surowszą,

2. 15 – w razie skazania na karę pozbawienia wolności do lat 5,

3. 10 – w razie skazania na inną karę.

Spoczywanie biegu przedawnienia

Przedawnienie nie biegnie, jeżeli przepis ustawy nie pozwala na wszczęcie lub dalsze prowadzenie postępowania karnego. Przeszkoda we wszczęciu lub prowadzeniu postępowania musi mieć charakter przeszkody prawnej (np. immunitet poselski), a nie przeszkody faktycznej (np. nieujęcie sprawcy).
Nie uzasadniają jednak spoczywania przedawnienia takie przeszkody prawne, jak brak wniosku albo oskarżenia prywatnego.

Bieg przedawnienia wykonania kary ulega też wstrzymaniu w razie zawieszenia postępowania wykonawczego wobec niemożliwości ujęcia skazanego, który uchyla się od wykonania kary.
Okres wstrzymania biegu przedawnienia nie może jednak przekroczyć 10 lat.

Wyłączenie przedawnienia

Przepisów o przedawnieniu nie stosuje się do zbrodni przeciwko pokojowi, ludzkości i przestępstw wojennych. Przedawnienie nie ma zastosowania również do umyślnego przestępstwa: zabójstwa, ciężkiego uszkodzenia ciała, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub pozbawienia wolności łączonego ze szczególnym udręczeniem, popełnionego przez funkcjonariusza publicznego w związku z pełnieniem obowiązków służbowych.

Powaga rzeczy osądzonej (res iudicata), zwisłość prawna sporu (litis pendentio)

Art. 17 § 1 pkt 7 KPK, stanowiąc, że nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone albo wcześniej wszczęte toczy się obejmuje 2 przesłanki pozostające ze sobą w określonym związku.

Powaga rzeczy osądzonej dotyczy takiej sytuacji, gdy postępowanie karne przeciwko określonej osobie
o określony czyn toczyło się już poprzednio i zakończyło się orzeczeniem, które stało się prawomocne.

Pojęcie prawomocności wynika z niepodważalności decyzji, która w określonym sensie nabiera mocy prawnej. Prawomocność ma aspekt formalny i materialny

• aspekt formalny prawomocności – polega na tym, że decyzja nie podlega już zaskarżeniu za pomocą zwykłych środków zaskarżenia. Kończy ona formalnie proces, tworząc stan rzeczy osądzonej
  (res iudicata). Rodzi ono domniemanie prawdziwości ustaleń dokonanych w decyzji oraz jej zgodności
  z przepisami prawa. Jednakże pod pewnymi warunkami, możliwe jest wzruszenie tej decyzji mimo jej prawomocności – np. w drodze wznowienia postępowania – i obalenie takiego domniemania.

Prawomocność formalna decyzji występuje w szczególności gdy

1. zaskarżenie decyzji wydanej w I instancji jest niedopuszczalne,

2. nie zaskarżono (skutecznie) decyzji wydanej przez organ I instancji lub wniesiony środek cofnięto,

3. wyczerpany został tok instancji, ponieważ rozstrzygnięcie II instancji polegało na utrzymaniu w mocy lub zmianie zaskarżonej decyzji;

• aspekt materialny prawomocności – wyraża się w sytuacji, w której nie jest dopuszczalne wszczęcie
  i prowadzenie od nowa postępowania już zakończonego z punktu widzenia prawomocności formalnej. Niedopuszczalne jest zatem ponowne postępowanie przeciwko tej samej osobie o tę samą kwestię odpowiedzialności prawnej. Istotę prawomocności materialnej stanowi zakaz ne bis in idem – nie dwa razy o to samo.

Zawisłość sprawy (zawisłość prawna sporu – litis pendentio) polega na tym, że nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy wcześniej wszczęte postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby toczy się.

Zawisłość sprawy rozpoczyna się z chwilą wszczęcia postępowania karnego (także przygotowawczego)
i trwa do chwili uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie.

Przesłankę tę uzasadnia się względami ekonomii procesowej. Oskarżycielowi przysługuje tylko jedna, a nie kilka skarg przeciwko określonej osobie o to samo przestępstwo, również dopuszczalne jest tylko jedno postępowanie przygotowawcze. Gdyby dopuścić w takiej sytuacji kilka postępowań, mogłoby dojść do kilkakrotnego skazania tej samej osoby za to samo przestępstwo, co jest sprzeczne z obowiązującym prawem materialnym – ale także do skazania w jednym procesie, a uniewinnienia lub umorzenia postępowania w drugim.

Podsądność sądom karnym

Art. 17 § 1 pkt 8 stanowi, że nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych.

W związku z tym, że w naszym systemie występują 2 rodzaje sądów karnych (powszechne i wojskowe) niezbędne jest ustalenie w sprawie podsądności określonemu rodzajowi sądów.

Podsądność sądom powszechnym stanowi regułę, sądy wojskowe orzekają zaś na zasadzie wyjątku od tej reguły. Art. 177 Konstytucji stanowi, że sądy powszechne sprawują wymiar sprawiedliwości we wszystkich sprawach z wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych dla właściwości innych sądów.

Jeżeli sąd wojskowy przekaże sprawę sądowi powszechnemu lun nie przyjmie sprawy przekazanej mu przez sąd powszechny, sprawę rozpoznaje sąd powszechny. Niemożliwy jest zatem tzw. negatywny spór sądowy. Decydujący charakter stanowiska sądu wojskowego nie wynika z jakiejkolwiek wyższości czy nadrzędności tego sądu nad sądem powszechnym, lecz z faktu, że orzecznictwo sądów powszechnych stanowi regułę, orzecznictwo sądów wojskowych zaś wyjątek od tej reguły.

Orzecznictwu sądów wojskowych podlegają żołnierze w czynnej służbie wojskowej w związku
z następującymi przestępstwami (m.in.) – przestępstwa wymienione w części wojskowej KK:

• samowolne oddalenie się żołnierza (art. 338 § 1 KK),

• dezercja w różnych typach, formach i postaciach (art. 339 KK),

• odmowa pełnienia służby wojskowej lub służby zastępczej (art. 341 KK),

• podstęp i inne sposoby uchylenia się od służby (art. 342 KK),

• niewykonanie rozkazu (art. 343 § 1 – 3 KK),

• różne postacie czynnej napaści na przełożonego (art. 346 KK),

• zmuszenie przełożonego (art. 346 KK),

• znieważenie przełożonego (art. 347 § 1 KK),

• znieważenie podwładnego (art. 350 § 1 KK),

• naruszenie nietykalności cielesnej podwładnego (art. 351 KK) i in.

Podsądność sądom powszechnym może być również wyłączona w odniesieniu do osób zajmujących najwyższe stanowiska w państwie. Zgodnie z art. 198 Konstytucji RP, za naruszenie ustawy zasadniczej lub innych ustaw w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swojego urzędowania odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu ponoszą:

1. Prezydent RP,

2. Prezes RM oraz członkowie RM,

3. Prezes NBP,

4. Prezes NIK,

5. członkowie KRRiT,

6. osoby, którym Prezes RM powierzył kierowanie ministerstwem,

7. Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych,

8. posłowie i senatorowie za naruszenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej łączonej
   z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego, jak też za naruszenie zakazu nabywania takiego majątku.

Brak skargi uprawnionego oskarżyciela

Zgodnie z art. 17 § 1 pkt 9 KPK niedopuszczalność postępowania powoduje brak skargi uprawnionego oskarżyciela.

Przesłanka ta nawiązuje do zasady skargowości i konkretnie przede wszystkim do art. 14 § 1 KPK, który stanowi, że wszczęcie postępowania sądowego następuje na żądanie uprawnionego oskarżyciela lub innego uprawnionego podmiotu.

Najważniejszą i najczęściej występującą skargą (zasadniczą) jest akt oskarżenia, który powinien spełniać warunki pisma procesowego oraz wymagania określone w art. 332 i 333 KPK.

Zgodnie z treścią art. 332 KPK akt oskarżenia powinien zawierać

1. imię i nazwisko oskarżonego oraz jego danej osobopoznawcze i dane o zastosowaniu środka zapobiegawczego,

2. dokładne określenie czynu zarzucanego oskarżonemu z uwzględnieniem czasu, miejsca, sposobu jego popełnienia oraz skutków tego czynu, a zwłaszcza wysokości wyrządzonej tym czynem szkody,

3. informację o tym, czy zarzucany oskarżonemu czyn został przezeń popełniony w warunkach powrotu do przestępstwa (art. 64 KK),

4. wskazanie kwalifikacji prawnej czynu zarzucanego oskarżonemu (tzw. subsumpcja prawna),

5. określenie właściwości sądu, który sprawę powinien rozpoznać oraz właściwego trybu, w jakim sprawa powinna zostać rozpoznana,

6. uzasadnienie oskarżenia, w którym przytoczone powinny być fakty i dowody, na których oskarżenie zostało oparte tudzież uzasadnienie przyjętej podstawy prawnej oskarżenia, a ponadto okoliczności, na których oskarżony opiera swoją obronę,

7. zgodnie z art. 333 § 1 KPK – wykaz osób, których wezwania oskarżyciel żąda z podaniem ich adresów, oraz wykaz innych dowodów, których przeprowadzenia na rozprawie żąda oskarżyciel.

Jeżeli akt oskarżenie nie odpowiada wyżej wymienionym warunkom, to prezes sądu zwraca go oskarżycielowi w celu uśnięcia braków w terminie 7 dni. W przypadku braku essentialia negotii, czyli określenia osoby oskarżonego i zarzucanego mu czynu, nie można w ogóle mówić o istnieniu skargi, wobec czego brak któregoś z tych elementów musi spowodować umorzenie postępowania.

Akt oskarżenia sporządzony przez Policją lub organ, o którym mowa w art. 325 d, oraz
w postępowaniu uproszczonym może nie zawierać uzasadnienie; w postępowaniu w sprawach z oskarżenia prywatnego może zaś ograniczyć się do oznaczenia osoby oskarżonego, zarzucanego mu czynu oraz wskazania dowodów, na których opiera się oskarżenie.

W przypadku przestępstw publicznoskargowych akt oskarżenia sporządza i wnosi prokurator.
W niektórych jednak kategoriach spraw rozpoznawanych w postępowaniu uproszczonym, akt oskarżenia może być sporządzony przez inny organ prowadzący dochodzenie (np. policja, organ kontroli finansowej),
o ile nie uczyni tego prokurator. W przypadku sporządzenia aktu oskarżenia przez policję, wymaga on zatwierdzenia przez prokuratora, który również wnosi go do sądu.

Akt oskarżenia określany jest jako skarga zasadnicza. Oprócz niego w procesie karnym spotykamy się ponadto z pojęciem skargi odwoławczej, którą będzie apelacja (od wyroku sądu) i zażalenie na postanowienie), będące warunkiem niezbędnym uruchomienia postępowania w II instancji oraz skargi kasacyjnej. Swoistymi skargami w postępowaniu karnym będą również: pozew, wniesienie którego warunkować będzie wszczęcie postępowania adhezyjnego, wnioski o podjęcie i wznowienie umorzonego postępowania przygotowawczego, wniosek o wznowienie prawomocnie zakończonego postępowania sądowego oraz żądania odszkodowania za niesłuszne skazanie, aresztowanie lub zatrzymanie.

Brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej, chyba że ustawa stanowi inaczej

W art. 17 § 1 pkt 10 KPK jako przeszkodę procesową określa się brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej, chyba że ustawa stanowi inaczej.

Jeżeli mimo braku zezwolenia lub wniosku o ściganie postępowanie (niedopuszczalne) zostało wszczęte
i jest prowadzone, należy je w momencie stwierdzenia tej przeszkody umorzyć. Przyjmuje się jednak, ze jeżeli przed umorzeniem brak ten zostanie uzupełniony, następuje konwalidacja wadliwego postępowania
i może ono toczyć się dalej, np. po odczytaniu aktu oskarżenia obecna na rozprawie osoba pokrzywdzona może złożyć wniosek o ściganie, „uzdrawiając” proces (jest to właśnie konwalidacja).

Zagadnienie zezwolenia na ściganie wiąże się (przede wszystkim) z problematyką immunitetów, których zadaniem jest ochrona określonych osób przed prowadzeniem przeciwko nim postępowania karnego.

Immunitety dzielą się na

• materialne – polegają na uchyleniu karalności przestępstwa (a w konsekwencji powodujące niedopuszczalność prowadzenia procesu);

• formalne – ograniczają się do sfery procesowej, czynią postępowanie niedopuszczalnym
  (bez oddziaływania na stronę karnomaterialną);

• bezwzględne – nie mogą być uchylone przez żaden organ;

• względne – mogą być uchylone przez organ określony w ustawie i w trybie przez nią przewidzianym;

• nietrwałe – chronią daną osobę tylko w okresie pełnienia przez nią funkcji, z którą immunitet jest związany;

• trwałe – chronią osobę także później, gdy już nie pełni funkcji, z którą związany jest immunitet.

Immunitet Prezydenta RP

Za naruszenie ustawy zasadniczej lub innych ustaw oraz za popełnienie przestępstwa Prezydent RP może odpowiadać wyłącznie przed Trybunałem Stanu. Może to nastąpić w drodze uchwały o postawienie Prezydenta RP w stan oskarżenie, podjętej większością co najmniej 2/3 głosów ustawowej liczby członków Zgromadzenia Narodowego, na wniosek co najmniej 140 członków ZN (art. 145 Konstytucji).

Jest to trwały immunitet procesowy, wyłączający odpowiedzialność Prezydenta zarówno przed sądami powszechnymi, wojskowymi, jak również przed Sądem Najwyższym.

Immunitet parlamentarny

Immunitet parlamentarny obejmuje posłów i senatorów. Poseł nie może być pociągnięty do odpowiedzialności za swoją działalność wchodzącą w zakres sprawowania mandatu poselskiego ani
w czasie jego trwania, ani po jego wygaśnięciu. Za taką działalność poseł odpowiada jedynie przed Sejmem, a w przypadku naruszenia praw osób trzecich może być pociągnięty do odpowiedzialności sądowej tylko za zgodą Sejmu.

Od dnia ogłoszenia wyników wyborów do dnia wygaśnięcia mandatu poseł nie może być pociągnięty bez zgody Sejmu do odpowiedzialności karnej.

Poseł nie może być zatrzymany lub aresztowany bez zgody Sejmu, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa i jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. O zatrzymaniu niezwłocznie powiadamia się Marszałka Sejmu, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego.

Postanowienia dotyczące posłów odnoszą się odpowiednio do Senatorów.

Immunitet parlamentarny jest immunitetem materialno – formalnym.

Immunitet sędziów Trybunału Konstytucyjnego

Sędzia TK nie może być, bez uprzedniej zgody TK, pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności oraz zatrzymany lub aresztowany, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania.

Uchwała w przedmiocie uchylenia immunitetu zapada większością 2/3 głosów sędziów TK, uczestniczących w Zgromadzeniu Ogólnym.

Do czasu podjęcia uchwały wyrażającej zgodę na pociągnięcie sędziego TK do odpowiedzialności karnej lub na pozbawienie go wolności, wolno w stosunku do niego podejmować tylko czynności niecierpiące zwłoki.

Immunitet sędziów Trybunału Stanu

Sędzia TS nie może być, bez uprzedniej zgody TS, pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności oraz zatrzymany lub aresztowany, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. O zatrzymaniu niezwłocznie powiadamia się przewodniczącego TS, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego.

Immunitet trwa także po upływie kadencji w stosunku do czynów związanych z wykonywaniem funkcji
w TS.

Immunitet Prezesa NIK

Prezes NIK nie może być, bez uprzedniej zgody Sejmu, pociągnięty do odpowiedzialności karnej, jak również nie może nie może być pozbawiony wolności. Prezes NIK nie może być zatrzymany z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa, nie może być również aresztowany, chyba że jest to niezbędne dla zapewnienia prawidłowego toku postępowania. Organ procesowy o zatrzymaniu Prezesa NIK jest zobowiązany niezwłocznie zawiadomić Marszałka Sejmu, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego.

Immunitet sędziowski

Sędzia nie może być, bez uprzedniej zgody sądu określonego w ustawie, pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności; sędzia nie może też być zatrzymany lub aresztowany, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. O zatrzymaniu sędziego organ, który zatrzymania dokonał, jest zobowiązany niezwłocznie powiadomić prezesa właściwego miejscowo sądu, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego.

Sędzia może zostać natomiast pociągnięty do odpowiedzialności dyscyplinarnej przed sądem dyscyplinarnym, który może orzec o uchyleniu immunitetu sędziowskiego. Do czasu wydania przez sąd dyscyplinarny uchwały uchylającej immunitet sędziowski wolno w sprawie tego sędziego podejmować jedynie czynności niecierpiące zwłoki.

Immunitet sędziowski rozciąga się nie tylko na sędziów sądów powszechnych, ale również na sędziów sądów szczególnych, Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Immunitet prokuratorski

Został ujęty podobnie jak immunitet sędziowski. Prokurator nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej bez zezwolenia właściwego sądu dyscyplinarnego ani zatrzymany bez zgody przełożonego dyscyplinarnego. Można jednak zatrzymać prokuratora na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa.

Do wydania zezwolenia na pociągnięcie prokuratora do odpowiedzialności karnej wolno podejmować jedynie czynności niecierpiące zwłoki, zawiadamiając o tym niezwłocznie prokuratora przełożonego.

Ponadto za nadużycie wolności słowa przy wykonywaniu obowiązków służbowych, stanowiące ściganą
z oskarżenia prywatnego zniewagę strony, jej pełnomocnika lub obrońcy, kuratora, świadka, biegłego lub tłumacza, prokurator odpowiada tylko dyscyplinarnie. Jest to immunitet materialny.

Immunitet adwokacki

Immunitet ten oparty jest na założeniu, że adwokat przy wykonywaniu zawodu adwokackiego korzysta
z wolności słowa i pisma w granicach określonych przez zadania adwokatury i przepisy prawa. Nadużycie tej wolności, stanowiące ściganą z oskarżenia prywatnego zniewagę lub zniesławienie strony, jej pełnomocnika lub obrońcy, kuratora, świadka, biegłego lub tłumacza, podlega ściganiu tylko w drodze dyscyplinarnej.

Immunitet radcowski

Został unormowany podobnie jak immunitet adwokacki.

Nadużycie wolności słowa i pisma stanowiące ściganą z oskarżenia prywatnego zniewagę lub zniesławienie strony lub jej pełnomocnika, świadka, biegłego albo tłumacza podlega wyłącznie odpowiedzialności dyscyplinarnej.

Immunitet RPO

Immunitet RPO oznacza, że bez zgody Sejmu RPO nie może być pociągnięty do odpowiedzialności, jak również nie może być ani aresztowany, ani zatrzymany.

Immunitet zakrajowości

Immunitet zakrajowości przysługuje przedstawicielom obcych państw i organizacji międzynarodowych rezydujących lub przebywających w Polsce. W ramach tego immunitetu można wyodrębnić

• immunitet dyplomatyczny – orzecznictwu polskich sądów karnych nie podlegają (art. 578 KPK)

  1. uwierzytelnieni w RP szefowie przedstawicielstw dyplomatycznych państw obcych (np. ambasador, nuncjusz papieski),

  2. osoby wchodzące w skład personelu dyplomatycznego tych przedstawicielstw,

  3. personel administracyjny i techniczny przedstawicielstw dyplomatycznych,

  4. członkowie rodzin szefów przedstawicielstw dyplomatycznych, personelu dyplomatycznego, administracyjnego i technicznego przedstawicielstw państw obcych,

  5. inne osoby, które na podstawie umów międzynarodowych, ustaw, powszechnie uznanych zwyczajów międzynarodowych korzystają z tych immunitetów

• immunitet konsularny – orzecznictwu polskich sądów karnych nie podlegają

  1. kierownicy urzędów konsularnych i inni urzędnicy konsularni państw obcych,

  2. osoby zrównane z nimi na podstawie umów lub powszechnie uznanych zwyczajów międzynarodowych.

Obok podstawowego trybu ścigania z urzędu oraz ścigania z oskarżenia prywatnego występuje tryb ścigania z urzędu, lecz na wniosek.

W sprawach o przestępstwa ścigane na wniosek postępowanie z chwilą złożenia wniosku toczy się z urzędu.

Wniosek (podobnie jak zezwolenie) powinien być złożony przed wszczęciem postępowania karnego, skoro stanowi ono warunek dopuszczalności wszczęcia postępowania. Jednak ustawodawca wprowadza odstępstwa od tej reguły.

Do chwili otrzymania wniosku lub zezwolenia władzy, od których ustawa uzależnia ściganie, organy procesowe mogą dokonywać czynności niecierpiących zwłoki w celu zabezpieczenia śladów i dowodów; mogą także podejmować czynności zmierzające do wyjaśnienia, czy wniosek lub zezwolenie nastąpi. Podjęcie pierwszej czynności niecierpiącej zwłoki oznacza już wszczęcie postępowania karnego.

Wniosek może być cofnięty w postępowaniu w postępowaniu przygotowawczym za zgodą prokuratora,
a w postępowaniu sądowym za zgodą sądu – do rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej. W razie prawidłowego cofnięcia wniosku postępowanie należy natychmiast umorzyć, ponieważ jest ono od tego momentu niedopuszczalne.

Wyjątkowo dopuszczalne jest wszczęcie postępowania i jego prowadzenie bez wniosku.

Zachodzi inna okoliczność wyłączająca ściganie

Abolicja – to powszechny akt łaski polegający na zakazie wszczynania oraz nakazie umorzenia już wszczętego postępowania karnego o określone rodzaje przestępstw lub wobec określonej kategorii przestępców.

Amnestia wprowadzana jest na mocy przepisów rangi ustawowej – zazwyczaj w ustawie amnestyjnej, choć nie ma przeszkód aby miała postać odrębnej ustawy. Abolicja odnosi jedynie skutek procesowy, ponieważ dany czyn nie przestaje być czynem zabronionym w rozumieniu prawa materialnego, a tylko jego ściganie jest wyłączone.

Abolicja nie pozwala na prowadzenie postępowania i na wymierzenie kary.

Amnestia – to powszechny akt łaski, który ma formę ustawy i polega na całkowitym lub częściowym darowaniu albo złagodzeniu kar prawomocnie orzeczonych za określone przestępstwa. Amnestia może polegać na darowaniu kar w całości lub w części, zmianie kar na łagodniejsze, rozszerzeniu zakresu warunkowego zwolnienia, a nawet może przewidywać zatarcie skazania. Amnestia, o ile przewiduje całkowite darowanie kary, stanowi z kolei przeszkodę procesową uniemożliwiającą prowadzenie postępowania wykonawczego.

7.12.2010 r./21.12.2010 r.

Ustawa z 12 września 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych

Sądy powszechne to:

• sądy rejonowe,

• sądy okręgowe,

• sądy apelacyjne.

Sądy powszechne sprawują wymiar sprawiedliwości w zakresie nienależącym do sądów administracyjnych, sądów wojskowych oraz Sądu Najwyższego.

Zadania z zakresu wymiaru sprawiedliwości wykonują sędziowie.

Zadania z zakresu ochrony prawnej w sądach wykonują także referendarze sądowi i starsi referendarze sądowi. Od 2005 r. w sądach nie ma asesorów (TK orzekł o niezgodności artykułu z Konstytucją), asesorzy są w prokuraturze.

Organizacja sądów

Sąd rejonowy tworzy się dla jednej lub większej liczby gmin; w uzasadnionych przypadkach może być utworzony więcej niż jeden sąd rejonowy w obrębie tej samej gminy (np. miasto stołeczne Warszawa).

Sąd okręgowy tworzy się dla obszaru właściwości co najmniej dwóch sadów rejonowych. Obszar właściwości sądu okręgowego to okręg sądowy.

Sąd apelacyjny tworzy się dla obszaru właściwości co najmniej dwóch okręgów sądowych. Obszar właściwości sądu apelacyjnego to okręg apelacji.

Sądy dzielą się na wydziały.

Wydziały w sądzie rejonowym

• wydział cywilny – rozpatruje sprawy z zakresu prawa cywilnego;

• wydział karny – rozpatruje sprawy karne w I instancji, jeżeli właściwym do rozpatrywania spraw
  w I instancji jest sąd rejonowy (często uznaje się go za wydział odwoławczy od orzeczeń sądów grodzkich);

• wydział rodzinny i nieletnich (sąd rodzinny)

• wydział pracy (sąd pracy) – rozpatruje sprawy z zakresu prawa pracy – jeżeli sąd rejonowy ma siedzibę
  w mieście będącym siedzibą sądu okręgowego, to wtedy jest wydział pracy i ubezpieczeń społecznych;

• wydział gospodarczy (sąd gospodarczy) – tworzy się go w sądzie rejonowym, który ma siedzibę
  w mieście będącym siedzibą sądu okręgowego; wydział ten rozpatruje sprawy gospodarcze oraz inne sprawy z zakresu prawa gospodarczego i cywilnego, powierzone sądom gospodarczym na podstawie odrębnych przepisów;

• wydział ksiąg wieczystych – prowadzi księgi wieczyste oraz inne sprawy z zakresu postępowania wieczystoksięgowego, wydziałem tym kieruje referendarz;

• sąd grodzki – utworzony na prawach wydziału; w sądzie rejonowym – w jego siedzibie lub poza jego siedzibą – mogą być tworzone sądy grodzkie, jako wydziały lub wydziały zamiejscowe sądów rejonowych.

Sąd grodzki rozpatruje sprawy

• o wykroczenia w I instancji,

• o wykroczenia i przestępstwa skarbowe, z wyjątkiem spraw podlegających rozpoznaniu
  w postępowaniu zwyczajnym,

• o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego,

• przestępstwa podlegające rozpoznawaniu w postępowaniu przyspieszonym,

• o pozostałe przestępstwa podlegające rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym,

• cywilnych podlegających rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym, z wyjątkiem spraw rozpoznawanych w europejskim postępowaniu nakazowym oraz dotyczących depozytów sądowych
  i przepadku rzeczy.

Wydziały w sądzie okręgowym

• wydział cywilny – rozpatruje w I instancji sprawy cywilne i rodzinne oraz w II instancji sprawy cywilne oraz sprawy należące do właściwości sądów rodzinnych, z wyjątkiem spraw przeciwko nieletnim
  o popełnienie czynu karalnego, jeżeli wobec nieletniego zastosowano środek poprawczy lub gdy środek odwoławczy zawiera wniosek o orzeczenie środka poprawczego;

• wydział karny – rozpatruje sprawy karne w I instancji, jeżeli właściwym do rozpatrywania spraw
  w I instancji jest sąd okręgowy, rozpatruje apelacje od orzeczeń sądów rejonowych (czyli w II instancji), rozpatruje sprawy zgodności z prawdą oświadczeń lustracyjnych;

• wydział penitencjarny i nadzoru nad wykonywaniem orzeczeń karnych;

• wydział pracy i ubezpieczeń społecznych;

• wydział gospodarczy;

• w sądzie okręgowym w Warszawie na prawach wydziału występuje:

  • sąd ochrony konkurencji i konsumentów,

  • wydział do spraw rejestrowych,

  • sąd wspólnotowych znaków towarowych i wzorów przemysłowych.

Wydziały w sądzie apelacyjnym

• wydział cywilny – rozpatruje jako sąd II instancji sprawy z zakresu prawa cywilnego, gospodarczego oraz rodzinnego i opiekuńczego;

• karny – rozpatruje jako sąd II instancji sprawy z zakresu prawa karnego oraz sprawy zgodności z prawdą oświadczeń lustracyjnych;

• pracy i ubezpieczeń społecznych – rozpatruje jako sąd II instancji sprawy z zakresu prawa pracy
  i ubezpieczeń społecznych.

Jeżeli w I instancji sprawę karną rozpatruje sąd rejonowy, to od wyroku sądu rejonowego przysługuje apelacja do sądu okręgowego. Sąd okręgowy jest sądem II instancji. Od orzeczenia sądu okręgowego jako sądu II instancji przysługuje kasacja do Sądu Najwyższego.

Jeżeli w I instancji w sprawie karnej orzeka sąd okręgowy , to apelację od wyroku sądu okręgowego wnosi się do sądu apelacyjnego, a kasację od wyroku sądu apelacyjnego wnosi się do Sądu Najwyższego.

Postępowanie sądowe jest co do zasady II – instancyjne

• apelacja – to odwołanie się od wyroku I instancji;

• kasacja – nadzwyczajny środek odwoławczy; nie dotyczy meritum sprawy, a dotyczy kwestii formalnych; kasację wnosi się i od orzeczeń sądów rejonowych, i sądów okręgowych; po wyczerpaniu toku instancyjnego wnosi się ją do Sądu Najwyższego.

Organy sądów

Sądy posiadają swoje organy.

Organami sądów są:

• w sądzie rejonowym – prezes sądu i kierownik finansowy;

• w sądzie okręgowym – prezes sądu, kolegium sądu okręgowego i dyrektor sądu;

• w sądzie apelacyjnym – prezes sądu, kolegium sądu apelacyjnego i dyrektor sądu.

Dyrektor a prezes

Dyrektora SA i SO, a także kierownika finansowego SR powołuje i odwołuje odpowiednio – na wniosek prezesa danego SA, SO albo SR, Minister Sprawiedliwości.

Kierownik finansowy SR, a także dyrektor SO i SA zajmują się kwestiami finansowo – budżetowo – księgowymi.

Z punktu widzenia administracyjnego kierownik finansowy SR oraz dyrektorzy SO i SA są pracownikami i podlegają prezesowi, ale bez zgody kierownika SR i dyrektorów SO i SA prezes nie może sam niektórych czynności podejmować.

Prezes sądu – kompetencje prezesa

1. kieruje sądem i reprezentuje go na zewnątrz, z wyjątkiem spraw należących do dyrektora sądu lub kierownika finansowego sądu;

2. pełni czynności z zakresu administracji sądowej – jest przełożonym wszystkich sędziów (z jednej strony sędzia jest niezawisły w orzekaniu i prezes sądu nie może mu powiedzieć jak ma orzekać, nie może ingerować w niezawisłość sędziego; ale z drugiej strony sędzia jest pracownikiem sądu i w związku z tym powinien dostosować się do regulaminu i wykonywać polecenia administracyjne prezesa;

Podwójna podległość:

• prawidłowość orzekania sądów nadzoruje SN – może on wydawać wytyczne, orzeczenia, będące wskazówką w danej sprawie, ale sędzia nie musi stosować się do tych orzeczeń,

• pod względem administracyjnym nad działalnością wszystkich sądów powszechnych nadzór sprawuje Minister Sprawiedliwości);

1. jest zwierzchnikiem służbowym sędziów danego sądu;

2. powierza sędziom pełnienie określonych funkcji i zwalnia z ich pełnienia, po zasięgnięciu wymaganych opinii; może powierzyć funkcję:

   • przewodniczącego wydziału,

   • kierownika do spraw szkolenia (w SO i SA),

   • rzecznika prasowego (w SO i SA),

   • sędziego wizytatora (na szczeblu SA).

Prezesa SA powołuje Minister Sprawiedliwości spośród sędziów SA, po zasięgnięciu opinii zgromadzenia ogólnego sędziów SA. Minister Sprawiedliwości przedstawia zgromadzeniu ogólnemu kandydata na prezesa, w celu wydania opinii. Jeżeli opinia nie zostanie wydana w terminie 2 miesięcy od przedstawienia kandydata właściwemu zgromadzeniu ogólnemu, Minister Sprawiedliwości może powołać prezesa SA bez opinii. W razie wydania przez zgromadzenie ogólne negatywnej opinii o kandydacie, Minister Sprawiedliwości może go powołać po uzyskaniu pozytywnej opinii Krajowej Rady Sądownictwa. Negatywna opinia Krajowej Rady Sądownictwa jest dla Ministra Sprawiedliwości wiążąca. Jeżeli Krajowa Rada Sądownictwa w terminie miesiąca od przedstawienia przez Ministra Sprawiedliwości zamiaru powołania prezesa, mimo negatywnej opinii zgromadzenia ogólnego, nie wyda opinii, uważa się, że opinia jest pozytywna.

Kolegium SO i kolegium SA – kompetencje kolegium SO i kolegium SA

• kolegium SA składa się z 3 do 5 członków, wybieranych przez zgromadzenie ogólne sędziów SA spośród sędziów tego sądu, a także z prezesa SA;

• kolegium SO składa się z 4 do 8 członków, wybieranych przez zgromadzenie ogólne sędziów okręgu, spośród jego członków, będących sędziami SO oraz z prezesa SO;

• kadencja kolegium trwa 2 lata; dany członek kolegium może zostać wybrany na następną kadencję;

• kompetencje kolegium SA i SO

  1. wyrażenie opinii o projekcie podziału czynności w sądzie; o przydziale spraw decyduje prezes (ten przydział musi być sprawiedliwy);

  2. przedstawia zgromadzeniu ogólnemu opinię o kandydatach na stanowiska sędziego;

  3. wyraża opinię o kandydacie na stanowisko wiceprezesa sądu;

  4. wyraża opinię o kandydacie do pełnienia w sądzie poszczególnych funkcji, na które mianuje prezes (przewodniczącego wydziału, sędziego wizytatora, kierownika do spraw szkolenia, rzecznika prasowego);

  5. rozpatruje, omawia wnioski z wizytacji i lustracji sądów;

  6. rozpatruje odwołania od rozstrzygnięcia prezesa sądu, odmawiającego zgody na podjęcie dodatkowego zatrudnienia przez sędziego – co do zasady sędzia powinien poświęcić się tylko wykonywaniu zawodu sędziego, ale są przypadki, że sędzia ubiega się o dodatkowe zatrudnienie; sędzia nie może być zatrudniony na stanowisku, które narusza powagę i godność instytucji sędziego (może pracować np. w szkole wyższej, instytucie naukowo – badawczym); sędzia może uzyskać zgodę na dodatkowe zatrudnienie pod warunkiem, że nie będzie to kolidowało z jego obowiązkami; o taką zgodę sędzia SR i SO zwraca się do prezesa SO, a sędzia SA zwraca się do prezesa SA; podanie o dodatkowe zatrudnienie wpływa do prezesa i jeżeli on odmawia, to kolegium rozpatruje właśnie odwołania od decyzji prezesa sądu odmawiającego zgody na dodatkowe zatrudnienie;

  7. wybiera zastępcę rzecznika dyscyplinarnego;

  8. wyraża opinię w innych sprawach osobowych dotyczących sędziów;

  9. wyraża opinię o projekcie planu finansowego;

  10. wyraża opinię w innych sprawach przedstawionych przez prezesa sądu, Krajową Radę Sądownictwa oraz Ministra Sprawiedliwości;

  11. wyraża zgodę na delegowanie sędziego przez prezesa sądu – prezes ma prawo delegować sędziego do innego sądu (gdy sędzia SR jest delegowany do SO, a także gdy sędzia SO jest delegowany do SA to jest to traktowane jako awans);

  12. wypowiada się w przypadkach zachowań naruszających zasady etyki.

Samorząd sędziowski

Działa przez

• zgromadzenie ogólne sędziów sądu apelacyjnego – to zgromadzenie składa się z sędziów tego sądu apelacyjnego;

• zgromadzenie ogólne sędziów okręgu – to zgromadzenie składa się z sędziów sądu okręgowego oraz delegatów sądów rejonowych działających na obszarze właściwości sądu okręgowego.

Kompetencje samorządu sędziowskiego

1. przedstawia Krajowej Radzie Sądownictwa kandydatów na stanowiska sędziów SO/SA spośród osób zaopiniowanych przez kolegium właściwego sądu;

2. wybiera przedstawicieli na zebranie przedstawicieli zgromadzeń ogólnych sędziów;

3. wyraża opinię o kandydatach na prezesa SO/SA;

4. wybiera członków kolegium SA;

5. wybiera kandydata na rzecznika dyscyplinarnego;

6. wysłuchuje informacji prezesa SO/SA o działalności sądów oraz wyraża opinię w tym w zakresie;

7. rozpatruje sprawozdania z działalności kolegium SO/SA oraz omawia kierunki jego pracy.

Kontrola sądu

Wyróżnia się 4 formy kontroli sądu

• wizytacja sądu – obejmuje kontrolę wszystkich jednostek sądu (kontrola całego sądu);

• lustracja sądu – to zbadanie jakiegoś wycinka działalności sądu (kontrola danego problemu);

• badanie toku i sprawności postępowania w danej sprawie;

• kontrola działalności sekretariatu.

Jeżeli w wyniku kontroli stwierdzi się nieprawidłowości w orzekaniu (nieprawidłowości nie mogą mieć wpływu na orzekanie), to rozpatruje je kolegium.

Warunki rozpoznawania sprawy

• postępowanie przed sądami toczy się w języku polskim; sąd może przyznać tłumacza jeżeli osoba nie mówi w języku polskim lub gdy mówi słabo;

• co do zasady rozprawa jest jawna; w określonych sytuacjach może nastąpić wyłączenie jawności (tajna jest narada sędziów i głosowanie nad wyrokiem i nie ma od tego żadnego wyjątku – prezes może brać udział w naradzie i głosowanie udział tylko wtedy gdy jest w składzie orzekającym);

• na sali sądowej należy zachować należytą powagę – sędzia może nakładać kary porządkowe na uczestników za niewłaściwe zachowanie na rozprawie (do 10 tys. zł).

Status sędziego

Nominacja

• sędziów sądów powszechnych do pełnienia urzędu na stanowisku sędziowskim powołuje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa;

• w akcie nominacja jest wyraźnie powiedziane na jakie stanowisko i gdzie dana osoba jest powołana (czyli czy jest to sędzia SR, SO czy SA);

• jeśli osoba przechodzi z SR do SO lub z SO do SA to prezydent jeszcze raz musi wręczyć tej osobie akt nominacja;

• zmiana miejsca pracy na tym samym poziomie nie wymaga nowego aktu nominacji.

Na stanowisko sędziego sądu rejonowego może być powołany ten, kto

1. posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich,

2. jest nieskazitelnego charakteru – czyli nie jest karany, nie powinno toczyć się przeciwko niemu postępowanie, powinien mieć dobrą opinię środowiskową,

3. ukończył wyższe studia prawnicze w Rzeczypospolitej Polskiej i uzyskał tytuł zawodowy magistra lub zagraniczne studia prawnicze uznane w Rzeczypospolitej Polskiej,

4. jest zdolny, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków sędziego,

5. ukończył 29 lat,

6. złożył egzamin sędziowski lub prokuratorski,

7. ukończył aplikację sędziowską w Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury lub pracował w charakterze asesora prokuratorskiego – co najmniej przez 3 lata przed wystąpieniem o powołanie na stanowisko sędziego.

Wymagania określone w pkt 6 i 7 nie dotyczą tego, kto przed powołaniem

1. zajmował stanowisko sędziego sądu administracyjnego lub sądu wojskowego,

2. zajmował stanowisko prokuratora,

3. pracował w polskiej szkole wyższej, w Polskiej Akademii Nauk, w instytucie naukowo – badawczym lub innej placówce naukowej i ma tytuł naukowy profesora albo stopień naukowy doktora habilitowanego nauk prawnych,

4. wykonywał zawód adwokata, radcy prawnego lub notariusza – co najmniej przez 3 lata,

5. zajmował stanowisko prezesa, wiceprezesa, starszego radcy lub radcy w Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa – co najmniej przez 3 lata.

Asystent sędziego może zdawać egzamin sędziowski po przepracowaniu 6 lat, a referendarz po przepracowaniu 5 lat.

Prawa i obowiązki sędziego

• sędzia jest niezawisły – podlega Konstytucji i ustawom, do nich musi się stosować,; orzeka na podstawie swobodnej oceny dowodów. Sędzia jest niezawisły co do orzekania. Niezawisłość różni się od niezależności (prokurator jest niezależny – co do meritum ma zależność służbową, samodzielnie prowadzi sprawę, którą otrzymał do prowadzenia i może ją zakończyć, żaden organ administracyjny nie może na to wpłynąć, ma jednak obowiązek przestrzegania poleceń służbowych; prokurator ma więc niezależność od innych organów i możliwość prowadzenia sprawy samodzielnie, ale jest to ograniczone, ponieważ przełożony może wpływać na merytoryczne rozstrzyganie sprawy);

• sędzia posiada immunitet – immunitet chroni niezawisłość sędziego; polega na tym, że sędzia nie może być zatrzymany ani pociągnięty do odpowiedzialności karnej bez zezwolenia właściwego sądu dyscyplinarnego. Nie dotyczy to jednak zatrzymania w razie ujęcia sędziego na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. Do czasu wydania uchwały zezwalającej na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej wolno podejmować tylko czynności niecierpiące zwłoki. O zatrzymaniu sędziego niezwłocznie powiadamia się prezesa SA właściwego ze względu na miejsce zatrzymania. Może on nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego sędziego. O fakcie zatrzymania sędziego prezes SA niezwłocznie zawiadamia Krajową Radę Sądownictwa, Ministra Sprawiedliwości i Pierwszego Prezesa SN.

Prawa sędziego

• sędzia ma prawo do godziwego wynagrodzenia – powinien zarabiać tyle, by jego niezawisłość była gwarantowana określonym statusem materialnym;

• przysługuje mu emerytura w wysokości 100% wynagrodzenia na ostatnim zajmowanym stanowisku,

• sędzia ma prawo do dodatkowego urlopu:

  • po 10 latach – 6 dodatkowych dni,

  • po 15 latach – 12 dodatkowych dni;

• sędzia ma prawo do gratyfikacji jubileuszowej (art. 92 § 3 ustawy);

• sędzia ma prawo do płatnego urlopu na podratowanie zdrowia – urlop ten nie może przekraczać 6 miesięcy, urlopu tego udziela Minister Sprawiedliwości;

• w okresie nieobecności w pracy z powodu choroby sędzia otrzymuje wynagrodzenie, nie dłużej jednak niż przez okres roku;

• jeżeli sędzia dozna wypadku, który spowoduje stały lub długotrwały uszczerbek na zdrowiu, ma prawo do odszkodowania,

• ma prawo do zamieszkania w miejscu, gdzie znajduje się siedziba sądu (sędzia może uzyskać pomoc finansową w tym zakresie);

• sędzia może przynależeć do partii politycznej, może również startować w wyborach – ma wtedy prawo do bezpłatnego urlopu na czas kampanii wyborczej, na takim urlopie może przebywać do 10 lat;

• gdy sędzia odchodzi na emeryturę ma prawo używać tytułu: sędzia w stanie spoczynku.

Obowiązki sędziego

• wykonywanie poleceń w zakresie czynności administracyjnych;

• sędzia jest obowiązany postępować zgodnie ze ślubowaniem sędziowskim;

• sędzia powinien strzec powagi urzędu i zachowywać się godnie;

• sędzia powinien podwyższać kwalifikacje zawodowe (np. uczestnicząc w dodatkowych szkoleniach);

• sędzia ma nienormowany czas pracy, który wynika z wymiaru jego zadań;

• sędzia ma obowiązek używania stroju urzędowego na rozprawie – strojem urzędowym sędziego na rozprawie sądowej jest toga, a sędziego przewodniczącego na rozprawie – toga oraz nakładany na kołnierz togi łańcuch z wizerunkiem orła (na posiedzeniu sędzia nie musi mieć togi i łańcucha);

• obowiązek zachowania tajemnicy o okolicznościach sprawy, o których dowiedział się ze względu na swój urząd – obowiązek zachowania tajemnicy trwa także gdy sędzia przechodzi na emeryturę;

• sędzia nie może podejmować dodatkowego zatrudnienia, z wyjątkiem zatrudnienia na stanowisku dydaktycznym, naukowo – dydaktycznym lub naukowym w łącznym wymiarze nieprzekraczającym pełnego wymiaru czasu pracy pracowników zatrudnionych an tych stanowiskach, jeżeli wykonywanie tego zatrudnienia nie przeszkadza w pełnieniu obowiązków sędziego;

• sędziemu nie wolno także podejmować innego zajęcia ani sposobu zarobkowania, które przeszkadzałoby w pełnieniu obowiązków sędziego, mogło osłabiać zaufanie do jego bezstronności lub przynieść ujmę godności urzędu sędziego;

• sędzia nie może

  1. być członkiem zarządu, rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej spółki prawa handlowego,

  2. być członkiem zarządu, rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej spółdzielni,

  3. być członkiem zarządu fundacji prowadzącej działalność gospodarczą,

  4. posiadać w spółce prawa handlowego więcej niż 10% akcji lub udziały przedstawiające więcej niż 10% kapitału zakładowego,

  5. prowadzić działalności gospodarczej na własny rachunek lub wspólnie z innymi osobami, a także zarządzać taką działalnością lub być przedstawicielem bądź pełnomocnikiem w prowadzeniu takiej działalności;

• sędzia musi składać oświadczenia majątkowe o swoim stanie majątkowym (takie oświadczenia muszą być prawdziwe);

• sędzia ma obowiązek powiadomienia prezesa sądu o toczącej się sprawie sądowej, w której występuje jako strona lub uczestnik postępowania;

• sędzia nie jest zwolniony z obowiązku pełnienia służby wojskowej (art. 97 ustawy).

Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów

Sędzia odpowiada dyscyplinarnie za przewinienia służbowe, w tym za oczywistą i rażącą obrazę przepisów prawa i uchybienia godności urzędu (przewinienia dyscyplinarne).

Karami dyscyplinarnymi są

1. upomnienie,

2. nagana,

3. usunięcie z zajmowanej funkcji,

4. przeniesienie na inne miejsce służbowe,

5. złożenie sędziego z urzędu.

Sędzia dodatkowy

Sędziego dodatkowego powołuje prezes sądu w sytuacji gdy sprawa może trwać dłuższy czas (prezes może powołać w danej sprawie nawet do 2 sędziów dodatkowych). Wtedy taki sędzia uczestniczy w całym postępowaniu i gdyby coś się stało ze składem podstawowym i gdyby ubył jakiś sędzia, to sędzia dodatkowy wchodzi na jego miejsce, po to by sprawa nie musiała być prowadzona od początku.

Sądy dyscyplinarne – występują na 2 szczeblach

• sąd dyscyplinarny I instancji występuje w sądzie apelacyjnym,

• sąd dyscyplinarny II instancji występuje w Sądzie Najwyższym.

Sądy dyscyplinarne rozpatrują kwestię odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów. Sądy te wydają uchwałę o uchyleniu immunitetu i pociągnięciu sędziego do odpowiedzialności, jeżeli zachodzi dostatecznie uzasadnione podejrzenie popełnienia przez niego przestępstwa – taką uchwałę muszą podjąć w ciągu 14 dni.

Ławnicy

Ławnicy występują w sprawach rozpatrywanych w I instancji, zarówno przed sądem rejonowym, jak i okręgowym.

Ławnikiem może być wybrany ten kto:

1. posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich,

2. jest nieskazitelnego charakteru,

3. ukończył 30 lat,

4. jest zatrudniony lub zamieszkuje w miejscu kandydowania co najmniej od roku,

5. nie przekroczył 70 lat,

6. jest zdolny, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków ławnika,

7. posiada co najmniej wykształcenie średnie.

Ławnikiem nie mogą być:

1. osoby zatrudnione w sądach powszechnych i innych sądach oraz w prokuraturze,

2. osoby wchodzące w skład organów, od których orzeczenia można żądać skierowania sprawy na drogę postępowania sądowego,

3. funkcjonariusze Policji oraz inne osoby zajmujące stanowiska związane ze ściganiem przestępstw i wykroczeń,

4. adwokaci i aplikanci adwokaccy,

5. radcy prawni i aplikanci radcowscy,

6. duchowni,

7. żołnierze w czynnej służbie wojskowej – ale tylko przed sądami powszechnymi,

8. funkcjonariusze Służby Więziennej,

9. radni gminy, której rada dokonuje wyboru ławników.

Ławników do sądów okręgowych oraz do sądów rejonowych wybierają rady gmin, których obszar jest objęty właściwością tych sądów – w głosowaniu tajnym. SO i SR zgłaszają do odpowiednich gmin zapotrzebowanie i rady gmin przeprowadzają wybory.

Kandydatów na ławników zgłaszają radom gmin prezesi sądów, stowarzyszenia, organizacje związkowe, organizacje pracodawców oraz inne organizacje zarejestrowane na podstawie przepisów prawa, z wyłączeniem partii politycznych, oraz co najmniej 25 obywateli mających czynne prawo wyborcze, zamieszkujących stale na danym terenie, w terminie do dnia 30 czerwca ostatniego roku kadencji.

Kadencja ławników SO i SR trwa 4 lata kalendarzowe następujące po roku, w którym dokonano wyborów, jednak mandat ławnika wybranego dodatkowo wygasa z upływem kadencji ogółu ławników.

W zakresie orzekania ławnicy są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom. Ławnik nie może przewodniczyć na rozprawie i naradzie ani też wykonywać czynności sędziego poza rozprawą, chyba że ustawa stanowi inaczej.

Ławnik może być wyznaczony do udziału w rozprawach do 12 dni w ciągu roku. Liczba tych dni może być zwiększona przez prezesa sądu tylko z ważnych przyczyn, a zwłaszcza w przypadku konieczności zakończenia rozprawy z udziałem tego ławnika.

Za pobyt w sądzie ławnikowi przysługuje zwrot kosztów przejazdu, dieta, zryczałtowane wynagrodzenie za dany czas pracy.

Asystent sędziego

Asystenci sędziego to pracownicy sądu, którzy wykonują samodzielnie czynności administracji sądowej oraz czynności przygotowania spraw sądowych do ich rozpoznania.

Na stanowisko asystenta sędziego może być zatrudniony ten, kto

1. jest obywatelem Rzeczypospolitej Polskiej i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich,

2. jest nieskazitelnego charakteru,

3. ukończył wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskał tytuł magistra lub zagraniczne uznane w Polsce,

4. ukończył 24 lata,

5. ukończył aplikację ogólną, prowadzoną przez KSSiP lub zdał egzamin sędziowski lub prokuratorski albo ukończył aplikację notarialną, adwokacką lub radcowską i złożył odpowiedni egzamin,

6. gdy nie zdał egzaminu, to po 6 latach może ubiegać się, by być mianowany na sędziego.

Asystent sędziego może przystąpić do egzaminu sędziowskiego po przepracowaniu 4 lat na stanowisku asystenta sędziego lub referendarza sądowego. Wniosek o dopuszczenie do egzaminu sędziowskiego asystent sędziego zgłasza Dyrektorowi KSSiP na miesiąc przed przeprowadzeniem egzaminu.

Sąd Najwyższy

Podstawą prawną funkcjonowania SN jest art. 183 oraz art. 175 ust. 1 Konstytucji a także ustawa z 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym.

Kompetencje SN

• sprawuje wymiar sprawiedliwości obok sądów powszechnych, administracyjnych i wojskowych;

• nadzór nad działalnością sądów powszechnych i sądów wojskowych w kwestii orzekania;

• rozpoznawanie kasacji oraz środków odwoławczych od orzeczeń sądów;

• podejmuje uchwały rozstrzygające zagadnienia prawne;

• rozpoznaje protesty wyborcze;

• stwierdza ważność wyborów do Sejmu, Senatu oraz na Prezydenta;

• stwierdza ważność referendum ogólnokrajowego i konstytucyjnego;

• opiniuje projekty ustaw i innych aktów normatywnych, na podstawie których funkcjonują i orzekają sądy.

Skład SN

• Pierwszy Prezes,

• prezesi,

• sędziowie Sądu Najwyższego.

Sędziów Sądu Najwyższego powołuje Prezydent RP na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa.

Do sprawowania tego urzędu może być powołany każdy, kto:

1. posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw obywatelskich,

2. jest nieskazitelnego charakteru,

3. ukończył wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskał tytuł magistra prawa lub równoważne wykształcenie zagraniczne uznawane w Polsce,

4. wyróżnia się wysokim poziomem wiedzy prawniczej,

5. ma co najmniej 10 – letni staż pracy na stanowisku sędziego, prokuratora albo w zawodzie adwokata, radcy prawnego lub notariusza.

Powyższe wymagania nie dotyczą osoby, która pracowała w polskiej szkole wyższej, Polskiej Akademii Nauk, instytucie naukowo – badawczym lub innej placówce naukowej, mając tytuł naukowy profesora lub stopień naukowy doktora habilitowanego nauk prawnych.

Organy Sądu Najwyższego

1. Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego;

2. Prezesi Sądu Najwyższego;

3. Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego;

4. Zgromadzenie Sędziów Izb Sądu Najwyższego;

5. Kolegium Sądu Najwyższego.

Izby Sądu Najwyższego

1. Cywilna – rozpatruje sprawy z zakresu prawa cywilnego, gospodarczego, rodzinnego i opiekuńczego oraz sprawy dotyczące rejestracji przedsiębiorców i rejestracji zastawów;

2. Karna – sprawuje nadzór nad orzecznictwem sądowym w sprawach karnych rozpoznawanych na podstawie Kodeksu postępowania karnego, Kodeksu karnego skarbowego, Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia oraz inne sprawy, do których stosuje się przepisy Kodeksu postępowania karnego

3. Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych – rozpatruje sprawy z zakresu prawa pracy, ubezpieczeń społecznych oraz sprawy publiczne, w tym z zakresu ochrony konkurencji, regulacji energetyki, telekomunikacji i transportu kolejowego oraz sprawy o roszczenia dotyczące wynalazków, wzorów użytkowych i przemysłowych;

4. Wojskowa – do jej właściwości należą sprawy podlegające orzecznictwu sądów wojskowych oraz sprawy dyscyplinarne prokuratorów i asesorów wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury.

Krajowa Szkoła Sądownictwa i Prokuratury

Ustawa z 23 stycznia 2009 r. o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury

Na podstawie tej ustawy została utworzona KSSiP, która mieści się w Krakowie. Organami KSSiP są: Rada Programowa i Dyrektor.

Zadania KSSiP

1. prowadzenie aplikacji: ogólnej, sędziowskiej i prokuratorskiej, których celem jest uzyskanie przez aplikantów niezbędnej wiedzy i praktycznego przygotowania do zajmowania stanowiska sędziego, prokuratora, asesora prokuratury, asystenta sędziego, asystenta prokuratora i referendarza sądowego;

2. szkolenie i doskonalenie zawodowe sędziów, prokuratorów, asesorów sądowych i asesorów prokuratury, w celu uzupełnienia ich specjalistycznej wiedzy i umiejętności zawodowych;

3. szkolenie i doskonalenie zawodowe referendarzy sądowych, asystentów sędziów, asystentów prokuratorów, kuratorów sądowych oraz urzędników sądów i prokuratury, podnoszące ich kwalifikacje zawodowe;

4. prowadzenie analiz i badań na potrzeby działalności szkoleniowej.

Aplikacja ogólna trwa 12 miesięcy, po aplikacji ogólnej:

• aplikacja sądowa – trwa 4,5 roku (2,5 roku to nauka w Krakowie, do trzeciego roku trzeba zdać egzamin sędziowski; kolejne 2 lata to praktyka na stanowisku sędziego i oczekiwanie na nominację);

• lub aplikacja prokuratorska – trwa 2,5 roku (po aplikacji najpierw asesor w prokuraturze, potem prokurator).

h

Zasada obsady sądu (art. 28 i 29 KPK)

• na rozprawie głównej sąd orzeka w składzie 1 sędziego, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej;

• w sprawach o zbrodnie sąd orzeka w składzie 1 sędziego i 2 ławników (podstawowy skład);

• ze względu na szczególną zawiłość sprawy sąd I instancji może postanowić o rozpoznaniu jej w składzie 3 sędziów;

• w sprawach o przestępstwa, za które ustawa przewiduje karę dożywotniego pozbawienia wolności, sąd orzeka w składzie 2 sędziów i 3 ławników.

Rozprawa apelacyjna i kasacyjna

• na rozprawie apelacyjnej i kasacyjnej sąd orzeka w składzie 3 sędziów, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej;

• apelację lub kasację o wyroku orzekającego karę dożywotniego pozbawienia wolności rozpoznaje sąd w składzie 5 sędziów.

Krajowa Rada Sądownictwa

Krajowa Rada Sądownictwa powstała w wyniku porozumień Okrągłego Stołu. Podstawowym zadaniem KRS jest stanie na straży przestrzegania zasady niezależności sądów i niezawisłości sędziów.

KRS działa na podstawie art. 186 i 187 Konstytucji RP oraz na podstawie ustawy z 27 lipca 2001 r. o Krajowej Radzie Sądownictwa.

Organizacja KRS

Członkowie KRS to:

• wiryliści – osoby, które wchodzą w skład KRS ze względu na sprawowaną funkcję; ich kadencja w KRS jest ściśle związana z okresem sprawowania urzędu; są to:

  1. Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego,

  2. Minister Sprawiedliwości,

  3. Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego;

• pozostali członkowie:

  1. 2 sędziowie Sądu Najwyższego wybrani przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów SN;

  2. 2 sędziowie sądów administracyjnych wybrani przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego wspólnie z przedstawicielami zgromadzeń ogólnych wojewódzkich sądów administracyjnych;

  3. 2 sędziowie sądów apelacyjnych, których wybiera zebranie przedstawicieli zgromadzeń ogólnych sędziów apelacji;

  4. 8 sędziów okręgowych wybranych przez zebranie przedstawicieli zgromadzeń ogólnych sędziów okręgu;

  5. 1 sędzia wojskowy wybrany przez Zgromadzenie Sędziów Sądów Wojskowych;

• członkowie wybierani przez Sejm i Senat:

  1. 4 posłów wybranych przez Sejm;

  2. 2 senatorów wybranych przez Senat.

Kadencja KRS trwa 4 lata.

Kompetencje KRS

• czuwanie nad niezawisłością sędziów i niezależnością sądów;

• przedstawienie Prezydentowi wniosku o powołanie na stanowiska sędziowskie;

• ma możliwość zwracania się do TK z wnioskiem o sprawdzenie zgodności danego aktu prawnego z Konstytucją, jeżeli zapis tego aktu dotyczy niezawisłości sędziów i niezależności sądów;

• uchwala zbiór zasad etyki zawodowej sędziów i stoi na straży tej etyki.

Sądy wojskowe

Sądy wojskowe działają na podstawie KPK, art. 175 ust. 1 Konstytucji RP oraz na podstawie ustawy z 21 sierpnia 1997 – Prawo o ustroju sądów wojskowych.

Kompetencje

Sądy wojskowe rozpatrują sprawy z części wojskowej Kodeksu karnego, a także z części szczególnej, jeżeli przestępstwo zostało popełnione przez żołnierza w czynnej służbie lub przez pracownika cywilnego pracującego w wojsku.

Organizacja sądów wojskowych

• wojskowe sądy garnizonowe – to sądy najniższego szczebla; są zazwyczaj w tych miejscowościach, gdzie jest dużo wojska; mają szerokie kompetencje;

• wojskowe sądy okręgowe – przeważnie są sądami II instancji; obecnie są 2 wojskowe sądy okręgowe: w Warszawie i w Poznaniu;

• Izba Wojskowa w SN – rozpatruje apelacje od wojskowych sądów okręgowych.

Organy sądów wojskowych

• Zgromadzenie Sędziów Sądów Wojskowych,

• w wojskowych sądach garnizonowych – prezes sądu,

• w wojskowych sądach okręgowych – prezes sądu oraz kolegium wojskowego sądu okręgowego.

Izby morskie

Izby morskie zajmują się katastrofami, wypadkami na morzu oraz w portach, które są związane z ruchem statków

• I instancja – Gdynia i Szczecin,

• II instancja – Gdańsk.

Trybunał Stanu

TS działa na podstawie art. 198 – 200 Konstytucji RP oraz na podstawie ustawy z 26 marca 1982 r. o Trybunale Stanu.

Organizacja TS

Trybunał Stanu jest ściśle powiązany z Sejmem. Zostaje wybrany na pierwszym posiedzeniu nowowybranego Sejmu na okres jego kadencji i zachowuje swoje kompetencje do czasu wybrania nowego Trybunału Stanu.

W jego skład wchodzi:

• przewodniczący – przewodniczącym TS jest Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego;

• 2 zastępców;

• 16 członków.

Zastępcy przewodniczącego TS oraz co najmniej połowa jego członków powinni posiadać kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska sędziego. Osoby wybrane w skład TS w wykonywaniu swych funkcji sędziowskich są niezawisłe i podlegają tylko Konstytucji i ustawom.

Podmioty ponoszące odpowiedzialność przed TS

1. Prezydent RP – podlega tylko Trybunałowi Stanu;

2. Prezes Rady Ministrów oraz członkowie RM;

3. osoby, którym Prezes RM powierzył kierowanie ministerstwem;

4. Prezes NBP; odpowiadają za delikt

5. Prezes Najwyższej Izby Kontroli; konstytucyjny

6. członkowie KRRiT;

7. Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych;

8. Marszałkowie Sejmu i Senatu, którzy tymczasowo wykonują obowiązki Prezydenta;

9. posłowie i senatorowie – odpowiadają przed TS za naruszenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego oraz za naruszenie zakazu nabywania tego majątku.

Delikt konstytucyjny

Delikt konstytucyjne obejmuje czyny, które zgodnie z ustawą o TS

1. popełnione zostały przez osoby w zakresie ich urzędowania albo w związku z zajmowanym stanowiskiem;

2. mają charakter chociażby nieumyślny;

3. naruszają Konstytucję RP lub ustawy o TS.

Okres przedawnienia wynosi 10 lat.

Sędzia TS nie otrzymuje wynagrodzenia; otrzymuje dietę oraz zwrot kosztów przejazdu.

Tryb postępowania przed TS

Wyróżnić można 5 etapów w postępowaniu przed TS

1. złożenie wstępnego wniosku – taki wniosek wpływa do prezesa TS i jest kierowany do Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej

   • jeśli wniosek dotyczy Prezydenta – to taki wniosek może złożyć grupa 140 członków Zgromadzenia Narodowego,

   • jeśli wniosek dotyczy członków RM – to taki wniosek może złożyć Prezydent lub grupa 115 posłów,

   • jeśli wniosek dotyczy pozostałych osób – to taki wniosek może złożyć Prezydent, komisja śledcza, grupa 115 posłów;

2. postępowanie przed Komisją Odpowiedzialności Konstytucyjnej – komisja ta działa na podstawie KPK, m.in.: przesłuchuje świadków, zbiera dowody; finalnie uchwala sprawozdanie – mogą być 2 rozwiązania w tym zakresie

   • wniosek o umorzenie postępowania w sprawie,

   • wniosek o postawienie osoby w stan oskarżenia – jeśli zostanie uchwalony ten wniosek, to przechodzimy do etapu 3;

3. sprawa trafia pod obrady Zgromadzenia Narodowego

   • jeśli wniosek dotyczył Prezydenta – to uchwałę o postawieniu Prezydenta w stan oskarżenia podejmuje Zgromadzenie Narodowe większością co najmniej 2/3 głosów ustawowej liczby członków Sejmu i Senatu,

   • jeśli wniosek dotyczył RM – to uchwałę o postawieniu danej osoby w stan oskarżenia podejmuje Sejm większością 3/5 głosów;

4. rozpoznanie sprawy przed TS w I instancji

   • skład – 5 sędziów – przewodniczący + 4 członków TS,

   • od tego orzeczenia przysługuje apelacja do TS – wtedy w II instancji sprawę rozpatruje 7 sędziów (przewodniczący + 6 członków TS), ale są to inni sędziowie niż w I instancji,

   • jawność postępowania (jawność może być wyłączona gdy sprawa jest ważna dla bezpieczeństwa państwa);

5. kary, które może nakładać TS

1. utrata biernego i czynnego prawa wyborczego od 2 do 10 lat,

2. zakaz zajmowania stanowisk kierowniczych, pełnienia funkcji kierowniczych w organach państwowych i społecznych od 2 lat na zawsze,

3. utrata wszystkich lub niektórych orderów i odznaczeń od 2 do 10 lat (w tym czasie nie można też ich otrzymywać),

4. orzeczenie o winie oskarżonego i odstąpienie od jego ukarania,

5. utrata urzędu lub stanowiska.

Jeżeli czyn wyczerpuje ustawowe znamiona przestępstw z Kodeksu karnego to TS wymierza karę przewidzianą w KK.

04.01.2011 r.

Prokuratura

Nazwa „prokurator” pochodzi z łaciny i znana była już w okresie starożytnego Rzymu. W historii procesu prokurator był pełnomocnikiem, zarządcą majątku, zastępcą procesowym strony.

W polskim procesie karnym prokurator występował w okresie międzywojennym, ale obok niego występował też sędzia śledczy. W okresie powojennym prokurator stał się oskarżycielem publicznym w procesie karnym, miał bardzo szerokie kompetencje (największe na podstawie KPK z 1969 r. – stosował tymczasowe aresztowanie).

Prokuratura działa na podstawie ustawy z 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze.

Kto stanowi prokuraturę

Prokuraturę stanowią

• Prokurator Generalny oraz

• podlegli mu prokuratorzy powszechnych i wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury,

• organy kolegialne prokuratur oraz

• prokuratorzy Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu.

Jednostki organizacyjne prokuratury

1. Prokuratura Generalna;

2. prokuratury apelacyjne

   • prokuraturę apelacyjną tworzy się dla obszaru właściwości co najmniej 2 prokuratur okręgowych, odpowiadającego obszarowi właściwości odpowiedniego sądu apelacyjnego;

   • na czele prokuratury apelacyjnej stoi prokurator apelacyjny, który jest przełożonym prokuratorów prokuratury apelacyjnej oraz prokuratorów okręgowych i rejonowych na obszarze jej działania;

   • kadencja prokuratora apelacyjnego trwa 6 lat i nie może być ponownie powołany na następne kolejne kadencje do pełnienia tej funkcji;

3. prokuratury okręgowe

   • prokuraturę okręgową tworzy się dla obszaru właściwości co najmniej 2 prokuratur rejonowych;

   • prokuraturą okręgową kieruje prokurator okręgowy, który jest jednocześnie przełożonym prokuratorów prokuratury okręgowej, prokuratorów rejonowych oraz prokuratorów prokuratur rejonowych na obszarze jej działania;

   • kadencja prokuratora okręgowego trwa 6 lat i nie może być ponownie powołany na następne kolejne kadencje do pełnienia tej funkcji;

4. prokuratury rejonowe

   • prokuraturę rejonową tworzy się dla obszary jednej lub większej liczby gmin;

   • w uzasadnionych wypadkach może być utworzona więcej niż jedna prokuratura rejonowa w obrębie tej samej gminy (np. miasto stołeczne Warszawa);

   • na czele prokuratury rejonowej stoi prokurator rejonowy, który równocześnie jest przełożonym prokuratorów pełniących czynności w danej prokuraturze rejonowej;

   • kadencja prokuratora rejonowego trwa 4 lata.

Pion wojskowy

• Naczelna Prokuratura Wojskowa – na jej czele stoi Naczelny Prokurator Wojskowy, który jest jednym z zastępców Prokuratora Generalnego, a jednocześnie przełożonym prokuratorów Naczelnej Prokuratury Wojskowej oraz pozostałych wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury; Naczelnego Prokuratora Wojskowego powołuje i odwołuje Prezydent RP;

• wojskowa prokuratura okręgowa – kieruje nią wojskowy prokurator okręgowy; są 2 takie prokuratury – w Warszawie i Poznaniu;

• wojskowa prokuratura garnizonowa – kieruje nią wojskowy prokurator garnizonowy.

Kto może być prokuratorem

Prokuratorem może być powołany ten, kto

1. posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich;

2. jest nieskazitelnego charakteru;

3. ukończył wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskał tytuł magistra lub zagraniczne uznane w Polsce;

4. jest zdolny, ze względu na stan zdrowia, do pełnienie obowiązków prokuratora;

5. ukończył 26 lat;

6. złożył egzamin prokuratorski lub sędziowski;

7. pracował w charakterze asesora prokuratorskiego lub sądowego co najmniej rok albo odbył w wojskowych jednostkach organizacyjnych prokuratury okres służby przewidziany w przepisach o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych.

Wymagania, o których mowa w pkt 6 i 7 nie dotyczą:

1. profesorów i doktorów habilitowanych nauk prawnych w polskich szkołach wyższych, w Polskiej Akademii Nauk oraz w instytutach naukowo – badawczych i innych placówkach naukowych;

2. sędziów;

3. adwokatów, radców prawnych oraz radców Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa, którzy wykonywali ten zawód lub zajmowali takie stanowisko przez co najmniej 3 lata.

Wymagania, o których mowa w pkt 7 nie dotyczą notariuszy.

Prokurator wykonując swój zawód jest niezależny. Natomiast sędzia co do orzekania podlega Konstytucji i ustawom, jest niezawisły (występuje niewielkie ograniczenie – podległość regulaminowi, jednak to ograniczenie nie dotyczy orzekania), ma swobodną ocenę dowodów.

Prokurator jest niezależny, to znaczy żadna instytucja nie może wpływać na wykonywane przez niego czynności, ale ma on podległość służbową – ma przełożonego w postaci prokuratora kierującego daną prokuraturą i prokuratorów prokuratur wyższego stopnia.

Może zdarzyć się przekazanie sprawy innemu prokuratorowi na polecenie prokuratora przełożonego. Często prokurator przełożony wymaga, aby decyzje były uzgadniane.

Teoretycznie prokurator samodzielnie prowadzi powierzoną sprawę.

Prokurator musi wszystkich traktować równo, czyli musi być bezstronny. Powinien być apolityczny. Ma również obowiązek zachowania tajemnicy służbowej dotyczący okoliczności sprawy, o których dowiedział się ze względu na swoje stanowisko.

Przy podejmowaniu dodatkowego zatrudnienia, podobnie jak sędzia, musi uzyskać zgodę.

Prokuratora chroni immunitet. Nie może być on tymczasowo aresztowany bądź pociągnięty do odpowiedzialności karnej bez zezwolenia właściwego sądu dyscyplinarnego ani zatrzymany bez gody przełożonego dyscyplinarnego, chyba że został zatrzymany na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa.

Organy kolegialne prokuratury

1. zgromadzenie prokuratorów;

2. kolegia prokuratur;

3. Krajowa Rada Prokuratury – czuwa nad niezależnością prokuratury.

Funkcje prokuratury

1. funkcja oskarżyciela publicznego;

2. ścigania przestępstw;

3. nadzoru nad legalizmem działania innych organów władz publicznych, w szczególności organów administracji rządowej i samorządowej.

Zadania prokuratury

Podstawowym zadaniem prokuratury jest strzeżenie praworządności oraz czuwanie nad ściganiem przestępstw. Kompetencje te prokuratorzy wykonują przez

1. prowadzenie lub nadzorowanie postępowania przygotowawczego oraz sprawowanie funkcji oskarżyciela publicznego przed sądami;

2. wytaczanie powództw w sprawach karnych i cywilnych oraz składanie wniosków i udział w postępowaniu sądowym w sprawach cywilnych, ze stosunku pracy i ubezpieczeń społecznych, jeżeli tego wymaga ochrona praworządności, interesu społecznego, własności lub praw obywateli;

3. podejmowanie środków przewidzianych prawem zmierzających do prawidłowego i jednolitego stosowania prawa w postępowaniu sądowym, administracyjnym, w sprawach o wykroczenia oraz w innych postępowaniach;

4. sprawowanie nadzoru nad wykonywaniem postanowień o tymczasowym aresztowaniu oraz innych decyzji o pozbawieniu wolności;

5. współpracę z jednostkami naukowymi w zakresie prowadzenia badań dotyczących problematyki przestępczości, jej zwalczania i zapobiegania oraz kontroli;

6. gromadzenie, przetwarzanie i analizowanie danych w systemach informatycznych, w tym danych osobowych, pochodzących z prowadzonych lub nadzorowanych postępowań oraz z udziału w postępowaniu sądowym, administracyjnym, w sprawach o wykroczenia lub w innych postępowaniach, przekazywanie danych i wyników analiz właściwym organom, w tym organom innych państw, organizacjom międzynarodowym oraz organom UE;

7. zaskarżanie do sądu niezgodnych z prawem decyzji administracyjnych oraz udział w postępowaniu sądowym w sprawach zgodności z prawem takich decyzji;

8. koordynowanie działalności w zakresie ścigania przestępstw, prowadzonej przez inne organy państwowe;

9. współdziałanie z organami państwowymi, państwowymi jednostkami organizacyjnymi i organizacjami społecznymi w zakresie zapobiegania przestępczości i innym naruszeniom prawa;

10. współpracę z Szefem Krajowego Centrum Informacji Kryminalnych;

11. współpracę i udział w działaniach podejmowanych przez organizacje międzynarodowe lun ponadnarodowe oraz zespoły międzynarodowe;

12. opiniowanie projektów aktów normatywnych.

Odpowiedzialność dyscyplinarna prokuratora

Prokurator odpowiada dyscyplinarnie za przewinienia służbowe, w szczególności za oczywistą i rażącą obrazę przepisów prawa oraz uchybienia godności urzędu prokuratorskiego, w tym również za swoje postępowanie przed objęciem urzędu.

Prokurator podlega wyłącznie odpowiedzialności dyscyplinarnej za wykroczenia oraz nadużycia wolności słowa przy wykonywaniu obowiązków służbowych, stanowiące ściganą z oskarżenia prywatnego zniewagę strony, jej pełnomocnika, obrońcy, kuratora, świadka, biegłego lub tłumacza.

Kary dyscyplinarne to

• upomnienie,

• nagana,

• usunięcie z zajmowanej funkcji,

• przeniesienie na inne miejsce służbowe,

• wydalenie ze służby prokuratorskiej.

W sprawach dyscyplinarnych orzekają sądy dyscyplinarne

1. dla prokuratorów powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury, działające przy Prokuratorze Generalnym, w I instancji – Sąd Dyscyplinarny, a w II instancji – Odwoławczy Sąd Dyscyplinarny;

2. dla prokuratorów wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury – Sąd Dyscyplinarny w Naczelnej Prokuraturze Wojskowej;

3. dla prokuratorów Instytutu Pamięci Narodowej, działające w Instytucie, w I instancji – Sąd Dyscyplinarny, a w II instancji – Odwoławczy Sąd Dyscyplinarny.

W składzie orzekającym sędziami są prokuratorzy wybierani w drodze losowania.

Asesor prokuratury

• ma zdany egzamin prokuratorski, ale zanim zostanie prokuratorem przez 3 lata może być zatrudniony na etacie asesora,

• asesor nie może uczestniczyć w postępowaniu przed sądem apelacyjnym i okręgowym,

• asesor nie może sporządzać środków zaskarżania i wniosków do Sądu Najwyższego oraz występować przed SN,

• może prowadzić śledztwo, może także występować przed sądami rejonowymi.

Asystent prokuratury

To nowa instytucja. Asystent może być pisemnie upoważniony przez prokuratora do wykonywania bieżącego nadzoru nad dochodzeniem, a w toku prowadzonego postępowania przygotowawczego może

• przesłuchiwać świadków,

• dokonać zatrzymania rzeczy i przeszukania,

• dokonać oględzin,

• dokonać eksperymentu procesowego (są to czynności merytoryczne).

Na stanowisku asystenta prokuratora może być zatrudniona osoba, która

1. ukończyła 24 lata;

2. jest obywatelem RP i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich;

3. jest nieskazitelnego charakteru;

4. ukończyła wyższe studia prawnicze w RP i uzyskała tytuł zawodowy magistra lub ukończyła zagraniczne studia prawnicze uznane w RP;

5. ukończyła aplikację prokuratorską lub ogólną w Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury.

Instytut Pamięci Narodowej

IPN działa na mocy ustawy z 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu.

W 1946 r. utworzono Główną Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich. Komisja ta nie zajmowała się zbrodniami komunistycznymi, dlatego powołano IPN.

Jednostki organizacyjne IPN – u

1. Główna Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (zajmuje się zbrodniami hitlerowskimi i zbrodniami okresu stalinowskiego czy komunistycznego do 1990 r.);

2. Biuro Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów;

3. Biuro Edukacji Publicznej (jego zadaniem jest informowanie społeczeństwa o tym co było);

4. Biuro Lustracyjne (jego zadania to: dokonywanie lustracji, sprawdzeń, prowadzenie spraw lustracyjnych – zadania te dotyczą lustracji politycznej, czyli sprawdzenia tego czy dana osoba była tajnym pracownikiem służb komunistycznych).

Policja

Modele Policji

Współcześnie można wyróżnić 3 modele policji, biorąc pod uwagę jej relacje ze społeczeństwem

1. model liberalny

   • policja jest akceptowana przez społeczeństwo, jest częścią społeczeństwa,

   • policja jest wyposażona w aparat przymusu,

   • policja kontroluje całe społeczeństwo, ale w taki sposób, że jest to przez społeczeństwo akceptowane,

   • policja chroni obywateli przed nimi samymi (ponieważ pilnowanie porządku publicznego wiąże się ze staniem na straży praworządności)

   • taki model występuje np. w Norwegii, Finlandii;

2. model konserwatywny

   • policja to organ, do którego społeczeństwo ma dystans,

   • obywatele nie wierzą policji,

   • policja jest groźna,

   • taki model występuje np. w Polsce;

3. model radykalny

   • państwo jest państwem policyjnym, totalitarnym,

   • policja jest przedłużeniem władzy,

   • taki model występował np. w NRD.

Policja działa na podstawie ustawy z 6 kwietnia 1990 r. o Policji.

Zadania Policji

• ochrona życia i zdrowia ludzi oraz mienia przed bezprawnymi zamachami naruszającymi te dobra,

• ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego, w tym zapewnienie spokoju w miejscach publicznych oraz w środkach publicznego transportu i komunikacji publicznej, w ruchu drogowym i na wodach przeznaczonych do powszechnego korzystania,

• inicjowanie i organizowanie działań mających na celu zapobieganie popełnianiu przestępstw i wykroczeń oraz zjawiskom kryminogennym i współdziałanie w tym zakresie z organami państwowymi, samorządowymi i organizacjami społecznymi,

• wykrywanie przestępstw i wykroczeń oraz ściganie ich sprawców,

• nadzór nad strażami gminnymi (miejskimi) oraz nad specjalistycznymi uzbrojonymi formacjami ochronnymi w zakresie określonym w odrębnych przepisach,

• kontrola przestrzegania przepisów porządkowych i administracyjnych przez społeczeństwo,

• współdziałanie z policjami innych państw oraz ich organizacjami międzynarodowymi na podstawie umów i porozumień międzynarodowych oraz odrębnych przepisów,

• gromadzenie, przetwarzanie i przekazywanie informacji kryminalnych,

• prowadzenie bazy danych zawierającej informacje o wynikach analizy DNA (kwasu dezoksyrybonukleinowego),

• utworzenie, eksploatacja i utrzymanie systemu informacyjnego, który powoduje zintegrowanie baz danych oraz umożliwia organom administracji rządowej i organom sprawiedliwości przekazywanie oraz dostęp do danych gromadzonych w Systemie Informacyjnym Schengen (SIS), niezbędnych z punktu widzenia funkcjonowania obszaru Schengen.

Organizacja Policji

Policja składa się z następujących rodzajów służb

• służba kryminalna,

• służba prewencyjna,

• służba wspomagająca (wspomaga działania organizacyjne i logistyczne).

W skład Policji wchodzą również

• Wyższa Szkoła Policji, ośrodki szkolenia i szkoły policyjne,

• wyodrębnione oddziały prewencji i pododdziały antyterrorystyczne,

• jednostki badawczo – rozwojowe.

Zakres uprawnień Policji

W granicach swych zadań Policja wykonuje czynności

1. operacyjno – rozpoznawcze

   • podstawą prawną tych czynności jest KPK – ale KPK jest stosowany tylko gdy postępowanie zostało wszczęte i jest prowadzone,

   • natomiast czynności podjęte przed wszczęciem postępowania wykonywane są na podstawie ustawy o Policji, Żandarmerii Wojskowej, ABW, Agencji Wywiadu, CBŚ, straży granicznej,

   • te czynności to np. przegląd korespondencji, podsłuch, kontrolowanie zawartości przesyłek, podglądy w lokalach, fizyczna inwigilacja danej osoby (np. śledzenie), tajne przeszukania, tworzenie kombinacji operacyjnych w określonych sytuacjach gdy stosuje się bardzo wiele technik maskowania (dokumenty legalizacyjne – to dokumenty nieprawdziwe, wyżej wymienione ustawy wyłączają przestępczość posługiwania się tymi dokumentami i wytwarzania tych dokumentów), wszelkiego rodzaju kontakty ze źródłami informacji (źródłem może być tajny współpracownik, lokal kontaktowy),

   • zgodę na kontrolę operacyjną wydaje sąd okręgowy, a w wojsku – wojskowy sąd okręgowy;

2. dochodzeniowo – śledcze – to udział w postępowaniu przygotowawczym;

3. administracyjno – porządkowe – to np. patrolowanie, konwojowanie, zabezpieczenie obiektów, czy też terenu.

Uprawnienia Policji

• legitymowanie osób w celu ustalenia ich tożsamości,

• zatrzymywania osób w trybie i przypadkach określonych w przepisach KPK i innych ustaw,

• zatrzymywania osób pozbawionych wolności, które na podstawie zezwolenia właściwego organu opuściły areszt śledczy albo zakład karny i w wyznaczonym terminie nie powróciły do niego,

• zatrzymywania osób stwarzających w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego, a także dla mienia,

• ustalenie tożsamości osób (np. przez pobranie wymazu ze śluzówki policzków)

• przeszukiwania osób i pomieszczeń w trybie i przypadkach określonych w przepisach KPK i innych ustaw,

• dokonywania kontroli osobistej, a także przeglądania zawartości bagaży,

• obserwowania i rejestrowania przy użyciu środków technicznych obrazu zdarzeń w miejscach publicznych i dźwięku towarzyszącego tym zdarzeniom,

• stosowanie środków przymusu

  • w razie niepodporządkowania się wydanym na podstawie prawa poleceniom organów Policji lub jej funkcjonariuszy, policjanci mogą stosować następujące środki przymusu bezpośredniego:

    1. fizyczne, techniczne i chemiczne środki służące do obezwładniania bądź konwojowania osób oraz do zatrzymywania pojazdów,

    2. pałki służbowe,

    3. wodne środki obezwładniające,

    4. psy i konie służbowe,

    5. pociski niepenetracyjne, miotane z broni palnej;

• Policjanci mogą stosować jedynie środki przymusu bezpośredniego, które odpowiadają potrzebom wynikającym z istniejącej sytuacji i są niezbędne do osiągnięcia podporządkowania się wydanym poleceniom;

• Policja ma prawo użycia broni.

Zasady użycia broni przez Policję (art. 17 ustawy o Policji)

Jeżeli środki przymusu bezpośredniego okazały się niewystarczające lub ich użycie, ze względu na okoliczności danego zdarzenia, nie jest możliwe, policjant ma prawo użycia broni palnej wyłącznie:

1. w celu odparcia bezpośredniego i bezprawnego zamachu na życie, zdrowie lub wolność policjanta lub innej osoby oraz w celu przeciwdziałania czynnościom zmierzającym bezpośrednio do takiego zamachu,

2. przeciwko osobie nie podporządkowującej się wezwaniu do natychmiastowego porzucenia broni lub innego niebezpiecznego narzędzia, którego użycie zagrozić może życiu, zdrowiu lub wolności policjanta albo innej osoby,

3. przeciwko osobie, która usiłuje bezprawnie, przemocą odebrać broń palną policjantowi lub innej osobie uprawnionej do posiadania broni palnej,

4. w celu odparcia niebezpiecznego bezpośredniego, gwałtownego zamachu na obiekty i urządzenia ważne dla bezpieczeństwa lub obronności państwa, na siedziby naczelnych organów władzy, naczelnych i centralnych organów administracji państwowej albo wymiaru sprawiedliwości, na obiekty gospodarki lub kultury narodowej oraz na przedstawicielstwa dyplomatyczne i urzędy konsularne państw obcych albo organizacji międzynarodowych, a także na obiekty dozorowane przez uzbrojoną formację ochronną utworzoną na podstawie odrębnych przepisów,

5. w celu odparcia zamachu na mienie, stwarzającego jednocześnie bezpośrednie zagrożenie dla życia, zdrowia lub wolności człowieka,

6. w bezpośrednim pościgu za osobą, wobec której użycie broni było dopuszczalne w przypadkach określonych w pkt 1-3 i 5, albo za osobą, wobec której istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia zabójstwa, zamachu terrorystycznego, uprowadzenia osoby w celu wymuszenia okupu lub określonego zachowania, rozboju, kradzieży rozbójniczej, wymuszenia rozbójniczego, umyślnego ciężkiego uszkodzenia ciała, zgwałcenia, podpalenia lub umyślnego sprowadzenia w inny sposób niebezpieczeństwa powszechnego dla życia albo zdrowia,

7. w celu ujęcia osoby, o której mowa w pkt 6, jeśli schroniła się ona w miejscu trudno dostępnym, a z okoliczności towarzyszących wynika, że może użyć broni palnej lub innego niebezpiecznego narzędzia, którego użycie zagrozić może życiu lub zdrowiu,

8. w celu odparcia gwałtownego, bezpośredniego i bezprawnego zamachu na konwój ochraniający osoby, dokumenty zawierające wiadomości stanowiące tajemnicę państwową, pieniądze albo inne przedmioty wartościowe,

9. w celu ujęcia lub udaremnienia ucieczki osoby zatrzymanej, tymczasowo aresztowanej lub odbywającej karę pozbawienia wolności, jeśli:

   1. ucieczka osoby pozbawionej wolności stwarza zagrożenie dla życia albo zdrowia ludzkiego,

   2. istnieje uzasadnione podejrzenie, że osoba pozbawiona wolności może użyć broni palnej, materiałów wybuchowych lub niebezpiecznego narzędzia,

   3. pozbawienie wolności nastąpiło w związku z uzasadnionym podejrzeniem lub stwierdzeniem popełnienia przestępstw, o których mowa w pkt 6.

W działaniach oddziałów i pododdziałów zwartych Policji użycie broni palnej może nastąpić tylko na rozkaz ich dowódcy.

Użycie broni palnej powinno następować w sposób wyrządzający możliwie najmniejszą szkodę osobie, przeciwko której użyto broni palnej.

Broni palnej nie używa się w przypadkach określonych w art. 17 ust. 1 pkt 6, 7 i 9 ustawy w stosunku do kobiet o widocznej ciąży, osób, których wygląd wskazuje na wiek do 13 lat, starców oraz osób o widocznym kalectwie

18.01.2011 r.

Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego

ABW działa na podstawie ustawy z 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu. Ustawa to rozdziela kontrwywiad od wywiadu. ABW posiada uprawnienia organu procesowego, natomiast AW nie ma uprawnień organu procesowego.

Zadania ABW

1. rozpoznawanie, zapobieganie i zwalczanie zagrożeń godzących w bezpieczeństwo wewnętrzne państwa oraz jego porządek konstytucyjny, a w szczególności w suwerenność i międzynarodową pozycję, niepodległość i nienaruszalność jego terytorium, a także obronność państwa;

2. rozpoznawanie, zapobieganie i wykrywanie przestępstw

   1. szpiegostwa, terroryzmu, bezprawnego ujawnienia lub wykorzystania informacji niejawnych i innych przestępstw godzących w bezpieczeństwo państwa,

   2. godzących w podstawy ekonomiczne państwa,

   3. korupcji osób pełniących funkcje publiczne,

   4. w zakresie produkcji i obrotu towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa,

   5. nielegalnego wytwarzania, posiadania i obrotu bronią, amunicją i materiałami wybuchowymi, bronią masowej zagłady oraz środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi, w obrocie międzynarodowym oraz ściganie ich sprawców;

3. realizowanie, w granicach swojej właściwości, zadań związanych z ochroną informacji niejawnych oraz wykonywanie funkcji krajowej władzy bezpieczeństwa w zakresie ochrony informacji niejawnych w stosunkach międzynarodowych;

4. uzyskiwanie, analizowanie, przetwarzanie i przekazywanie właściwym organom informacji mogących mieć istotne znaczenie dla ochrony bezpieczeństwa wewnętrznego państwa i jego porządku konstytucyjnego;

5. podejmowanie innych działań określonych w odrębnych ustawach i umowach międzynarodowych.

W granicach swoich uprawnień funkcjonariusze ABW mogą podejmować

• czynności operacyjno – rozpoznawcze,

• czynności dochodzeniowo – śledcze w celu rozpoznawania, zapobiegania i wykrywania przestępstw oraz ścigania ich sprawców (zakres tych czynności jest podobny do zakresu kompetencje Policji).

Uprawnienia funkcjonariuszy ABW

Funkcjonariusze ABW mają prawo

1. wydawania osobom poleceń określonego zachowania się;

2. legitymowania osób w celu ustalenia ich tożsamości;

3. zatrzymywania osób w trybie i w przypadkach określonych w przepisach KPK;

4. przeszukiwania osób i pomieszczeń w trybie i w przypadkach określonych w przepisach KPK;

5. dokonywania kontroli osobistej, przeglądania zawartości bagaży;

6. obserwowania i rejestrowania przy użyciu środków technicznych obrazu zdarzeń w miejscach publicznych oraz dźwięku towarzyszącego tym zdarzeniom w trakcie wykonywania czynności operacyjno-rozpoznawczych podejmowanych na podstawie ustawy;

7. mogą stosować środki przymusu;

8. mogą używać broni w sytuacjach wymienionych w ustawie.

Centralne Biuro Antykorupcyjne

CBA powstało na mocy ustawy z 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym.

Zadania CBA

1. rozpoznawanie, zapobieganie i wykrywanie przestępstw przeciwko:

   1. działalności instytucji państwowych oraz samorządu terytorialnego,

   2. wymiarowi sprawiedliwości, wyborom i referendum, porządkowi publicznemu, wiarygodności dokumentów, mieniu, obrotowi gospodarczemu, obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi,

   3. finansowaniu partii politycznych,

   4. obowiązkom podatkowym i rozliczeniom z tytułu dotacji i subwencji,

   5. zasadom rywalizacji sportowej,

– oraz ściganie ich sprawców;

1. ujawnianie i przeciwdziałanie przypadkom nieprzestrzegania przepisów

ustawy o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne;

1. dokumentowanie podstaw i inicjowanie realizacji przepisów ustawy z dnia o zwrocie korzyści uzyskanych niesłusznie kosztem Skarbu Państwa lub innych państwowych osób prawnych;

2. ujawnianie przypadków nieprzestrzegania określonych przepisami prawa procedur podejmowania i realizacji decyzji w przedmiocie: prywatyzacji i komercjalizacji, wsparcia finansowego, udzielania zamówień publicznych, rozporządzania mieniem jednostek lub przedsiębiorców oraz przyznawania koncesji, zezwoleń, zwolnień podmiotowych i przedmiotowych, ulg, preferencji, kontyngentów, plafonów, poręczeń i gwarancji kredytowych;

3. kontrola prawidłowości i prawdziwości oświadczeń majątkowych lub oświadczeń o prowadzeniu działalności gospodarczej osób pełniących funkcje publiczne;

4. podejmowanie innych działań określonych w odrębnych ustawach i umowach międzynarodowych.

W granicach swoich uprawnień funkcjonariusze CBA mogą podejmować

• czynności kontrolne,

• czynności operacyjno – rozpoznawcze,

• czynności dochodzeniowo – śledcze.

Służbę w CBA może pełnić osoba:

1. posiadająca wyłącznie obywatelstwo polskie;

2. korzystająca z pełni praw publicznych;

3. wykazująca nieskazitelną postawę moralną, obywatelską i patriotyczną;

4. która nie była skazana za popełnione umyślnie przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego lub przestępstwo skarbowe;

5. dająca rękojmię zachowania tajemnicy stosownie do wymogów określonych w przepisach o ochronie informacji niejawnych;

6. posiadająca co najmniej średnie wykształcenie i wymagane kwalifikacje zawodowe oraz zdolność fizyczną i psychiczną do pełnienia służby;

7. która nie pełniła służby zawodowej, nie pracowała i nie była współpracownikiem organów bezpieczeństwa państwa, wymienionych w ustawie o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu.

Żandarmeria Wojskowa

Działa na podstawie ustawy z 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych.

ŻW powstała z pionu dochodzeniowo – śledczego i pionu prewencyjnego Wojskowej Służby Wewnętrznej. Z trzeciego pionu WSW utworzono Wojskowe Służby Informacyjne.

ŻW podlega Ministrowi Obrony Narodowej.

Zadania Żandarmerii Wojskowej

• zapewnianie przestrzegania dyscypliny wojskowej;

• ochranianie porządku publicznego na terenach i obiektach jednostek wojskowych oraz w miejscach publicznych;

• ochranianie życia i zdrowia ludzi oraz mienia wojskowego przed zamachami naruszającymi te dobra;

• wykrywanie przestępstw i wykroczeń, w tym skarbowych, popełnionych przez osoby, w stosunku do których ŻW jest właściwa, ujawnianie i ściganie ich sprawców oraz ujawnianie i zabezpieczanie dowodów tych przestępstw i wykroczeń;

• dokonywanie analizy oświadczeń o stanie majątkowym żołnierzy zawodowych i przedstawianie Ministrowi Obrony Narodowej wniosków w tym względzie;

• zapobieganie popełnianiu przestępstw i wykroczeń przez osoby, w stosunku do których ŻW jest właściwa, oraz innym zjawiskom patologicznym, a w szczególności: alkoholizmowi i narkomanii w Siłach Zbrojnych;

• współdziałanie z polskimi oraz zagranicznymi organami i służbami właściwymi w sprawach bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz policjami wojskowymi;

• zwalczanie klęsk żywiołowych, nadzwyczajnych zagrożeń środowiska i likwidowanie ich skutków oraz czynne uczestniczenie w akcjach poszukiwawczych, ratowniczych i humanitarnych, mających na celu ochronę życia i zdrowia oraz mienia;

• wykonywanie innych zadań określonych w odrębnych przepisach, zleconych przez Ministra Obrony Narodowej.

Kto podlega ŻW

• żołnierze w służbie czynnej;

• osoby cywilne pracujące w wojsku;

• współsprawcy przestępstw z części wojskowej KK.

Organizacja ŻW

• Komenda Główna ŻW;

• terenowe jednostki organizacyjne ŻW – oddziały i wydziały ŻW;

• specjalistyczne jednostki organizacyjne ŻW.

Piony ŻW

• dochodzeniowo – śledczy;

• prewencyjny;

• administracyjno – logistyczny.

Uprawnienia ŻW

• kontrolowanie przestrzegania dyscypliny wojskowej oraz porządku publicznego;

• wykonywanie czynności operacyjno – rozpoznawczych;

• wykonywanie czynności procesowych w zakresie i na zasadach przewidzianych w przepisach o postępowaniu karnym i karnym skarbowym;

• zabezpieczanie śladów i dowodów popełnienia przestępstw i wykroczeń oraz sporządzanie ekspertyz i opinii kryminalistycznych;

• poszukiwanie sprawców przestępstw i wykroczeń oraz zaginionych żołnierzy, a także poszukiwanie utraconych przez jednostki wojskowe: broni, amunicji, materiałów wybuchowych i innego mienia wojskowego oraz materiałów zawierających informacje niejawne;

• wykonywanie kontroli ruchu drogowego;

• konwojowanie osób, dokumentów i mienia wojskowego;

• przymusowe doprowadzanie osób, w zakresie i na zasadach przewidzianych w przepisach o postępowaniu karnym, karnym skarbowym, karnym wykonawczym i cywilnym;

• asystowanie przy czynnościach egzekucyjnych, w zakresie i na zasadach;

• ma prawo przeprowadzać kontrolę osobistą.

Adwokatura

Podstawą prawną organizacji i funkcjonowania adwokatury jest ustawa z 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze.

Naczelne zadania adwokatury

• udzielanie pomocy prawnej – pomoc prawna obejmuje w szczególności

  • udzielanie porad prawnych,

  • sporządzanie opinii prawnych,

  • opracowywanie projektów aktów prawnych,

  • występowanie przed sądami i urzędami;

• współdziałanie w ochronie praw i wolności oraz w kształtowaniu i stosowaniu prawa.

Zawód adwokata może być wykonywany w

• kancelarii adwokackiej,

• w zespole adwokackim,

• w spółkach cywilnej, jawnej i partnerskiej lub komandytowej (przy czym wspólnikami w spółkach cywilnej, jawnej i partnerskiej oraz komplementariuszami w spółce komandytowej mogą być wyłącznie adwokaci lub adwokaci i radcowie prawni, a także prawnicy zagraniczni wykonujący stałą praktykę na podstawie ustawy o świadczeniu przez prawników zagranicznych pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej).

Wpis na listę adwokatów

Prawo wykonywania zawodu adwokata jest związane z uzyskaniem wpisu na listę, która jest prowadzona przez okręgową radę adwokacką. Ponadto adwokat składa ślubowanie, a rada wyznacza mu siedzibę.

Na listę adwokatów może być wpisany ten, kto

• jest nieskazitelnego charakteru i swoim dotychczasowym zachowaniem daje rękojmię prawidłowego wykonywania zawodu adwokata;

• korzysta z pełni praw publicznych oraz ma pełną zdolność do czynności prawnych;

• ukończył wyższe studia prawnicze w RP i uzyskał tytuł magistra lub zagraniczne studia prawnicze uznane w RO;

• odbył w RP aplikację adwokacką i złożył egzamin adwokacki.

Wymogu odbycia aplikacji i zdania egzaminu adwokackiego nie stosuje się do

• profesorów i doktorów habilitowanych nauk prawnych;

• osób, które zajmowały stanowisko sędziego, prokuratora lub wykonywały zawód radcy prawnego albo notariusza;

• osób, które przez co najmniej 3 lata zajmowały stanowisko radcy Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa;

• osób, które zdały egzamin sędziowski lub prokuratorski oraz łącznie przez okres co najmniej 3 lat odbywały praktykę zawodową na różnych stanowiskach: asesora sądowego, asesora prokuratorskiego, referendarza sądowego, starszego referendarza sądowego, aplikanta sądowego, aplikanta prokuratorskiego, aplikanta sądowo – prokuratorskiego, asystenta sędziego, asystenta prokuratora lub wykonywały pracę w kancelarii prawnej na podstawie umowy o pracę albo umowy cywilnoprawnej;

• osób, które posiadają stopień naukowy doktora nauk prawnych oraz w okresie 5 lat przed złożeniem wniosku o wpis na listę adwokatów przez okres co najmniej 3 lat wykonywały wymagające wiedzy prawniczej czynności bezpośrednio związane ze świadczeniem pomocy prawnej.

Do złożenia egzaminu adwokackiego bez obowiązku odbycia aplikacja uprawnieni są

• doktorzy nauk prawnych;

• referendarze, asystenci sędziego i asystenci prokuratora zatrudnieni na tych stanowiskach przez okres co najmniej 5 lat;

• osoby, które po ukończeniu wyższych studiów prawniczych przez okres co najmniej 5 lat na podstawie umowy o pracę lub umowy cywilnoprawnej wykonywały czynności bezpośrednio związane ze świadczeniem pomocy prawnej przez adwokata lub radcę prawnego w kancelarii adwokackiej, zespole adwokackim, spółce cywilnej, jawnej, partnerskiej, komandytowej.

Osoba wpisana na listę adwokatów nie może wykonywać zawodu, jeśli pozostaje w stosunku pracy (wymóg ten nie dotyczy pracowników naukowych i naukowo – dydaktycznych), a także gdy małżonek pełni funkcje w organach dochodzeniowo – śledczych w obrębie jej izby adwokackiej.

Aplikacja adwokacka trwa 3 lata.

Uczestnicy postępowania

Pokrzywdzony

Definicja (art. 49 KPK)

• pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo;

• pokrzywdzonym może być także instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej;

• za pokrzywdzonego uważa się zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia.

Reprezentacja w procesie (art. 51 KPK)

• za pokrzywdzonego, który nie jest osobą fizyczną, czynności procesowych dokonuje organ uprawniony do działania w jego imieniu;

• jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni albo ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo, prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje;

• jeżeli pokrzywdzonym jest osoba nieporadna, w szczególności ze względu na wiek lub stan zdrowia, jego prawa może wykonywać osoba, pod której pieczą pokrzywdzony pozostaje.

Śmierć pokrzywdzonego (art. 52 KPK)

• w razie śmierci pokrzywdzonego prawa, które by mu przysługiwały, mogą wykonywać osoby najbliższe, a w wypadku ich braku lub nieujawnienia – prokurator, działając z urzędu;

• w wypadku gdy organ prowadzący postępowanie dysponuje informacjami o osobach najbliższych dla pokrzywdzonego, powinien pouczyć o przysługujących uprawnieniach co najmniej jedną z nich.

Oskarżyciel posiłkowy

Pokrzywdzony oskarżycielem posiłkowym (art. 53 KPK)

W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego pokrzywdzony może działać jako strona w charakterze oskarżyciela posiłkowego obok oskarżyciela publicznego lub zamiast niego.

Termin wstąpienia pokrzywdzonego jako oskarżyciela posiłkowego (uboczny oskarżyciel posiłkowy)

Jeżeli akt oskarżenia wniósł oskarżyciel publiczny, pokrzywdzony może aż do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej złożyć oświadczenie, że będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego.

Subsydiarny oskarżyciel posiłkowy i subsydiarny akt oskarżenia (art. 55 § 1 KPK)

• w razie powtórnego wydania przez prokuratora postanowienia o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania, pokrzywdzony może w terminie miesiąca od doręczenia mu zawiadomienia o postanowieniu wnieść akt oskarżenia do sądu, dołączając po jednym odpisie dla każdego oskarżonego oraz prokuratora;

• akt oskarżenia wniesiony przez pokrzywdzonego powinien być sporządzony i podpisany przez adwokata lub radcę prawnego, z zachowaniem określonym warunków.

Ograniczenie udziału oskarżyciela posiłkowego w postępowaniu

• Sąd może ograniczyć liczbę oskarżycieli posiłkowych występujących w sprawie, jeżeli jest to konieczne dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania;

• sąd orzeka, że oskarżyciel posiłkowy nie może brać udziału w postępowaniu, gdy bierze w nim udział już określona przez sąd liczba oskarżycieli.

Śmierć oskarżyciela posiłkowego

• śmierć oskarżyciela posiłkowego nie tamuje biegu postępowania;

• osoby najbliższe mogą przystąpić do postępowania w charakterze oskarżyciela posiłkowego w każdym stadium postępowania.

Oskarżyciel posiłkowy ma prawo składania wniosków dowodowych, bierze także udział w czynnościach.

Oskarżyciel prywatny

Definicja (art. 59 KPK)

• pokrzywdzony może jako oskarżyciel prywatny wnosić i popierać oskarżenie o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego;

• inny pokrzywdzony tym samym czynem może aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej przyłączyć się do toczącego się postępowania.

Jeżeli wymaga tego interes społeczny, to do toczącego się postępowania może przystąpić prokurator, prokurator może również wszcząć w takiej sytuacji postępowanie w sprawie o przestępstwo ścigane z urzędu.

Śmierć oskarżyciela prywatnego

• w razie śmierci oskarżyciela prywatnego postępowanie zawiesza się, a osoby najbliższe mogą wstąpić w prawa zmarłego;

• jeżeli w terminie zawitym 3 miesięcy od dnia śmierci oskarżyciela prywatnego osoba uprawniona nie wstąpi w prawa zmarłego, sąd umarza postępowanie.

Powód cywilny

Definicja (art. 62 KPK)

Pokrzywdzony może aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej wytoczyć przeciw oskarżonemu powództwo cywilne w celu dochodzenia w postępowaniu karnym roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z popełnienia przestępstwa.

Powództwo cywilne może także wytoczyć prokurator, jeżeli wymaga tego interes społeczny.

Wstąpienie w prawa zmarłego (art. 63 KPK)

• w razie śmierci pokrzywdzonego osoby najbliższe mogą do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej wytoczyć powództwo cywilne o przysługujące im roszczenia majątkowe wynikające z popełnienia przestępstwa;

• w razie śmierci powoda cywilnego osoby najbliższe mogą wstąpić w prawa zmarłego i dochodzić przysługujących im roszczeń; niewstąpienie tych osób nie tamuje biegu postępowania; sąd wydając orzeczenie kończące postępowanie pozostawia wówczas powództwo cywilne bez rozpoznania.

Odmowa przyjęcia powództwa cywilnego (art. 65 § 1 KPK)

Sąd przed rozpoczęciem przewodu sądowego odmawia przyjęcia powództwa cywilnego, jeżeli

1. powództwo cywilne jest z mocy przepisu szczególnego niedopuszczalne,

2. roszczenie nie ma bezpośredniego związku z zarzutem oskarżenia,

3. powództwo zostało wniesione przez osobę nieuprawnioną,

4. to samo roszczenie jest przedmiotem innego postępowania lub o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono,

5. po stronie pozwanych zachodzi współuczestnictwo konieczne z instytucją państwową, samorządową lub społeczną albo z osobą, która nie występuje w charakterze oskarżonego,

6. nastąpiło naprawienie szkody zgodnie z art. 46 KK.

Przekazanie roszczenia do postępowania cywilnego (art. 67 KPK)

• jeżeli sąd odmówił przyjęcia powództwa cywilnego lub pozostawił je bez rozpoznania, powód cywilny może dochodzić swego roszczenia w postępowaniu cywilnym;

• jeżeli w terminie zawitym 30 dni od daty odmowy przyjęcia lub pozostawienia powództwa cywilnego bez rozpoznania powód cywilny wniesie o przekazanie pozwu sądowi właściwemu do rozpoznawania spraw cywilnych za dzień zgłoszenia roszczenia uważa się dzień wniesienia pozwu w postępowaniu karnym.

Jeżeli powództwo cywilne zostanie zgłoszone w postępowaniu przygotowawczym, to za datę wniesienia powództwa uważa się datę, kiedy to powództwo wniesiono w postępowaniu przygotowawczym.

Oskarżony

Definicja (art. 71 § 1 i 2 KPK)

• za podejrzanego uważa się osobę, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego;

• za oskarżonego uważa się osobę, przeciwko której wniesiono oskarżenie do sądu, a także osobę, co do której prokurator złożył wniosek o warunkowe umorzenie postępowania (np. z powodu poczytalności);

• jeżeli KPK używa w znaczeniu ogólnym określenia „oskarżony”, odpowiednie przepisy mają zastosowanie także do podejrzanego.

Postanowienie o przedstawieniu zarzutów

• by dana osoba stałą się oskarżonym, musi zostać wydane postanowienie o przedstawieniu zarzutów;

• postanowienie o przedstawieniu zarzutów zmienia sytuację osoby, które dotyczy;

• przed wydaniem tego postanowienia osoba może być traktowana jako świadek (a świadek musi mówić prawdę); natomiast po wydaniu tego postanowienia osoba ma prawo do obrony i nie musi mówić prawdy;

• jeżeli organ procesowy uzna, że są wystarczające powody by danej osobie przedstawić zarzut popełnienia przestępstwa, to informuje o tym taką osobę i przedstawia ten zarzut;

• postanowienie o przedstawieniu zarzutów powinno zawierać organ, który je wydał, określać do kogo jest adresowane, zawierać treść zarzutu (czyn, kwalifikacja prawna), może zawierać uzasadnienie.

Gdy dana osoba staje się oskarżonym

• ma prawo do znajomości swojej sytuacji procesowej,

• ma prawo do pomocy tłumacza, jeśli nie włada językiem polskim,

• jeżeli taka osoba jest tymczasowo aresztowana, to może kontaktować się z obrońcą.

Prawa i obowiązki oskarżonego w postępowaniu (art. 74 KPK)

Oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją korzyść (w związku z tym, że istnieje zasada domniemania niewinności).

Oskarżony jest jednak obowiązany poddać się

1. oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom niepołączonym z naruszeniem integralności ciała; wolno także w szczególności od oskarżonego pobrać odciski, fotografować go oraz okazać w celach rozpoznawczych innym osobom;

2. badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów na jego ciele, z wyjątkiem chirurgicznych, pod warunkiem, że dokonywane są przez uprawnionego do tego pracownika służby zdrowia z zachowaniem wskazań wiedzy lekarskiej i nie zagrażają zdrowie oskarżonego, jeżeli przeprowadzenie tych badań jest nieodzowne; w szczególności oskarżony jest obowiązany przy zachowaniu tych warunków poddać się pobraniu krwi, włosów lub wydzielin organizmu, z zastrzeżeniem pkt 3;

3. pobranie przez funkcjonariusza Policji wymazu ze śluzówki policzków, jeżeli jest to nieodzowne i nie zachodzi obawa, że zagrażałoby to zdrowiu oskarżonego lub innych osób.

Szczegółowe warunki i sposób poddawania oskarżonego oraz podejrzanego badaniom, a także wykonywania z ich udziałem wyżej wymienionych czynności, określi w drodze rozporządzenia Minister Sprawiedliwości w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw zdrowia, mając na uwadze, aby gromadzenie, utrwalanie i analiza materiału dowodowego były dokonywane zgodnie z aktualną wiedzą w zakresie kryminalistyki i medycyny sądowej.

Obowiązek stawiania się na wezwanie (art. 75 § 1 i 2 KPK)

• oskarżony, który pozostaje na wolności, jest obowiązany stawić się na każde wezwanie w toku postępowania karnego oraz zawiadomić organ prowadzący postępowanie o każdej zmianie miejsca swego zamieszkania lub pobytu trwającego dłużej niż 7 dni, o czym należy oskarżonego uprzedzić przy pierwszym przesłuchaniu;

• w razie nieusprawiedliwionego niestawiennictwa oskarżonego można zatrzymać go i sprawdzić przymusowo.

Maksymalna liczba obrońców (art. 77 KPK)

Oskarżony może mieć jednocześnie nie więcej niż 3 obrońców.

Obrońca z urzędu – prawo ubogiego (art. 78 KPK)

• oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, może żądać, aby mu wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny;

• sąd może cofnąć wyznaczenie obrońcy, jeżeli okaże się, że nie istnieją okoliczności, na podstawie których go wyznaczono.

Obrona obligatoryjna (art. 79 KPK i art. 80 KPK)

W postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli

1. jest nieletni (od 15 do 17 roku życia),

2. jest głuchy, niemy lub niewidomy,

3. zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności, jeżeli zaś w toku postępowania biegli lekarze psychiatrzy stwierdzą, że poczytalność oskarżonego zarówno w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu, jak i w czasie postępowania nie budzi wątpliwości, to udział obrońcy w dalszym postępowaniu nie jest obowiązkowy; prezes sądu, a na rozprawie sąd, może wówczas cofnąć wyznaczenie obrońcy
   (art. 79 § 4 KPK)

4. gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę, np. gdy oskarżony jest w wysokim stopniu niepełnosprawny lub gdy mimo zapewnienia bezpłatnego tłumacza oskarżonemu niewładającemu językiem polskim stopień zawiłości sprawy jest bardzo wysoki,

5. w postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji, jeżeli zarzucono mu zbrodnię lub jest pozbawiony wolności (art. 80 KPK); w takim wypadku udział obrońcy w rozprawie głównej jest obowiązkowy, a w rozprawie apelacyjnej i kasacyjnej, jeżeli prezes sądu lub sąd uzna to za konieczne.

Obrońca

Obrońcą powinien być adwokat.

Obrona wielu oskarżonych (art. 85 KPK)

• obrońca może bronić kilku oskarżonych, jeżeli ich interesy nie pozostają w sprzeczności;

• stwierdzając sprzeczność sąd wydaje postanowienie, zakreślając oskarżonym termin do ustanowienia innych obrońców;

• w wypadku obrony z urzędu sąd wyznacza innego obrońcę; na postanowienie przysługuje zażalenie;

• w postępowaniu przygotowawczym uprawnienia sądu do wyznaczenia obrońcy z urzędu przysługują prezesowi sądu właściwego do rozpoznania sprawy.

Czynności obrońcy (art. 86 KPK)

• obrońca może podejmować czynności procesowe jedynie na korzyść oskarżonego;

• udział obrońcy w postępowaniu nie wyłącza osobistego działania w nim oskarżonego;

• dążenie do ustalenia prawdy materialnej nie jest obowiązkiem obrońcy.

Przedstawiciel społeczny

W postępowaniu sądowym do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego udział w postępowaniu może zgłosić przedstawiciel organizacji społecznej, jeżeli zachodzi potrzeba ochrony interesu społecznego lub ważnego interesu indywidualnego, objętego zadaniami statutowymi tej organizacji, w szczególności ochrony wolności i praw człowieka.

Czynności procesowe

Organ procesowy zawsze musi wydać decyzję procesową dokonując czynności. Ta decyzja może mieć różną formę.

Do decyzji procesowych zaliczamy

• orzeczenia – sąd wydaje 2 rodzaje orzeczeń

  • wyrok – to orzeczenie kończące sprawę,

  • postanowienie – może kończyć sprawę; najczęściej kończy lub rozpoczyna daną czynność; postanowienie wydaje się gdy nie jest konieczne wydanie wyroku;

• zarządzenia – sąd wydaje je, gdy nie jest konieczne wydanie postanowienia;

• polecenia – np. polecenie Policji wykonania czynności.

Prokuratura wydaje

• postanowienia,

• zarządzenia,

• polecenia.

Treść postanowienia i zarządzenia (art. 94 KPK)

Postanowienie (i zarządzenie) powinno zawierać:

1. oznaczenie organu oraz osoby lub osób, wydających postanowienie;

2. datę wydania postanowienia;

3. wskazanie sprawy oraz kwestii, której postanowienie dotyczy;

4. rozstrzygnięcie z podaniem podstawy prawnej;

5. uzasadnienie, chyba że ustawa zwalnia od tego wymagania.

Orzeczenia mogą być wydawane na rozprawie i na posiedzeniu.

Gdy kończy się przewód sądowy, sąd udaje się na naradę.

Narada i głosowanie

Narada i głosowanie są tajne.

W naradzie uczestniczy skład orzekający i protokolant, jeśli jest to konieczne.

Kolejność głosowania (art. 109 i 110 KPK)

• oddzielnie głosuje się co do winy i kwalifikacji prawnej czynu, co do kary, co do środków karnych oraz co do pozostałych kwestii,

• głosowaniem kieruje przewodniczący,

• po naradzie przewodniczący zbiera głosy poczynając od najmłodszego, najpierw od ławników według ich wieku, następnie od sędziów według ich starszeństwa służbowego,

• przewodniczący głosuje ostatni,

• jeżeli występuje sędzia sprawozdawca, to ona głosuje pierwszy.

Zasady liczenia głosów (art. 111 KPK)

• orzeczenia zapadają większością głosów,

• jeżeli zdania tak się podzielą, że żadne z nich nie uzyska większości, zdanie najmniej korzystne dla oskarżonego przyłącza się do zdania najbardziej doń zbliżonego, aż do uzyskania większości.

Wstrzymanie się od głosowania (art. 112 KPK)

Sędzia, który głosował przeciwko uznaniu oskarżonego za winnego, może wstrzymać się od głosowania nad dalszymi kwestiami; wówczas głos tego sędziego przyłącza się do zdania najprzychylniejszego dla oskarżonego.

Podpisywanie orzeczenia (art. 113 KPK)

Orzeczenie podpisują wszyscy członkowie składu orzekającego, nie wyłączając przegłosowanego, chyba że orzeczenie zamieszczono w protokole.

Votum separatum (art. 114 KPK)

• przy składaniu podpisu członek składu orzekającego ma prawo zaznaczyć na orzeczeniu swoje zdanie odrębne podając, w jakiej części i w jakim kierunku kwestionuje orzeczenie;

• zdanie odrębne może dotyczyć również samego uzasadnienia orzeczenia; wówczas zdanie to zaznacza się przy podpisywaniu uzasadanienia;

• jeżeli ustawa nie wymaga sporządzenia uzasadnienia wraz z wydaniem orzeczenia, w razie zgłoszenia zdania odrębnego, uzasadnienia należy sporządzić z urzędu w terminie 7 dni od wydania orzeczenia, a składający zdanie odrębne dołącza w ciągu następnych 7 dni jego uzasadnienie; obowiązek ten nie dotyczy ławnika.

Podpisanie uzasadnienia (art. 115 § 1 KPK)

Uzasadnienie orzeczenia podpisują osoby, które orzeczenie wydały, nie wyłączając osoby przegłosowanej (nie wyłączając więc osoby, która złożyła votum separatum).

Porządek czynności procesowych

Jeżeli strona domaga się czegoś w procesie, składa wniosek (ustnie lub pisemnie).

Niewłaściwe oznaczenie czynności (art. 118 § 1 KPK)

Znaczenie czynności procesowej ocenia się według treści złożonego oświadczenia.

Jeżeli więc we wniosku strona niewłaściwe oznaczy czynność, decyduje intencja.

Pismo procesowe – wymogi formalne (art. 119 § 1 KPK)

Pismo procesowe powinno zawierać:

1. oznaczenie organu, do którego jest skierowane, oraz sprawy, której dotyczy;

2. oznaczenie oraz adres wnoszącego pismo;

3. treść wniosku lub oświadczenia, w miarę potrzeby z uzasadnieniem;

4. datę i podpis składającego pismo.

Terminy

Rodzaje terminów

• zawite

  • to terminy określone w dniach, miesiącach itd. (konkretna jednostka czasu),

  • terminy zawite mogą być przywrócone,

  • jeżeli niedotrzymanie terminu zawitego nastąpiło z przyczyn od strony niezależnych, strona w zawitym terminie 7 dni od daty ustania przeszkody może zgłosić wniosek o przywrócenie terminu, dopełniając jednocześnie czynności, która miała być w terminie wykonana; to samo stosuje się do osób niebędących stronami (art. 126 p 1 KPK);

• prekluzyjne

  • to terminy określone daną czynnością (np. do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego),

  • terminów tych nie można przywrócić, ponieważ dana czynność już minęła;

• instrukcyjne

  • dotyczą zobowiązania danej instytucji do dokonania konkretnej czynności w określonym czasie (najczęściej dotyczy to biegłego),

  • niewywiązanie się z tego terminu nie powoduje żadnych skutków prawnych,

  • w przypadku rażącego naruszenia tego terminu, organ może skierować pismo z żądaniem wyjaśnienia dlaczego termin nie jest dotrzymany,

  • na biegłego może być nałożona kara;

• określenie w terminie jak najkrótszym to nie jest wyznaczenie terminu, o czym wypowiedział się SN.

Protokoły

Czynności protokołowane (art. 143 § 1 KPK)

Spisania protokołu wymagają:

1. przyjęcie ustnego zawiadomienia o przestępstwie, wniosku o ściganie i jego cofnięcie;

2. przesłuchanie oskarżonego, świadka, biegłego i kuratora;

3. dokonanie oględzin;

4. dokonanie otwarcia zwłok oraz wyjęcie zwłok z grobu;

5. przeprowadzenie eksperymentu, konfrontacji oraz okazania;

6. przeszukanie osoby, miejsca, rzeczy i systemu informatycznego oraz zatrzymanie rzeczy i danych informatycznych;

7. otwarcie korespondencji i przesyłki oraz odtworzenie utrwalonych zapisów;

8. zaznajomienie podejrzanego z materiałami zebranymi w postępowaniu przygotowawczym;

9. przyjęcie poręczenia;

10. przebieg posiedzenia sądu, jeżeli stawią się na nim uprawnione osoby albo ich obecność jest obowiązkowa;

11. przebieg rozprawy.

Z innych czynności spisuje się protokół, jeżeli przepis szczególny tego wymaga albo przeprowadzający czynność uzna to za potrzebne. W innych wypadkach można ograniczyć się do sporządzenia notatki urzędowej.

Protokół a notatka służbowa

Jeżeli nie jest wymagany protokół, to można zastąpić go notatką służbową lub urzędową (taka notatka może stanowić materiał dowodowy). Natomiast notatką urzędową nie można zastąpić protokołu (wtedy ta notatka nie stanowi dowodu).

Elementy protokołu (art. 148 KPK)

Protokół powinien zawierać:

doczytać: doręczenia, art. 147, 148, 153 oraz rozdział 17 KPK

Pojęcie i rodzaje dowodów

Dowód – dowodem w postępowaniu karnym jest każdy dopuszczalny przez prawo karne procesowe środek służący dokonaniu ustaleń okoliczności mających znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy (definicja modyfikująca definicję Benthama z traktatu o dowodach sądowych).

W postępowaniu karnym wyróżnia się dział nazywany prawem dowodowym – to zespół przepisów regulujących zbieranie, gromadzenie, utrwalanie i wykorzystanie dowodów.

Nazwa dowód jest wieloznaczna.

Pytanie egzaminacyjne – wymienić wszystkie znaczenia nazwy dowód (8 znaczeń) !!!

1. źródło dowodowe – to obiekt, z którego organ procesowy czerpie informacje bądź wiadomości dowodowe; wyróżnia się 2 rodzaje źródeł dowodowych

   1. osobowe – żywy człowiek, świadek, biegły, organ procesowy czerpie informacje,

   2. rzeczowe źródło dowodowe – organ procesowy czerpie wiadomości, np. zwłoki człowieka,

2. środek dowodowy – to przedstawione przez źródło dowodowe dane dotyczące określonych faktów, np. gdy źródłem jest świadek, to środkiem dowodowym będą zeznania tego świadka, gdy podejrzany – wyjaśnienia podejrzanego,

3. fakt dowodowy (zaistnienie czegoś) – na podstawie tych faktów organ procesowy tworzy określone wersje zdarzenia (wersja to hipotetyczny przewidywany przez organ procesowy przebieg zdarzenia), np. podanie pewnego alibi,

4. czynności procesowe – np. przesłuchanie, oględziny, konfrontacja, eksperyment (dowód z przesłuchania świadka/podejrzanego, dowód z eksperymentu itp.),

5. sposób przeprowadzania dowodu – przeprowadzimy dowód przez dokonanie np. eksperymentu procesowego, najczęściej występuje to w postępowaniu przygotowawczym, ale czasem także w postępowaniu sądowym,

6. ostateczny wynik procesu myślowego,

7. odmiana rozumowania w logice i matematyce,

8. materiał dowodowy – często utożsamiane z pojęciem „akta sprawy”.

Udowodnienie

• jest bezspornym wykazaniem, że dane zdarzenie przebiegło w taki konkretnie sposób, np. jest świadek, który widział, że Y strzela do X, są badania broni,

• nie zawsze trzeba mieć udowodnienie, czasami wystarczy uprawdopodobnienie, wysoki stopień prawdopodobieństwa,

• udowodnienie lub wysoki stopień uprawdopodobnienia pozwala sędziemu na wydanie wyroku, bo jest wtedy zestaw poszlak, dowodów (wiele dowodów poszlakowych, uprawdopodabniających układa się
  w pewien ciąg).

Tzw. surogaty dowodu – zaliczamy tu:

• notoryjność

  • powszechna – fakty wszystkim znane, które nie wymagają dowodu,

  • sądowa – stwierdza się określony fakt, który wynika z przepisów prawa, że jest konkretnie tak i tak, np. osoba najbliższa ma prawo odmowy składania zeznań – nie trzeba tego udowadniać,

• domniemania

  • faktyczne – dotyczy też pewnej powszechnej wiedzy,

  • prawne – np. przyjmuje się, że ojcem dziecka jest mąż matki (jest to domniemanie wzruszalne)

    • wzruszalne,

    • niewzruszalne.

Rodzaje dowodów

• dowód pierwotny – to najczęściej dowód z zeznań świadka i z wyjaśnień podejrzanego, może być to również dowód z eksperymentu),

• dowód pochodny – wiąże się to z podziałem dowodów na

  • bezpośrednie,

  • pośrednie – np. dowód z opinii biegłego to dowód pośredni)

• dowody osobowe,

• dowody rzeczowe,

• dowód przypadkowy – np. zarejestrowanie kogoś kamerą wideo, utrwalenie pewnego obrazu, dźwięku przypadkowo),

• dowód z przeznaczenia (gdy rzeczywiście wykonuje się pewne czynności, by otrzymać dowód,

• dowód naukowy

  • to bardzo popularne pojęcie, ma bardzo starą tradycję,

  • to dowód z pracy, z opinii biegłego,

  • dowodem naukowym jest ekspertyza wykonana w określonej sprawie,

  • pierwszymi biegłymi w historii byli lekarze,

  • za czasów justyniańskich były określone reguły, które miały określać autentyczność pisma, pieczęci, fałszerstwo dokumentów, pod koniec XVI w. spolszczono Constitutio Criminalis Carolia (Bartłomiej Groicki), gdzie znajdowały się wyraźne reguły dowodowe; w wieku XIX nastąpił gwałtowny rozwój nauki i techniki, pierwsi kryminalistycy, wiadomości specjalnych było wtedy bardzo dużo, w USA są tzw. standardy w procesie dowodzenia – jest ich kilka, ale najważniejsze z nich to: standard Freia (to standard bardzo stary, pochodzi z 1923 r.; dokonał rozboju z użyciem broni; przyznał się do zabójstwa murzyńskiego lekarza, ale później to zabójstwo przed sądem odwołał, przeprowadzono na nim badania; sąd sformułował zasadę powszechnej akceptowalności – można przeprowadzić dowód z badań naukowych przed sądem, jeżeli te badania te są powszechnie akceptowalne w środowisku naukowym, większość naukowców musi być takiego zdania; ten standard jest aktualny do dnia dzisiejszego) (?) i standard Dauberta (powstał w 1993 r.; to standard przy okazji oskarżenia firmy farmaceutycznej, która wyprodukowała środek znieczulający, który u kobiet w ciąży powodował zniekształcenie płodu, oskarżenie tej firmy zostało przez sąd odrzucone; dana metoda naukowa żeby mogła być stosowana w procesie karnym to: 1. musi być opisana w postaci jakiejś książki, artykułu, ta książka musi być recenzowana, 2. taka metoda musi być weryfikowalna intersubiektywnie bądź infrasubiektywnie – to znaczy inna osoba uzyska taki sam efekt przy wykorzystaniu tej metody lub ta sama osoba uzyska ponownie taki sam efekt wykorzystując tą metodę, 3. w danej metodzie musi być znany procent błędu, 4. powszechna akceptowalność) (?); te precedensy polegają na tym, że szuka się pewnych elementów w danej sprawie, w 1975 r. sąd najwyższy wydał federalne reguły dowodowe (miały one ujednolicić postępowanie dowodowe; nie skasowały standardu Freia, sformułowały następną zasadę, że dowód naukowy powinien być relewantny, czyli istotny, czyli odnosić się do danej sprawy i powinien być ważny dla danej sprawy, próbowano stworzyć nowe reguły)

• dowód z alibi – (alibi – gdzie indziej),

• dowody ustne,

• dowody pisemne.

Kodeksowe rodzaje dowodów

1. wyjaśnienia oskarżonego,

2. zeznania świadków,

3. opinie biegłych,

4. oględziny,

5. otwarcie zwłok (sekcja zwłok),

6. eksperyment procesowy,

7. wywiad środowiskowy,

8. badanie osoby oskarżonego,

9. przeszukanie,

10. okazanie,

11. kontrola i utrwalanie rozmów