ZAJĘCIA 10 REHABILITACJA W UJĘCIU SYSTEMOWYM I ŚRODOWISKOWYM

1. Systemowe ujęcie procesu rehabilitacji

W procesie rehabilitacji wymaga się uwzględniania wszystkich aspektów zjawisk i warunków w ich wzajemnych oddziaływaniach.

Przez zależności systemowe rozumieć należy sieć wzajemnych stosunków społecznych między ludźmi, jak i warunki materialne danego środowiska, a więc ekologię rodziny, klasy lub rówieśników.

1. Cele procesu rehabilitacji i ich struktura

Rehabilitacja obejmuje wiele wad rozwojowych i różne rodzaje niepełnosprawności. Można rozważać problemy rehabilitacji osób niewidomych, ociemniałych, głuchych, przewlekle chorych, niepełnosprawnych ruchowo – a także upośledzonych umysłowo.

Każda z tych grup wymaga odrębnego systemu rehabilitacji, uwzględniającego specyficzne cechy osobowości jednostek, stan organizmu, rodzaj i poziom upośledzenia umysłowego powodującego niepełnosprawność, a także specyficzną aparaturę pojęciową, metodologiczną, terapeutyczną oraz socjotechniczną. Wszelkie zatem celowe działanie różnych instytucji , służb, osób na rzecz niepełnosprawnych, związane z przygotowaniem ich do życia w społeczeństwie ludzi pełnosprawnych określa się terminem REHABILITACJA.

REHABILITACJA (habilitus) – zręczność, sprawność, re- powtórne przywrócenie tego co utracone; jest terminem oznaczającym ruch medyczno – społeczny, który rozwinął się po II wojnie światowej, stawiając sobie za cel - przez kompleksowe oddziaływanie – przywracanie do możliwie pełnego życia osób poszkodowanych w czasie działań wojennych. Współcześnie w większości krajów rehabilitacja oznacza przywracanie do życia wśród ludzi pełnosprawnych osób upośledzonych. Od drugiej połowy lat siedemdziesiątych termin „rehabilitacja” coraz częściej stosowany jest zamiennie z pojęciem „rewalidacja”.

Rehabilitacja to złożony proces obejmujący działania lecznicze, społeczne, zawodowe, a w przypadku dziecka – pedagogiczne, zmierzające do przywrócenia sprawności i umożliwienia samodzielnego życia w społeczeństwie człowiekowi, który takich możliwości nie miał, lub z powodu przebytego urazu czy choroby je utracił.

Wyróżnione rodzaje oddziaływań nazywa się często rehabilitacją leczniczą, społeczną, zawodową i pedagogiczną.

REHABILITACJA LECZNICZA ukierunkowana jest przede wszystkim na wy­korzystanie biologicznych metod oddziaływania na osobę z dysfunkcją organizmu w celu poprawy jej stanu zdrowia lub ograniczenia somatycznych skutków urazu ciała.

REHABILITACJA RUCHOWA realizuje ona podobnie zadania co rehabilitacja lecznicza. Przez uczestnictwo osób niepełnosprawnych w różnych formach zajęć ruchowych (kinezyterapia), wspieranych przez elektroterapię, hydroterapię, balneoterapię i inne zabiegi, następuje ograniczenie ich dysfunkcjonalności oraz ogólna poprawa stanu zdrowia.

W ramach rehabilitacji ruchowej osób niepełnosprawnych rozwijany jest także sport i rekreacja. Te formy oddziaływań usprawniających przyczyniają się do poprawy ogólnego stanu organizmu.

REHABILITACJA SPOŁECZNA ma do zrealizowania dość różnorodne cele, a w jej ramach stosowanych jest wiele sposobów oddziaływań na ludzi niepełnosprawnych, dlatego też trudno ja jednoznacznie zdefiniować. W zakres umiejętności społecznego zachowania wchodzą takie dyspozycje człowieka, które umożliwiają mu prawidłowe postępowanie w typowych sytuacjach cywilizacyjno-kulturowych, rozwiązywanie typowych problemów życia codziennego oraz poprawne współżycie z innymi ludźmi.

REHABILITACJA ZAWODOWA jest elementem rehabilitacji społecznej. Jest ona możliwa dzięki, temu, że człowiek ma prawie zawsze więcej sprawności i zdolności niż ograniczeń, a nawet w przypadku cięższej niepełnosprawności pozostają jeszcze zdolności i sprawności nienaruszone, które nadal można rozwijać.

Z rehabilitacją zawodową łączy się pojęcie TERAPI ZAJĘCIOWEJ czyli uczestniczenie w zajęciach polegających na wykonywaniu prostych prac – najczęściej o charakterze rzemieślniczym lub artystyczny,. Działalność ta umożliwia płynne przejście do nauki nowych umiejętności zawodowych, co jest zwykle drugim etapem w procesie rehabilitacji zawodowej. Ten rodzaj usprawniania kończy się podjęciem pracy wykonywanej w specjalnych warunkach (praca chałupnicza, praca w zakładzie pracy chronionej, praca w spółdzielni inwalidów) lub zatrudnieniem w normalnym zakładzie pracy.

Z dziećmi i młodzieżą niepełnosprawną prowadzona jest często REHABILITACJA EDUKACYJNO – PEDAGOGICZNA. Rozumie się przez nią realizację procesu nauczania dostosowanego do możliwości i ograniczeń tych osób. Rehabilitacja pedagogiczna nie obejmuje swoim oddziaływaniem wszystkie dzieci niepełnosprawne. Przede wszystkim dotyczy osób upośledzonych umysłowo, głuchych, niewidomych, głuchoniewidomych i przewlekle chorych somatycznie.

*Konsekwencją uszkodzenia organizmu może być niepełnosprawność psychiczna i społeczna.

*W procesie interakcji miedzy człowiekiem udzielającym pomocy i człowiekiem korzystającym z niej zachodzi specyficzne oddziaływanie rehabilitacyjne.

Ulgę w cierpieniu osobom niepełnosprawnym można nieść na trzy różne sposoby:

1. Można pomagać im w likwidowaniu konkretnych sytuacji problemowych.

2. Można pomagać w kształtowaniu nowych efektywnych sposobów samodzielnego radzenia sobie z sytuacjami problemowymi.

3. Można pomagać wpływając na sposób myślenia niepełnosprawnego o jego ułomności, bowiem nie ma sytuacji, w której nie można byłoby pomóc osobie cierpiącej.

*Uwzględniając socjologiczny aspekt dychotomicznej klasyfikacji wartości, można stwierdzić, iż rehabilitacja ma szersze znaczenie, jest bowiem międzynarodowym nurtem wszechstronnego przywracania do normalnego życia osób w jakiś sposób „uszkodzonych”. Jest to działalność ludzi o różnych specjalizacjach: lekarzy, psychologów, pedagogów, socjologów, prawników, działaczy politycznych, techników i wszystkich tych, którzy w swoich zakresach organizują akcje w krajowych, specjalistycznych lub interspecjalistycznych agendach.

*Posumowanie - Rehabilitacja obejmuje oddziaływaniem najczęściej: niewidomych, niedowidzących, ociemniałych, głuchych, niedosłyszących, przewlekle chorych, niepełnosprawnych ruchowo oraz upośledzonych umysłowo w różnym stopniu. Zasadniczo tylko upośledzeni umysłowo oraz jednostki z wielozakresowymi upośledzeniami, a także jednostki nieuleczalnie psychicznie lub somatycznie chore, należą trwale do kręgu osób podlegających rehabilitacji. Natomiast inni nawet z tak wyraźnymi upośledzeniami, jak niewidomi czy głusi, mogą tylko czasowo podlegać tym oddziaływaniom, dopóki nie osiągną dostatecznego poziomu usprawnienia, by można było ich włączyć w sferę oddziaływań pedagogiki ogólnej. Jest to długotrwała działalność terapeutyczna, pedagogiczna, wychowawcza, której zadaniem jest zapobieganie pogłębianie się istniejącego już niedorozwoju lub powstawaniu innych dodatkowych upośledzeń. Obejmuje ona także wzmacnianie osłabionych funkcji, stymulowanie i dynamizowanie ogólnego rozwoju, przy wykorzystywaniu czynników środowiskowych. Nauczanie i wychowywanie specjalne dostosowane jest do wieku i sprawności fizycznej oraz umysłowej dziecka. Wszelkie wszechstronne działania specjalistyczne, podejmowane wobec osób niepełnosprawnych można traktować jako rehabilitację, a w ramach tej działalności należy wyróżnić aspekt: medyczny, ruchowy, społeczny, zawodowy, pedagogiczny oraz psychologiczny.

REWALIDACJA – pochodzi od słowa validus oznaczający „silny”, „mocny”, a także od łacińskiego re- czyli powtórzenie czynności, wykonanie czegoś na nowo. Rewalidacja może zatem oznaczać dosłownie jako powrót do zdrowia, czyli zdobywanie siły psychofizycznej, adekwatnie do możliwości danej jednostki. Pojęcie to mieści w sobie dążenie do przywrócenia każdemu upośledzonemu człowiekowi warunków umożliwiających mu najbardziej wszechstronny rozwój, pożyteczne włączenie się w życie społeczne i osiągnięcie najwyższego poczucia pogody życia, a zatem warunków należnych każdemu człowiekowi.

SCHEMAT STR.137

Jaki jest cel oddziaływań rehabilitacyjnych? Rehabilitant (nauczyciel-wychowawca) rozstrzyga często sam, czy zmiana zachowania danej jednostki niepełnosprawnej jest pożądana dla nie samej i dla jej najbliższego otoczenia. Wiedza o tym, jak kształtować zachowanie i modelować otoczenie nie może być nadużywana. Dobro osoby niepełnosprawnej, dobro jej rodziny, dobro szkoły, zakładu pracy, środowiska – czy wreszcie dobro państwa- trudne czasem są do wyraźnego określenia i zdefiniowania. Jeszcze trudniej jest czasem dokonać wyboru między kilkoma dobrami jednocześnie. Określone dobro stanowi główny cel działania rehabilitacyjnego, takiego czy innego specjalisty od wspomagania rozwoju osoby niepełnosprawnej.

SCHEMAT STR. 138 –

Kryteria klasyfikacji celów rehabilitacji

Cele mają swoją strukturę:

1. Ogólne – kierunkowe, etapowe i operacyjne

Równolegle z nimi są ustalone zadania rehabilitacyjne, które ujmowane są w kategoriach czynnościowych na tle warunków przestrzenno-czasowych i organizacyjnych. Cele wychowania ogólne w stosunku do osób z odchyleniami w rozwoju – niepełnosprawnych, winny się sprzęgać z celami rehabilitacyjnymi precyzowanymi na tle różnych kategorii jednostek niepełnosprawnych.

Cele rehabilitacji uwzględniając charakter i stopień niepełnosprawności winny zmierzać do:

- do zapewnienia tym osobom optymalnego rozwoju umysłowego, moralnego, społecznego, emocjonalnego, zawodowego oraz fizycznego (optymalizacji zdrowia jako warunku innych zakresów rozwojowych)

- zapewnienia im opanowania możliwie na najwyższym poziomie podstawowej wiedzy ogólnej o człowieku, o sobie samym, o przyrodzie, społeczeństwie, kulturze a w perspektywie o wykonywanym zawodzie.

- usamodzielnienia się, przygotowania dzieci i młodzieży do wykonywania przez nią dostępnej – użytecznej pracy zawodowej.

- wychowania kulturalno-estetycznego pozwalającego na bieżąco i w przyszłości brać aktywny udział w życiu kulturalnym środowiska szkolnego i zamieszkania.

- wychowania fizycznego gwarantującego zdrowie, dającego energię, sprawność fizyczną potrzebną w realizacji ważnych funkcji życiowych.

CELE KSZTAŁCENIA OGÓLNEGO – w procesie rehabilitacji muszą być nie tylko mocno osadzone w założeniach pedagogiki ogólnej, lecz jednocześnie powinny być modyfikowane w zależności od rodzaju niepełnosprawności. Największe trudności w osiąganiu celów kształcenia ogólnego mają osoby z niepełnosprawnością intelektualną, gdyż u nich występują największe zakłócenia w przetwarzaniu informacji i tworzenia nowych struktur pojęciowych. W procesie rehabilitacji pośród różnych celów bardzo ważne miejsce zajmuje uspołecznienie dzieci niepełnosprawnych. Konieczne staje się nie tylko wyjaśnianie, ale dostarczenie uczniom, wychowankom dobrych wzorów postępowania, a także organizowanie sytuacji wychowawczych czy dydaktycznych, o dużym ładunku uspołeczniającym na terenie klasy szkolnej, organizacji dziecięcej czy młodzieżowej, koła zainteresowań, klubu sportowego itd.

CELEM KSZTAŁCENIA ZAWODOWEGO młodzieży niepełnosprawnej jest przygotowanie jej do podjęcia użytecznej pracy zapewniającej w przyszłości ich rodzinom materialne środki do życia. Niezależnie od występujących w rozwoju odchyleń od normy należy wyzwalać u jednostek niepełnosprawnych możliwości przeżywania piękna, kształtowanie poczucia estetyki, a w wielu przypadkach rozwijanie uzdolnień kierunkowych np. plastycznych, wokalnych, konstrukcyjnych itp.

CELEM WYCHOWANIA ZDROWOTNEGO powinno być wdrożenie osoby niepełnosprawnej do określonych nawyków higieniczno-sanitarnych, zdobycie odpowiednie sprawności fizycznej i zahartowanie organizmu.

Aby te i inne cele były osiągnięte w procesie rehabilitacji muszą być spełnione określone warunki organizacyjno-metodyczne, do których należy zaliczyć: kwalifikacje wychowawców – nauczycieli i stosowanie przez nich metody, warunki lecznicze, środki techniczne i środki finansowe. Bazą wyjściową jest stan rozwoju osoby niepełnosprawnej, poziom jej rozwoju umysłowego, uwaga, pamięć, spostrzegawczość, wyobraźnia, zainteresowania, funkcjonowanie zmysłów, nawyki oraz ogólny rozwój fizyczny.

Proces rehabilitacji, w którym od każdego dziecka niepełnosprawnego wymaga się zawsze tego co zdolne jest osiągnąć określane jest w pedagogice specjalnej mianem NAUCZANIA SPECJALNEGO o zróżnicowanym celu. Taka sytuacja wyznacza różne cele dla różnych dzieci niepełnosprawnych. Przy tym indywidualne wsparcie także wyznacza indywidualne granice osiągnięć, adekwatne do możliwości jednostki. Błędem pedagogicznym staje się ocenianie osiągnięć różnych uczniów niepełnosprawnych według tej samej miary.

1. Związki i zależności w procesie rehabilitacji

Zadaniem pedagogiki specjalnej jest znalezienie takich metod i sposobów postępowania naprawczego, rehabilitacyjnego, które pozwolą przywrócić osobie niepełnosprawnej możliwie optymalną sprawność w odbiorze adekwatnej informacji oraz dokonywaniu celowych adaptacyjnie transformacji dla własnych potrzeb i sytuacji.

Zagadnienie informacji, rozumianej jako odbieranie wszelkich bodźców płynących do osoby niepełnosprawnej ze środowiska zewnętrznego i od wewnątrz jest podłożem wszelkich form jej funkcjonowania. Wszystkie rodzaje zaburzeń, w taki czy inny sposób są związane z różnymi zniekształceniami w dziedzinie odbioru i przetwarzania informacji. Leży to u podstaw bardziej lub mniej docelowych decyzji w formie czynności osoby niepełnosprawnej, skierowanych na zewnątrz bądź uwewnętrznionych jako zrozumienie – uświadomienie.

Wtórne przyczyny upośledzeń o charakterze funkcjonalnym bądź środowiskowym spotyka się bardzo często u dzieci, co do których nie podjęto wcześnie procesu rehabilitacji. Dzieci te na skutek takiej czy innej niepełnosprawności (brak wzroku, słuchu, upośledzenie umysłowe, zaburzenia motoryczne itp.) są zupełnie izolowane od naturalnych bodźców środowiskowych, z jednoczesnym zaniechaniem działań rehabilitacyjnych. Stąd bardzo często są spotykane u tych dzieci niepełnosprawnych opóźnienia (niedoćwiczenia) wszystkich procesów rozwojowych, nawet tych, które są poza zasięgiem zasadniczej niepełnosprawności.

Jedną z przyczyn związanych z liczbą informacji nadawanych przez środowisko zewnętrzne może być ich nadmiar, różnorodnie splątany, o dużej sile. Możemy mieć wtedy do czynienia z nerwicą reaktywną, niebezpieczną dla wszystkich dzieci ze słabszym układem nerwowym.

Ponadto dzieci niepełnosprawne przeżywają dodatkowe nerwicogenne sytuacje związane z niepełnosprawnością, na które składają się również bodźce, stąd niebezpieczeństwo ich nadmiaru, co prowadzić może w perspektywie do przeciążenia organizmu. Wchodzi w grę również taki zespół sytuacji nerwicogennych, znanych u dzieci w zakładach leczniczych, jak np. krańcowa tęsknota za domem, lęk przed operacją, czy niepokój w związku z rozpadającą się rodziną itp. Nerwicogenne, chaotyczne, odbierane w nadmiarze bodźce są nierzadko czynnikami doprowadzającymi do czynów aspołecznych, mogą więc dotyczyć tej kategorii odchyleń od normy, które nazwiemy niedostosowaniem społecznym na tle środowiska.

*Szybkość nadawania informacji musi być ściśle uzależniona od możliwości odbioru ucznia niepełnosprawnego.

SCHEMAT STR 146

System zależności w przetwarzaniu informacji

Na szybkość nadawania informacji wpływają także, przeżywane prze osoby niepełnosprawne stresy, do których immanentnie należy zniekształcanie informacji związanych z czynnikami stresowymi. Tego typu zakłócenia normalnego odbioru informacji jest szczególnie aktualne w stosunku do osób niepełnosprawnych, które bardzo często ma charakter ilościowo i jakościowo zwielokrotniony.

Zasadniczą czynnością organizmu człowieka jest utrzymanie homeostazy, czyli równowagi między nim a otaczającym go środowiskiem. Zachowanie tej równowagi świadczy o dobrej adaptacji organizmu jednostki, czyli o jej zdrowiu. Natomiast w przypadku zakłócenia równowagi pojawia się stan zwany chorobą, a inny wymiar dotyczący relacji ze środowiskiem nazywa się nieprzystosowaniem społecznym. Każdy organizm ma swoiste mechanizmy adaptacyjne, za pomocą których jest zdolny przystosować się do zmieniających się warunków. Jednak granica działania tych mechanizmów jest różna. W przypadku występowania choroby lub niepełnosprawności pojawiają się stresory, które powodują zmianę warunków życia i człowiek nie jest w stanie zaspokoić sam swoich potrzeb psychicznych, społecznych czy socjalnych.

Potrzeby psychospołeczne występują u wszystkich ludzi w podobnej konstelacji, zaznaczają się jednak różnice indywidualne zależne od warunków życiowych, poziomu kultury, stanu zdrowia oraz płci i wieku.

Prawidłowe zaspokajanie potrzeb biopsychicznych, odpowiednie do warunków, w jakich znajduje się człowiek, jest podstawą zdrowia. Niezaspokajanie lub błędy w zaspokajaniu potrzeb biologicznych prowadzą do powstania zmian chorobowych w organizmie. Z kolei nieprawidłowe zaspokajanie potrzeb psychospołecznych powoduje zaburzenia w zachowaniu się człowieka, wyzwala mechanizmy obronne, prowadzi do konfliktów jednostki z otoczeniem i może być jednocześnie powodem powstawania nerwic.

Zaspokajanie potrzeby każdego rodzaju i na każdym szczeblu wyzwala w osobie niepełnosprawnej stan mniejszego lub większego niezadowolenia. Z drugiej strony niezaspokojenie jakiejś potrzeby rodzi w niej niezadowolenie, przykrość, niekiedy wręcz cierpienie a w końcu może prowadzić do schorzeń.

1. Procedury-mechanizmy modyfikacji zachowania się osób z niepełnosprawnością.

Rzeczywistość społeczna, w której dziecko niepełnosprawne funkcjonuje, stymuluje jego interakcje z najbliższymi osobami (rodzicami, rówieśnikami itd.) Dotyczy to w takie samej mierze osób w normie rozwojowej, jak i niepełnosprawnych. Niepełnosprawność pojawia się tylko jako jedna z wielu cech, wyciskającym swe piętno na ich wspólnym życiu. Dopiero gdy zaakceptuje się tę niepełnosprawność jako rzecz normalną u danej osoby, można swobodnie przeanalizować i ocenić skutki wpływu mikrosystemu o określonych cechach na podjęty proces rehabilitacji.

Na technologię procesu rehabilitacji szczególnie silny wpływ wywarła metoda modyfikacji zachowania, którą wspiera programowanie i planowanie systemowe, zindywidualizowane programy kierowania klasą szkolną (grupą terapeutyczną). Rehabilitant staje się „inżynierem zachowania” – przejmującym odpowiedzialność za planowanie i tworzenie środowisk dydaktycznych, w których stosuje się nauczanie precyzyjne, nauczanie dostosowane, czy też nauczanie inżynieryjne.

Obecnie przyjmuje się, że wszystkie dzieci i młodzież powinno włączyć się do wspólnego nurtu edukacyjnego (integracyjnego), tj. do normalnych klas i grup.

Kirk wymienia pięć kategorii odchyleń od normy:

1. Zaburzenia porozumiewania się (trudności uczenia się, zaburzenia mowy);

2. Odchylenia intelektualne (wybitne uzdolnienia, opóźnienia rozwoju umysłowego);

3. Wady narządów zmysłów (wady słuchu, wady wzroku);

4. Zaburzenia neurologiczne (ortopedyczne, zły stan zdrowia)

5. Zaburzenia zachowania się;

Reynolds i Balor poddali dokładnej analizie kategorie i zmienne związane z terminem „odbiegający od normy”. Stwierdzili, że dadzą się one ująć w dwie klasy:

1. Zmienne źródłowe

2. Zmienne decyzyjne

ZMIENNE ŹRÓDŁOWE - to zmienne, którymi tradycyjnie operuje nauczanie specjalne (proces rehabilitacji) np. opóźnienia rozwoju umysłowego, zaburzenia funkcji wzrokowych, słuchowych, zaburzenia emocjonalne. Stanowią one źródło czy sygnały trudności związanych z nauczaniem. Nie można na ich podstawie sprecyzować właściwego programu rehabilitacji.

ZMIENNE DECYZYJNE – mają związek ze środowiskiem wychowawczym i dydaktycznym

Quay podzielił zmienne źródłowe na trzy rodzaje:

1. zaburzenia w zakresie poszczególnych funkcji;

2. szkodliwe przeżycia;

3. deficyt doświadczenia;

Zaburzenia funkcji obejmują:

- zaburzenia percepcji

- słabą koordynację ruchową

- słabą pamięć (krótkotrwałą)

- mały zakres pamięci

- niską inteligencję

Szkodliwe przeżycia wiążą się z zaburzeniami emocjonalnymi, zachowaniami, obawami, lękami oraz traumatycznymi doznaniami.

Deficyt doświadczenia to brak doświadczeń i treningu, gdy dziecko niepełnosprawne nie miało okazji do wyuczenia się zachowań i umiejętności związanych z uczeniem się.

Hanselmann wszystkie upośledzenia dzieli na trzy grupy:

1. zaburzenia aparatu percepcji

2. zaburzenia aparatu przetwarzania

3. zaburzenia aparatu wyrażenia - ekspresji

SCHEMAT STR. 152

Systematyka upośledzeń wg. H.Hanselmana

Wywołanie procesu wzmacniania (warunkowania) jest jednym z zasadniczych celów nauczania i uczenia specjalnego (rehabilitacji) prowadzonej w szkole. Zgodnie z paradygmatem: bodziec -> Reakcja -> Wzmocnienie (S- R- W), bodźcem może być wszystko, co posiada zdolność wywoływania reakcji u osoby, a reakcja to określone, obserwowalne zachowanie. Wzmocnienie jest tym elementem, który stanowi klucz do skutecznej modyfikacji zachowania się osób niepełnosprawnych. Stosując właściwy układ wzmocnień, można zdobyć kontrole nad zachowaniami osób niepełnosprawnych.

Reguły wzmocnienia

Wzmocnienie jest procedura podtrzymującą lub osłabiająca występowanie danego zachowania. Wzmocnienie pozytywne jest warunkową prezentacją bodźca podtrzymującego lub nasilającego dane zachowanie. Wzmocnienie negatywne jest warunkowym usuwaniem przykrego, niewła­ściwego zachowania. Uznanie zachowania za pozytywne lub negatywne, powinno zależeć od właściwości osoby niepełnosprawnej.

Wzmocnienie pozytywne polega na prezentacji czegoś przyjemnego po wystąpieniu reakcji, co zwiększa szansę na jej powtórzenie. Można go podzielić na:

1. wzmocnienie za pomocą bodźców pierwszo sygnałowych,

2. za pomocą bodźców społecznych,

3. za pomocą czynności o dużej sile oddziaływania oraz

4. za pomocą żetonów.

Ad1) Do bodźców pierwszo sygnałowych zalicza się te związane z biologicznymi potrzebami (np. napój, odzież, pożywienie). Wzmocnienie musi występować tuz po zdarzeniu, reakcji. Efekty wzmocnienia odroczonego są słabsze.

Ad2) Wzmocnienia o charakterze społeczny. Tradycyjnym przykładem wzmocnień są oceny i klasyfikacje. Wzmacniających bodźców warunkowych może przybywać w miarę narastania interakcji jednostki ze środowiskiem. Wzmocnienia społeczne w formie pochwały, uśmiechu itp. Zaczynają stopniowo zastępować wcześniejsze , bardziej pierwotne.

Ad3) Wzmacniająca funkcja czynności uczenia o dużej sile przyciągania może dawać znaczne efekty w procesie rehabilitacji. W każdej klasie szkolnej, dla każdego ucznia niektóre czynności mają naturalne właściwości wzmacniające o różnej sile, a inne nie np. arytmetyka, gimnastyka, zajęcia plastyczne, techniczne itp. Należałoby w taki sposób urządzić klasę- pracownię, by stwarzała możliwości różnorodnych zajęć w dwóch strefach:

1. Strefy dużej atrakcyjności

2. Strefy o małej sile przyciągania

Strefa atrakcyjna powinna stwarzać warunki do nieskrępowanej działalności dzieci – bezpośredniej styczności (pomysły). Zajęcia lekcyjne odbywają się zazwyczaj w strefie o małej sile przyciągania (ławki, krzesła)

Ad4) Wzmocnienia za pomocą żetonów. Żeton lub znaczek może być wymieniany na inne nagradzające przedmioty lub czynności. Żetony łatwo jest rozdzielać miedzy dzieci, łatwo stają się one warunkowymi bodźcami wzmacniającymi. Ten system można połączyć z koncepcja wzmacniania za pomocą czynności o dużej sile przyciągania. Nauczyciel może wraz z uczniami niepełnosprawnymi opracować obszerną listę czynności i zdarzeń, warunków pod kątem wszystkich dzieci (ich potrzeb) – gry, zabawki, układanki, książki, płyty itp.

Dawanie żetonów można kojarzyć z pochwałą i zainteresowaniem okazanym danemu dziecku niepełnosprawnemu, a wówczas nastąpi generalizacja wzmocnienia na bodźce o charakterze społecznym.

Standardowe procedury dydaktyczne

• Pierwszym posunięciem dydaktycznym musi być wstępna ocena umiejętności i reagowania w sytuacji społecznej (związek z diagnozą).

• Kolejny krok to wyraźne określenie celów nauczania. Najlepiej zacząć od celów globalnych (kierunkowych), a potem rozłożyć je na cele etapowe i operacyjne (szczegółowe). Następnie dla każdego z nich określić zadania krótkoterminowe.

• Trzecim zasadniczym składnikiem będzie wypracowanie systemu mierzenia poziomu umiejętności i sprawności uczenia się. Obserwacja zmian na bieżąco i diagnoza sugerują pewne modyfikacje tych fragmentów systemu, które się nie sprawdzają.

• Czwarty element to określenie kryterium umiejętności dydaktycznych (podstawowych) po to, by uczeń niepełnosprawny i nauczyciel oraz rodzice wiedzieli, kiedy cel został osiągnięty.

• Po piąte, chodzi wreszcie o stworzenie zaplecza motywacyjnego dla odbywającego się procesu rehabilitacyjnego.

Założenia te mogą też być podstawą procedury postępowania usprawniającego z uczniami niepełnosprawnymi jako materiał wyjściowy do dalszych badań naukowych.