2. KLASYFIKACJA ZJAWISK TURYSTYCZNYCH

2.1. RODZAJE TURYSTYKI

Na przełomie XX i XXI wieku nastąpiło wyraźne zróżnicowanie i wzbogacenie sposobów spędzania czasu wolnego, powstało szczególnie dużo tak zwanych form turystyki specjalnych zainteresowań. Proces ten szczególnie widoczny jest w krajach wysoko rozwiniętych, ale także mne kraje, próbując rozwijać turystykę, starają się urozmaicać sposób spędzania czasu. W do­bie epoki globalno-informatycznej można mówić o zjawisku powszechnej „turystyfikacji". To nowe pojęcie odzwierciedla coraz większe zainteresowanie uprawianiem różnych, w tym także nowych, form turystyki. Współczesny świat i organizatorzy turystyki na wielu konty­nentach proponują wciąż nowe formy spędzania czasu wolnego. Rodzą się zatem nowe rodza­je turystyki, które często trudno jest zakwalifikować do tradycyjnych, wyodrębnionych wiele lat wcześniej form. W literaturze końca XX wieku można zauważyć między innymi turystykę krajoznawczą, kwalifikowaną, zdrowotną, biznesową - związaną z wykonywaniem zawodu oraz inne, rzadsze formy ruchu turystycznego.

Zmieniający się w szybkim tempie świat i przemiany w sferze czasu wolnego i zacho­wań wolnoczasowych powodują, iż istnieje potrzeba nowego spojrzenia na rodzaje turystyki, a w każdym razie na wyodrębnienie nowych form, które w wielu krajach nabrały już dużego znaczenia, w innych zaś są dopiero na początkowym etapie rozwoju.

Przedstawione w niniejszym rozdziale formy są najbardziej charakterystyczne dla współ­czesnego świata, należy jednak pamiętać o ich nierozłącznosci. Bardzo często nawzajem się przenikają, a zatem turysta uczestnicząc w ruchu turystycznym, będąc na imprezie turystycz­nej, jest zarazem uczestnikiem wielu form turystyki. Poniżej scharakteryzowane zostały naj­ważniejsze jej rodzaje decydujące o obliczu turystyki na świecie. Ich spektrum może być jed­nak jeszcze szersze, chociaż udział innych form turystyki jest stosunkowo niewielki. Analiza dostępnej literatury oraz własne badania i obserwacje pozwoliły na wyodrębnienie następują­cych rodzajów turystyki.

Turystyka krajoznawcza - określana bywa często inaczej jako turystyka poznawcza lub turystyka dziedzictwa. Przeciętni turyści utożsamiają ją ze zwiedzaniem, poznawaniem. Tury­styka krajoznawcza związana jest zatem głównie z poznawaniem kraju ojczystego i jego róż­norodnych walorów. Z tą formą turystyki nierozerwalnie związane jest pojęcie krajoznawstwa. W kontekście historycznym krajoznawstwo może być rozpatrywane jako zbiór wiadomości o kraju lub jako ruch społeczny. Pierwsza opcja była charakterystyczna dla okresu przedwo­jennego, podobnie termin ten pojmował Mieczysław Orłowicz. Krajoznawstwo traktowane jako ruch społeczny było typowe dla okresu powojennego (Gaworecki, 2003). Historia krajo­znawstwa sięga XV wieku, już wtedy zaczęły się kształtować pierwsze teorie, pojęcia i kie-ranki. Za pierwszego polskiego krajoznawcę należy uznać Jana Długosza. Istnieje wiele de­finicji krajoznawstwa, dyskusji terminologicznej nie sposób zamknąć na określonym etapie,

— 20 —

KLASYFIKACJA ZJAWISK TURYSTYCZNYCH

krajoznawstwo ciągle się rozwija i zmienia się jego znaczenie (Kruczek, Kurek, Nowacki, 2003). Problem krajoznawstwa znakomicie ujął K. Denek, twierdząc, iż ze względu na inter­dyscyplinarny charakter stanowi dziedzinę wiedzy zorientowaną na poznawanie kraju. Sens nowoczesnego krajoznawstwa zawarł w stwierdzeniu „Znać swój kraj i ludzi w dynamice dziejów, rozmachu przyrody i twórczości człowieka" (Denek, 1981). T. Łobożewicz twierdzi, że bez krajoznawstwa turystyka byłaby tylko zwykłym „przemieszczaniem się" w przestrzeni, np. podróżą, marszem, jazdą lub pływaniem (Łobożewicz, 1997). W ostatnich latach niektóre kręgi specjalistów wprowadziły nowe pojęcie światoznawstwa, czyli poznawania świata. Jest to zjawisko znamienne dla ostatnich lat, powszechnej globalizacji, łatwości przemieszczania się i dostępności informacji. Warto podkreślić, iż przez turystykę krajoznawczą doskonale reali­zowane są funkcje poznawcze i wychowawcze turystyki.

Turystyka poznawcza obejmuje różne aspekty historii, sztuki, tradycji i życia społecznego. Turyści zwiedzają poszczególne miejsca i obiekty, centra krajoznawcze lub podróżują szlaka­mi tematycznymi. Spośród wielu szlaków wytyczonych w Europie warto wymienić Drogę św. Jakuba do Santiago de Compostela, Szlak Jedwabny, Cysterski, Mozarta, Wikingów, Celty­cki czy Hanzeatycki. W Polsce między innymi Szlak Bursztynowy, Piastowski, Architektury Drewnianej i Renesansu Polskiego.

Odmianą turystyki krajoznawczej może być turystyka biograficzna polegająca na udawa­niu się do miejsc związanych ze znanymi osobistościami żyjącymi obecnie lub w przeszłości. Turyści odwiedzają miejsca, gdzie przebywały znane osoby, przemierzając wyznaczone spe­cjalnie dla nich szlaki biograficzne. Przykładem najbardziej uczęszczanych tras w Polsce są szlaki Ojca Świętego Jana Pawła II, Mikołaja Kopernika lub Fryderyka Chopina.

Bardzo popularne w pierwszej dekadzie XXI wieku są krótkie, średnio trzydniowe wy­cieczki do wybranego miasta, organizowane zwykle podczas weekendu. Nazywa się je city break, podróż na miejsce zajmuje najczęściej od 1 do 3 godzin lotu. Wyjazdy organizowane są zazwyczaj do wielkich miast europejskich, ale również do Nowego Jorku, Dubaju lub Hong Kongu. Często zwiedzanie ośrodków miejskich określa się też terminem turystyki miejskiej.

Turystyka aktywna - w literaturze występuje stosunkowo często pojęcie turystyka kwa­lifikowana, chociaż coraz modniejszym terminem staje się turystyka aktywna. Jest to forma wymagająca szczególnego przygotowania, umiejętności, zastosowania specjalistycznego sprzę­tu i wykorzystania doświadczenia. W literaturze zachodniej do turystyki aktywnej zalicza się kilkadziesiąt różnych jej form. Wachlarz zainteresowań turystów i możliwości spędzania ak­tywnie czasu wolnego sprawiają, iż formę tę określa się jako turystykę specjalnych zaintere­sowań lub turystykę specjalistyczną. Obok turystyki krajoznawczej właśnie turystyka aktywna uważana jest za najstarszą formę turystyki.

Wśród wielu jej form do najważniejszych należą: turystyka piesza nizinna i górska, wod­na (kajakowa, motorowodna, żeglarska i podwodna), narciarska, rowerowa, motorowa (w tym caravaning), łowiectwo, wędkarstwo, jeździectwo oraz inne, niekiedy o obco brzmiących na­zwach nowoczesne formy turystyki. Poniżej przedstawiono kilka spośród wielu takich nowych form turystyki aktywnej:

Trekking - jest to forma turystyki uprawiana w trudnych warunkach terenowych i klima­tycznych. Istnieją także inne określenia trekkingu, często kojarzone z turystyką górską. Wyróż­nić można kilka form trekkingu. Najpopularniejszą formą jest trekking klasyczny, czyli górski. W uproszczeniu można określić go jako formę pośrednią pomiędzy wspinaczką a turystyką pieszą górską. Inne jego formy to trekking: pustynny, tropikalny, lodowcowy, polarny, rzecz­ny, na bagnach i na wulkanach.

ZARYS WIEDZY O TURYSTYCE

— 21 —

Wspinaczka - doskonała forma turystyki wyrabiająca zmysł równowagi, ogólną sprawność i siłę. Jednocześnie zmusza do dbania o własną sylwetkę. Do niedawna wspinaczka uznawa­na była za niebezpieczną i ekstremalną. Z chwilą postępu technologicznego i udoskonalenia sprzętu wspinaczka stała się niemal powszechnie dostępna. Jej miłośnicy mogą realizować swoje marzenia na wielu ścianach wspinaczkowych, nie ruszając się z miejsca zamieszkania lub wspinać się w rejonach skałkowych na wyżynach lub w górach.

Climbing - wchodzenie po skale, śniegu lub lodzie, które wymaga użycia rąk. Forma ta ma wiele stylów i odmian. Jedną z nich jest bouldeńng - wspinanie się na odosobnione gła­zy lub skały bez asekuracji liną. Buildering lub urban climbing to wspinanie się na miejskie budynki lub mosty. Ice climbing polega na wspinaniu po lodowych ścianach. SolocUmbing (free climbing) to wspinaczka bez asekuracji. Rambling - połączenie turystyki wysokogórskiej z elementami wspinaczki.

Z turystyką rowerową związane są nowe formy, należą do nich między innymi (Lewan­dowski, 2009):

• MTB (mountain terrain bike) - klasyczne kolarstwo górskie,

• cross country — przełajowa jazda na rowerze górskim,

• downhill - zjazd na rowerze w ekstremalnie trudnym terenie,

• uphill - podjazd pod górę na czas,

• unicycling -jazda na rowerze jednokołowym,

• bobrun cycling -jazda na rowerze po torze bobslejowym.

Jedną z najpopularniejszych form turystyki aktywnej jest narciarstwo oraz popularny na przełomie wieków snowboarding. Oprócz tych tradycyjnych rodzajów wyróżnia się ponadto (Lewandowski, 2009):

• steep skiing - narciarstwo wysokogórskie,

• extreme skiing - narciarstwo ekstremalne,

• heliskiing/helisnowboarding - zjazd z trudno dostępnego terenu górskiego, na który wcześniej narciarza lub snowboardzistę przetransportował helikopter,

• skialpinizm -jest połączeniem wspinaczki zimowej, wędrówki na nartach (ski-touring) oraz zjazdu na nartach,

• speed skiing - narciarstwo szybkościowe, dąży się do uzyskania jak największej szybkości,

•freestyle skiing - narciarstwo zjazdowo-akrobatyczne,

•freeride -jazda w dziewiczym terenie, w trudno dostępnych wysokogórskich rejo­nach, najczęściej po puchu,

• kitę skiing - narciarstwo żaglowe z wykorzystaniem siły wiatru. Można w ręku trzy­mać żagiel bądź latawiec, szczególnie podczas wypraw polarnych,

• skijoring -jazda na nartach za zwierzęciem, najczęściej za koniem. Również prze­jażdżki psimi zaprzęgami stają się w różnych regionach wielką atrakcją turystyczną, szczególnie dla dzieci i młodzieży,

• skibobbing - zjazd na pojeździe przypominającym skuter z płozami zamiast kół,

• snowrafting - zjazd pontonami po zaśnieżonych stokach górskich,

• snowtubing — zjazd na dętkach po śniegu,

• snowshoeing - poruszanie się w terenie zaśnieżonym w „rakietach śnieżnych", naj­częściej podczas wypraw polarnych.

— 22 —

KLASYFIKACJA ZJAWISK TURYSTYCZNYCH

Do turystyki motorowej oprócz rajdów samochodowych i motocyklowych zalicza się na­stępujące formy:

• ąuady - to połączenie motocykla z miniaturowym samochodem. Turyści, zmagając się z dziką przyrodą, czterokołowym pojazdem pokonują bezdroża, przeszkody tere­nowe, strome zjazdy i podjazdy, przeprawiają się przez brody, rzeki, bagna,

• off-road — jazda samochodem terenowym po dzikich, niedostępnych dla zwykłych czterokołowców drogach,

•jetski, aąuabike - sporty uprawiane na skuterach wodnych.

Wśród ekstremalnych form rekreacji i turystyki związanych z przestrzenią powietrzną można wyróżnić:

• spadochroniarstwo (parachuting) — skoki spadochronowe z samolotu oraz akroba­cje i skoki na celność,

• skydwing - podniebne nurkowanie, skoki ze spadochronem z samolotu lecącego na dużej wysokości, odmianą jest speed skydwing - czyli skoki polegające na osiągnię­ciu jak największej prędkości (Lewandowski, 2009),

• base jumping - spadochroniarstwo ekstremalne polegające na skokach z obiektów stałych,

• scad diving/jumping — skoki bez zabezpieczenia wykonywane z kilkudziesięciu me­trów do specjalnej siatki,

• bungy jumping — skoki na rozciągliwej linie dynamicznej wykonywane z mostów i wysokich budowli. Pomysł narodził się w Nowej Zelandii. Most nad rzeką Kawa-rau niedaleko Queenstown, na którym wykonano pierwszy skok, jest teraz atrakcją turystyczną i celem wielu turystów. Podobnym zainteresowaniem cieszą się skoki wykonywane z mostu na granicy Zambii i Zimbabwe nad rzeką Zambezi, w pobli­żu wielkiej atrakcji, jaką są Wodospady Wiktorii. Nową formą jest helibungy, czyli skoki na linie z helikoptera,

• baloniarstwo (balooning) - loty balonami, popularne np. nad sawannami w Afryce oraz w pobliżu znaczących atrakcji turystycznych, są to często balony na uwięzi. Przykładem może być wznoszący się pionowo balon w pobliżu kompleksu świątyn­nego Angkor Wat w Kambodży,

• hang gliding — lotniarstwo,

• paragliding - paralotniarstwo, loty na lotni elastycznej, pozbawionej ramy,

• parascending - lot ze spadochronem na linie za motorówką lub samochodem (Lewandowski, 2009).

Turystyka wodna cieszy się wielkim zainteresowaniem, w ciągu ostatnich lat narodziło się mnóstwo nowych, atrakcyjnych rodzajów sportów i zabaw rekreacyjnych w środowisku wodnym:

• surfing - jazda na desce po przybojowej, wysokiej fali oceanicznej lub rzecznej

(riversurfing),

• bodyboarding — pływanie po falach na desce w pozycji poziomej {kneeboarding

- w pozycji klęczącej),

• windsurfing - inaczej boardsailing, forma żeglarstwa na nietonącej desce z żaglem

o różnej powierzchni; pływanie na desce od lat jest popularną formą aktywnego spędzania czasu nad zbiornikami wodnymi. Może być uprawiany na jeziorach, jak i otwartych wodach przybrzeżnych,

ZARYS WIEDZY O TURYSTYCE

— 23 —

• kitesurfing/kitesailing - surfing z latawcem uważany za jeden z najmłodszych spor­tów ekstremalnych. Pojawił się u schyłku XX wieku. Jest to forma wymagająca dużej odwagi, sprawności i doświadczenia. Kitesurfing polega na poruszaniu się po wodzie na zwrotnej, mniejszej niż surfingowa, desce, ciągniętej przez wielki latawiec, któ­ry zastępuje tradycyjny żagiel. Dzięki niemu można wznieść się kilka metrów nad powierzchnię wody,

• rafting - spływ pontonami po rwących, górskich rzekach. Firmy organizujące tego typu imprezy zapewniają uczestnikom oprócz wioseł i pontonów także kaski i kami­zelki ratunkowe,

• hydrospeed — poruszanie się po rwącej rzece na desce ze specjalnymi uchwytami. Rzekę pokonuje się, płynąc głową w dół. Jest to sport popularny głównie we Fran­cji i Szwajcarii, uprawiany na rwących rzekach, coraz częściej wprowadza się go do ofert turystycznych innych krajów. Inaczej określany jako water sledging („sanecz­karstwo wodne"),

• shotoverjet - pokonywanie specjalną łodzią motorową rzek i kanionów, najczęściej pod prąd. Ta forma turystyki popularna jest w Nowej Zelandii,

• whitewater - spływ kajakiem bądź kanadyjką spiętrzonymi rzekami górskimi (whi-tewater kayaking/canoeing),

• tubing - spływ rzekami na dętkach o dużej średnicy,

• canyoning - pokonywanie górskich rzek i kanionów różnymi sposobami, zjeżdża się na linach, przedziera przez szalejącą kipiel, skacze do wąskich zagłębień wypełnio­nych wodą. Podobną formą jest clijf jumping, czyli skoki z klifów oraz coastering polegający na pokonywaniu dzikich wybrzeży (Lewandowski, 2009),

• nurkowanie (diving) -jedna z najmodniejszych form turystyki aktywnej, organiza­torzy zapewniają zwykle cały konieczny sprzęt. Kursy i szkolenia prowadzone są w miejscowościach turystycznych, gdzie są doskonałe warunki do nurkowania. Przy­kładem mogą być miejscowości w Egipcie położone nad Morzem Czerwonym lub w innych częściach świata z rafami koralowymi lub bogatym światem podwodnym. Dla zamożnych turystów atrakcyjnymi akwenami są wody Oceanu Spokojnego i In­dyjskiego oraz Morze Karaibskie,

• narciarstwo wodne (waterskiing) -jazda na pojedynczych bądź podwójnych nartach podczas holowania przez motorówkę.

Istnieje jeszcze wiele odmian sportów ekstremalnych, które można zaliczyć zarówno do rekreacji, jak i do turystyki. Są to:

• parkour- szybkie i płynne pokonywanie przeszkód naturalnych i stworzonych przez
człowieka w połączeniu z biegiem,

• sand skiing (sandsnowboarding) - zjazdy po piasku na nartach bądź na snowboar­dzie,

• grass skiing — narciarstwo na trawie,

• street luge - saneczkarstwo rolkowe, uliczne, zjeżdżanie wzdłuż spadzistych ulic,

• skateboarding - jazda na deskorolce i wykonywanie na niej określonych ewolucji,

• street surfing — lądowa odmiana żeglowania na desce,

• rollerskating - rolkarstwo (Lewandowski, 2009).

Inne formy turystyki aktywnej:

• speleologia - zwiedzanie i penetrowanie jaskiń. Może ono przybierać formę bar­
dzo specjalistyczną lub w niektórych przypadkach, gdy jaskinie udostępnione

— 24 —

KLASYFIKACJA ZJAWISK TURYSTYCZNYCH

i zaadaptowane są dla masowego ruchu turystycznego, stają się także atrakcją kra­joznawczą, stanowiącą ważny element produktu turystycznego w danym regionie. Trasy podziemne poprowadzone są również w kopalniach, bunkrach, systemach umocnień, podziemnych miastach i lochach. Te nowe atrakcje stanowią połączenie turystyki militarnej i postindustrialnej. Do speleologii zalicza się także ccwing - ta­ternictwo jaskiniowe, jest to pokonywanie i penetracja jaskiń przy pomocy specjal­nych technik taternickich,

• nordic walking—forma rekreacji i turystyki polegająca na marszach ze specjalnymi ki­jami. Została wymyślona w Finlandii jako forma treningu dla narciarzy biegowych,

• zorbing - powstał w Nowej Zelandii, jego twórcy zainspirowali się rysunkiem Leo­narda da Vinci przedstawiającym człowieka wpisanego w koło. Powstała zorba, bę­dąca kulą, którą stacza się po łagodnym zboczu lub odpowiednio przygotowanym torze. Będący w środku człowiek zapiera się rękami i nogami, jednak po wyjściu może mieć kłopoty z utrzymaniem równowagi. Ta forma aktywności zdobywa zwo­lenników na całym świecie,

• slacking/slackline — poruszanie się na linie zawieszonej na dużych wysokościach, zwykle bez asekuracji,

• odmianą strzelectwa są airsoft i paintball. Airsoft jest to gra zespołowa wykorzystu­jąca pneumatyczne repliki broni palnej, strzelające plastikowymi kulkami. Paintball to strzelanie do celu żelatynowymi kulkami, które w momencie trafienia rozbryzgu­ją zawartą w nich farbę.

Interesującą formą może być także survival, nazywany też szkołą lub sztuką przetrwania. Obozy lub nawet krótkie imprezy survivalove organizowane są w trudno dostępnych miej­scach i odbywają się w ekstremalnych warunkach. Takie imprezy przyciągają poszukiwaczy przygód. Często odbywają się one w na starych poradzieckich poligonach lub w poniemie-ckich bunkrach. Ściągają miłośników ekstremalnych przygód. Firmy specjalizujące się w ich przeprowadzaniu organizują np. zjazdy na linach, budowę mostu, pokonywanie stromych po­dejść czy ścian wspinaczkowych. W pewnym sensie niektóre czynności można zaliczyć do turystyki militarnej. Dawne forty, koszary i garnizony, które często przez lata niszczały, obec­nie zaczynają ożywać i stają się atrakcją turystyczną. W byłych bastionach organizuje się dla miłośników historii i militariów biegi przez tory przeszkód, musztrę, strzelanie, rzut granatem itp. Częste są także przejażdżki transporterami lub czołgami. Wszystko to może się odbywać pod komendą przebranego w historyczny mundur oficera. Uczestnicy takich zabaw odbywają jednocześnie bardzo przekonywującą wycieczkę w czasie. Osobliwym pomysłem jest organi­zowanie noclegów w bunkrach przeciwatomowych. Na taki pomysł wpadli Szwajcarzy, którzy w pomieszczeniach o stałej temperaturze 18° C zapewniają nocleg w wieloosobowych salach na niezbyt wygodnych pryczach.

Istnieją jeszcze formy turystyki aktywnej stosunkowo rzadko uprawiane, ale mające w ostatnich latach coraz większe znaczenie - np. bird safari (turystyka ornitologiczna) nazy­wana także podglądaniem życia ptaków. Tego typu formy można wiązać z turystyką poznaw­czą lub ekoturystyką.

Geoturystyka -jest w pewnym sensie formą turystyki krajoznawczej, chociaż w niektórych sytuacjach może mieć także pewne cechy wspólne z turystyką specjalistyczną. Zatem jako zja­wisko mające związki z innymi rodzajami turystyki może być wyodrębniona jako niezależna for­ma. Polega ona na poznawaniu atrakcji geologicznych oraz aktywnym udziale w „odkrywaniu"

ZARYS WIEDZY O TURYSTYCE

— 25 —

mteresujących form, skal, minerałów, ukształtowania terenu oraz krajobrazu. Miejscem upra­wiania tej formy turystyki są również kopalnie. Dokładne poznawanie wymienionych walorów wymusza często zastosowanie specjalistycznego sprzętu, bowiem geoturystyka w niektórych pizypadkach wymaga od turystów poruszania się w trudnych warunkach terenowych, a także posługiwania się sprzętem używanym przez geologów. Szczególnymi miejscami, w których można uprawiać geoturystykę są tworzone z inicjatywy UNESCO geoparki.

Ttirystyka sportowa - inaczej określana jako usportowiona, jest bardzo ściśle związa­na z turystyką aktywną. Głównym motywem jej uprawiania jest osiągnięcie założonego celu. Przykładem może być pokonanie trudnej góry, drogi wspinaczkowej czy przepłynięcie rwą­cej rzeki.

Poniekąd do turystyki sportowej zalicza się także wyjazdy na wielkie imprezy sportowe, obserwowane bezpośrednio przez rzesze kibiców i turystów. Można stosować określenie fa-noturystyka, gdyż widzowie są najczęściej fanami drużyn bądź poszczególnych zawodników. Znaczącymi imprezami są przede wszystkim igrzyska olimpijskie oraz mistrzostwa świata, Europy bądź innych kontynentów. Obserwowanie widowisk może być również zaliczane do turystyki kulturowej lub rozrywkowej, dlatego klasyfikacja turystyki sportowej na pewno po­zostanie sprawą dyskusyjną. Ogromną rolę odgrywa popularność poszczególnych dyscyplin sportowych. Ekonomiści regularnie obserwują wpływ wielkich imprez na biznes. Po zakoń­czeniu mistrzostw czy olimpiad do kraju lub miasta, które było organizatorem igrzysk, przez szereg miesięcy lub lat przybywają kolejne segmenty turystów. Na tego typu imprezach zyski osiąga cała branża turystyczna, także drobni sklepikarze, taksówkarze, sprzedawcy i producenci pamiątek. Na wielkich imprezach sportowych zyskuje zwykle cały region. Organizatorzy mo­dernizują infrastrukturę, którą w przyszłości wykorzystywać będą zarówno mieszkańcy, jak i przybywający turyści. Uważa się, iż w kilku najbliższych latach, po zakończeniu rozgrywek mistrzowskich, np. w piłce nożnej, wpływy z turystyki będą dodatkowo rosły od 3 do 6%. Warto dodać, iż taką reklamę krajowi lub regionowi może zrobić impreza o zasięgu europej­skim czy światowym.

Turystyka wypoczynkowa - może być także określana jako wypoczynek bierny w odróż­nieniu od często stosowanego określenia „wypoczynku aktywnego", który w swej istocie jest turystyką aktywną. Niektórzy autorzy utożsamiają turystykę wypoczynkową z rekreacją lub w literaturze zachodniej używa się określenia „3s" od słów sun, sea, sand. Zatem turystyka wy­poczynkowa ze swej natury jest turystyką masową najczęściej uprawianą nad morzem. Jest to bez wątpienia najważniejsza, najczęściej uprawiana forma turystyki. Badania w wielu krajach wskazują, iż najczęstszymi motywami wyjazdów turystów są właśnie cele wypoczynkowe. Bardzo często ośrodki wypoczynkowe łączą turystykę wypoczynkową z rozrywką. W wielu centrach wypoczynkowych powstają dyskoteki i parki rozrywki. Przykładem mogą być liczne ośrodki śródziemnomorskich wybrzeży.

Turystyka lecznicza - tę formę turystyki można określić także inaczej jako uzdrowiskową lub sanatoryjną. Niekiedy nazywana bywa w szerszym kontekście jako turystyka zdrowotna. Jednak należy pamiętać, iż jest to określenie na tyle szerokie, że obejmuje niemal wszystkie formy turystyki. Uprawiana jest w ośrodkach posiadających status uzdrowiska, w miejscach występowania wód mineralnych, a także w miejscowościach o wyjątkowych walorach klima­tycznych. Celem przyjazdu turystów - kuracjuszy jest przede wszystkim poprawa stanu zdro­wia, chociaż z infrastruktury turystycznej korzystają również inne segmenty turystów.

— 26 —

KLASYFIKACJA ZJAWISK TURYSTYCZNYCH

Modne stają się ośrodki typu spa i wellness. Na początku XXI wieku jest to nowa forma turystyki opierająca się na filozofii dobrego samopoczucia, którego tak bardzo brakuje współ­czesnemu człowiekowi. W miejscowościach uzdrowiskowych wprowadza się też i rozszerza inną ofertę urozmaicającą pobyt. Są to zwykle imprezy kulturalne lub rozrywkowe.

Turystyka kulinarna - określana również jako gastronomiczna. Jest to nowa i wciąż dy­namicznie rozwijająca się forma turystyki. Warto ją wyodrębnić jako osobne zjawisko, chociaż dostrzega się pewne związki z turystyką krajoznawczą lub turystyką kulturową. W ostatnich latach zauważa się coraz powszechniejsze zainteresowanie serwowanymi w różnych częś­ciach świata przysmakami, kuchnią regionalną. Są turyści, którzy podróżują np. szlakiem se­rów, win, odwiedzają jedynie regionalne restauracje, nie zwracając uwagi na zabytki lub inne atrakcje turystyczne. Niektóre regiony specjalizują się w tego typu produktach turystycznych. Powstają przewodniki kulinarne opisujące najbardziej charakterystyczne potrawy. W ostat­nich kilku latach zjawisko to staje się coraz bardziej powszechne. Polska także nie pozostaje w tyle, tym bardziej, że specjały polskiej kuchni znane są również poza granicami kraju. Na­leżą do nich promowane oscypki, kiszone ogórki, wędliny, różne gatunki chleba. Jest to oferta, na której także możemy skorzystać, rozszerzając rodzimy produkt turystyczny. W niektórych krajach europejskich specjały kuchni mają ustaloną markę i są nadal szczególnie eksponowa­ne. We Francji takich produktów jest aż 130, we Włoszech 120, a w Grecji i Portugalii po 80. Turystyka kulinarna nabiera coraz większego znaczenia, szczególnie często odwiedzane są regiony znane z produkcji win. Wówczas mówi się o turystyce winiarskiej - enoturystyce. Miejsca te są wyjątkowo atrakcyjne, gdyż łączą elementy poznawcze z degustacją i sprzedażą. Pierwszy szlak na świecie śladem słynnych winnic i win powstał w Niemczech już w 1935 roku. Do najciekawszych krajów słynących z win należą: RPA, Nowa Zelandia, Chile, Argentyna, USA, a w Europie wiele krajów od Portugalii po Mołdawię.

Znane w Europie browary udostępniają część muzealną, zazwyczaj bardzo atrakcyjnie przygotowaną i w ten sposób zapewniają sobie również promocję. Jest to dobry przykład łą­czenia elementów poznawczych z kulinarnymi i industrialnymi.

Ekoturystyka - coraz częściej ludzie wyjeżdżają poza miasto, poza duże aglomeracje po to, by znaleźć się w innym, przede wszystkim czystym, nieskażonym środowisku. Przez ekotu­rystykę można rozumieć przebywanie na łonie natury, w czystym środowisku, z dala od ośrod­ków przemysłowych, industrialnego krajobrazu. K. Kozuchowski (2005) przez ekoturystykę rozumie „podróże, wycieczki i pobyty w naturalnym lub mało przez człowieka zmienionym krajobrazie, których uczestnicy świadomie respektują wartość środowiska przyrodniczego, po­średnio lub bezpośrednio przyczyniają się do jego ochrony". Ekoturystyka bliska jest pojęciu turystyki zrównoważonej, przyjaznej środowisku i zgodnej z koncepcjami zrównoważonego rozwoju (Kozuchowski, 2005).

Amerykańska organizacja Ecotourism Society definiuje ekoturystykę jako podróż do na­turalnych miejsc przyrodniczych, która z jednej strony pomaga chronić środowisko naturalne, a z drugiej podtrzymuje dobrobyt lokalnych mieszkańców (Zaręba, 2000).

Agroturystyka - jest to forma turystyki wiejskiej. Z definicji różni się jednak od niej, jest jak gdyby węższą specjalizacją. Polega na większej integracji ze środowiskiem wiej­skim, w którym się przebywa. Często sam pobyt na wsi nazywany jest agroturystyką. Jednak aby można było mówić o gospodarstwie agroturystycznym lub o takich usługach, musi być spełnionych szereg warunków. Najważniejszym czynnikiem jest branie czynnego udziału

fZARYS WIEDZY O TURYSTYCE —27 —

w pracach gospodarstwa. Mogą to być zwykłe, proste czynności niewymagające specjalistycz­nej wiedzy rolniczej. Można popracować przy sianokosach, zbiorze warzyw, brać udział w orce, pomagać przy wypasie krów lub kóz. Często gospodarstwa serwują tzw. zdrową, ekologicz­ną żywność. Przebywający na łonie natury goście mają okazję do niemal całkowitej integracji ze środowiskiem naturalnym. Agropensjonaty rozszerzają także swoją ofertę np. o specjalne apartamenty z baldachimem dla nowożeńców. Jednak do najczęściej oferowanych atrakcji poza zdrową żywnością należą: ogniska, grillowanie, pokazy wypieku chleba, wyrobu sera oraz pokazy twórczości ludowej, wypożyczanie rowerów, grzybobranie, zimą kuligi, jazda konna, przejażdżki bryczką, obserwowanie przyrody, np. bocianich gniazd, i spacery po atrakcyjnej okolicy. Nie wystarcza już tylko świeże powietrze i bezpośredni kontakt z przyrodą. Duże zna­czenie ma element miejscowego folkloru. Niektóre miejscowości reklamują tzw. folk wczasy, podczas których można się nauczyć lokalnego rzemiosła.

Turystyka motywacyjna - jest nowoczesną formą zarządzania firmą, polegającą na or­ganizowaniu wyjazdów dla pracowników. Wyjazdy te traktowane są jako rodzaj nagrody lub zachęta do lepszej pracy. Często wyjazdy mają charakter integracyjny. Podczas wyjazdów mo­tywacyjnych zwykle jest bardzo bogaty program obejmujący zarówno zwiedzanie, jak i roz-lywkę, wypoczynek oraz integrację w formie zabawy. Istnieje bardzo dużo form i sposobów zagospodarowania czasu wolnego podczas tego typu wyjazdów. W literaturze i języku branżo­wym wyjazdy motywacyjne przyjęto określać mianem incentive lub turystyki stymulacyjnej. Istotnym walorem turystyki motywacyjnej jest fakt przebywania poza stałym miejscem pracy osób, które w firmach funkcjonują w innych układach i zależnościach służbowych, podczas wyjazdów dochodzi często do odwrócenia piramidy społecznej. Wyjazdy motywacyjne orga­nizuje się zwykle poza szczytem sezonu, co przyczynia się także do łagodzenia niekorzystne­go dla gospodarki zjawiska sezonowości. Podróże motywacyjne znajdują swoje potwierdzenie szczególnie w krajach wysoko rozwiniętych.

Celem wyjazdów motywacyjnych jest wzmocnienie więzi z macierzystą firmą, integro­wanie się z zespołem pracowników, zdobycie wiedzy i doświadczenia, kształtowanie kultury organizacyjnej i wizerunku firmy, rozbudzenie zapału do działania, zmotywowanie do ambit­nych przedsięwzięć oraz uodpornienie na działania konkurencyjnych firm.

Turystyka socjalna - ta forma łączy w sobie wiele różnych rodzajów turystyki. Pole­ga na finansowaniu lub częściowym dofinansowaniu wyjazdów pracowników lub ich dzieci np. na obozy i kolonie. Pomoc może się przejawiać także w subsydiowaniu lub udzielaniu preferencyjnych pożyczek. Dofinansowywane mogą być wyjazdy na wczasy, ale również za­kup sprzętu turystycznego i rekreacyjnego. Celem takiej pomocy jest umożliwienie wyjazdów rodzinom o najniższych dochodach. Działalność socjalną dla najuboższych prowadzą poza zakładami pracy także stowarzyszenia, fundacje, parafie oraz inne organizacje i instytucje. W rozwoju turystyki socjalnej dużą rolę może odgrywać polityka państwa. Jednak zarówno w krajach wysoko rozwiniętych, jak i mających kłopoty gospodarcze obserwuje się zjawisko marginalizacji turystyki socjalnej.

Turystyka biznesowa - uważana jest za jedną z najbardziej dochodowych form turystyki. Definicje turystyki zwykle wykluczają podróże w celach handlowych, biznesowych i w intere­sach. W potocznym rozumieniu turystyki również wyjazdów w interesach ludzie nie zaliczają do turystyki. Jednak biorąc pod uwagę przemieszczanie się, korzystanie z typowej infrastruk­tury i zagospodarowania turystycznego, należy i tego typu wyjazdy objąć w szerokim tego sło­wa znaczeniu mianem wyjazdów turystycznych.

— 28 —

KLASYFIKACJA ZJAWISK TURYSTYCZNYCH

Jak słusznie zauważa Gaworecki (2003), u podstaw turystyki biznesowej leżą inne uwarun­kowania socjoekonomiczne niż w przypadku pozostałych form turystyki. W przeciwieństwie do turystyki krajoznawczej, aktywnej bądź wypoczynkowej, gdzie istotne są dochody, ceny i ilość czasu wolnego, w turystyce biznesowej czynnik kosztów odgrywa znacznie mniejszą rolę i nie wiąże się ona z czasem wolnym, a wprost przeciwnie, uprawiana jest w tzw. czasie zajętym, czyli podczas i w celu wykonywania pracy.

Turystyka biznesowa jest najbardziej dochodową formą turystyki. Charakteryzuje się naj­wyższym standardem i jakością świadczonych usług. Turyści korzystają zwykle z hoteli o naj­wyższym standardzie, gdzie zatrudniona jest wysoko wykwalifikowana kadra z zakresu ob­sługi ruchu turystycznego, istnieje szybki i sprawny system przekazu informacji oraz wszelkie udogodnienia służące zarówno pracy, jak i wypoczynkowi. Odmiennie w porównaniu z innymi formami turystyki przedstawia się system promocji i reklamy. Zwykle opiera się ona na pry­watnych relacjach lub nawiązywaniu kontaktów usługodawców z firmami.

Niektóre źródła traktują turystykę biznesową bardzo szeroko, zaliczając do niej między innymi: konferencje, kongresy, targi, imprezy konsumenckie (eventy), imprezy motywacyjne, wyjazdy integracyjne, wyjazdy gratyfikacyjne, spotkania firmowe (wyjazdowe posiedzenia i narady) oraz wszelkiego rodzaju podróże biznesowe (delegacje służbowe).

Turystyka kongresowa i konferencyjna -jednym z segmentów uczestników ruchu tury­stycznego są osoby podejmujące podróże w celu uczestniczenia w kongresach, konferencjach i seminariach. Imprezy te mają charakter spotkań gospodarczych, ekonomicznych, politycznych, zawodowych i naukowych. Pod względem sposobu finansowania jest w swojej istocie podobna do turystyki biznesowej. Wymaga także wysokiego standardu i jakości świadczonych usług. Na uwagę zasługują miejsca koncentracji tej formy turystyki. Od lat obserwuje się na świecie tendencję do organizowania kongresów w dużych miastach, będących ośrodkami polityczny­mi, ale również imprezy te odbywają się w miastach historycznych lub krajoznawczych, tak by poza spotkaniami tematycznymi uatrakcyjnić pobyt uczestnikom w czasie wolnym. Podob­ne imprezy odbywają się często także w kurortach, miejscowościach uzdrowiskowych. Mniej­sze w swoim zasięgu konferencje mają miejsce w zabytkowych pałacach lub zamkach, z dala od dużych miast. Na świecie miejscami ważnych spotkań są centra komunikacyjne, niekiedy w pobliżu dużych lotnisk. Poza sezonem ciekawą ofertę organizacji konferencji proponują li­nie promowe. Na pokładzie promów w salach konferencyjnych podczas rejsu także mogą od­bywać się narady, debaty i dyskusje.

Turystyka morska - jak sugeruje nazwa, jest to rodzaj turystyki uprawianej w różnych formach na akwenach morskich. Do najbardziej popularnych jej form należą rejsy promowe. Szczególnie dobrze forma ta rozwinęła się na obszarach archipelagów. Promy są tam często je­dynym środkiem komunikacji. Inną formą są rejsy wycieczkowe - cruising. W tym celu buduje się luksusowe statki będące pływającymi hotelami, a niekiedy niemal pływającymi miastami. Na pokładach takich luksusowych statków znajdują się zazwyczaj wszystkie potrzebne turystom urządzenia rekreacyjne. Oprócz basenów, saun znajdują się niekiedy ściany wspinaczkowe, a nawet lodowiska. Często statki wycieczkowe same w sobie stanowią atrakcję. Infrastruktura jest tak bogata, iż czasami może przypominać infrastrukturę miejską. Firmy będące potenta­tami na rynku morskich podróży uważają, iż po 11 września 2001 roku zaczął się prawdziwy boom na rejsy liniowcami. Ludzie zaczęli uważać, że rejsy są o wiele bezpieczniejsze niż la­tanie samolotami i przebywanie na plażach w znanych kurortach. Przykładem takich zagrożeń są zamachy terrorystyczne na słynnej wyspie Bali w październiku 2002 i 2005 roku. Zaletą tej formy turystyki jest możliwość zwiedzenia wielu miejsc, krajów bez potrzeby pakowania się,

ZARYS WIEDZY O TURYSTYCE

— 29 —

przenoszenia bagaży. Z każdym rokiem przybywa luksusowych statków wycieczkowych. Po­tentaci na rynku morskich wycieczek zarabiają niekiedy dużo więcej niż znane firmy innych branż, np. Sony. Ocenia się, że morskie wycieczki są jednym z najszybciej rozwijających się segmentów całej branży turystycznej. Przykładem luksusowego statku pasażerskiego może być pływający od stycznia 2004 roku „Queen Mary 2", posiadający 350 m długości i wysokość 15-piętrowego wieżowca. Morską turystykę wycieczkową uprawiają głównie ludzie zamożni, najczęściej w luksusowe rejsy wybierają się Amerykanie i mieszkańcy Europy Zachodniej.

Innymi formami turystyki morskiej są: bardzo popularne żeglarstwo, charakterystyczne dla krajów wysoko rozwiniętych, windsurfing, a także rejsy przybrzeżne w pobliżu miejsco­wości turystycznych, najczęściej wzdłuż interesujących krajobrazowo wybrzeży. Do turystyki morskiej można też zaliczyć nurkowanie, które jest również formą turystyki aktywnej. Tury­styka podwodna szczególnie popularna jest na morzach, gdzie występują rafy koralowe. Przy­kładem mogą być Karaiby, Morze Czerwone oraz niektóre wybrzeża Morza Śródziemnego, a także, bardziej dla Europejczyków egzotyczne, obszary Wielkiej Rafy Koralowej u północ­no-wschodnich wybrzeży Australii oraz wyspy i wybrzeża Oceanu Indyjskiego. Atrakcyjnymi imprezami morskimi dla turystów są morskie safari, np. kilkudniowe wyprawy na foto-safari z wielorybami. W ostatnich latach organizuje się również ekstremalne wyprawy w rejony ark-tyczne, które przemierzane są na pokładach lodołamaczy. W niektórych krajach organizuje się też rejsy handlowe. Podczas rejsu dokonywane są zakupy w sklepach wolnocłowych. Ta for­ma turystyki jest jednak związana z czasowymi przepisami celnymi i może mieć tylko formę przejściową. Stosunkowo rzadkie są rejsy szkolne organizowane przez kluby lub stowarzysze­nia i organizacje społeczne, w których bierze udział zazwyczaj młodzież lub studenci.

Turystyka handlowa - polega na wyjazdach po zakupy do innej miejscowości lub, co jest charakterystyczne dla turystyki międzynarodowej, do innego kraju w celu dokonania tańszych zakupów. Zagraniczna turystyka handlowa bardzo ściśle związana jest z sytuacją ekonomiczną i gospodarczą poszczególnych państw. Na stan turystyki handlowej znaczący wpływ mają de­cyzje polityczne i przepisy celne. Uczestnikami tak pojętego ruchu turystycznego w przypadku turystyki międzynarodowej są najczęściej mieszkańcy miejscowości przygranicznych. Zwykle uczestnicy tej formy turystyki zaliczani są do odwiedzających jednodniowych.

Wiele dużych ośrodków handlowych, szczególnie w Azji, stawia na rozwój turystyki han­dlowej określanej mianem shoppingu. W rozbudowujących się centrach handlowych wielkich miast atrakcją turystyczną stają się organizowane „Shopping Festivale". Takim przykładem może być Dubaj w Zjednoczonych Emiratach Arabskich.

Dla wielu turystów podróżujących w celach poznawczych i w poszukiwaniu przygody istot­nym elementem programu jest także shopping. Zauważa się niekiedy, że może on dominować i spychać na drugi plan atrakcje nawet egzotycznych krajów. Nie chodzi tu nawet o zakup pa­miątek, ale przedmiotów codziennego użytku po bardzo atrakcyjnych cenach.

Turystyka zarobkowa - stosunkowo częsta w wymianie międzynarodowego ruchu oso­bowego. Turyści podróżują na okres kilku dni, tygodni lub miesięcy i podejmują pracę w celu poprawy swego statusu materialnego. Zwykle dotyczy to podróży kilkumiesięcznych lub w se­zonie letnim. Z tej formy zatrudnienia często korzysta młodzież. Przez część wakacji pracuje, a przez następną część wypoczywa lub zwiedza. Niekiedy zdobywa także dodatkowe kwali­fikacje. W ostatnim czasie sytuacja ekonomiczna wielu państw oraz duże bezrobocie wymu­szają na niektórych osobach wyjazdy w celu znalezienia zatrudnienia lub w celu polepszenia sytuacji materialnej.

— 30 —

KLASYFIKACJA ZJAWISK TURYSTYCZNYCH

Turystyka etniczna -jest jedną z najważniejszych form turystyki, szczególnie zaznacza się w Europie, uprawiana jest także na terenie Polski. Niekiedy wiąże się z turystyką krajoznaw­czą. Nazywana też jest turystyką sentymentalną lub turystyką refleksyjną. W literaturze spotyka się również określenie „powrót do korzeni", miejsc pochodzenia przodków lub uro­dzenia. Na turystykę etniczną ma wpływ sytuacja polityczna, swoboda podróżowania, bowiem bardzo często emigranci nie mogą przybywać do miejsc, skąd wcześniej wyemigrowali. Czę­sto powodem ich wyjazdu nie była sytuacja ekonomiczna, ale prześladowania, zmiany granic, napięcia i konflikty etniczne. Odmianą turystyki etnicznej, jak podaje Gaworecki (2003), jest turystyka polonijna. Można do niej zaliczyć podróże ludności narodowości polskiej z innych krajów, gdzie obecnie zamieszkują, do Polski lub wyjazdy Polaków do miejsc pochodzenia, np. na Kresy. Do Polski w celach etnicznych przybywają najczęściej Żydzi z Izraela i innych krajów oraz Niemcy. Niekiedy organizuje się specjalne imprezy, np. przejazdy tzw. „pociąga­mi pamięci".

Turystyka religijna i pielgrzymkowa (pątnicza) - w życiu codziennym używane są za­miennie określenia: turystyka religijna lub pielgrzymkowa, a często także pielgrzymowanie. Wydaje się jednak, jak podaje Jackowski (1991) i Gaworecki (2003), iż należy odróżnić tury­stykę religijną od pielgrzymkowej. Pielgrzymowanie naturalnie wiąże się z udawaniem się do miejsc świętych związanych z religią. Są to miejsca przechowywania relikwii Męki Pańskiej, spoczynku świętych, miejsca objawień i cudów. Pielgrzymi odwiedzają też sanktuaria, miej­sca związane z pobytem, miejscem urodzenia lub śmiercią świętych bądź udają się do miejsc, gdzie odbywały się lub odbywają ważne uroczystości religijne, na przykład spotkania młodzieży z Papieżem. Celem są także święte góry, np. Synaj, święte rzeki i miejsca, np. groty, źródła.

Osoby udające się do tych miejsc mogą mieć jednak różną motywację. Przez turystykę re­ligijną można rozumieć wyjazdy o charakterze religijno-poznawczym. Pielgrzymi podróżujący do miejsca świętego oprócz poświęcania czasu modlitwie i kontaktowi z Bogiem także chcą jak najwięcej zobaczyć, poznać historię, architekturę, zobaczyć dzieła sztuki. Niekiedy taki motyw może wysuwać się na plan pierwszy. Wówczas można już mówić o turystyce krajoznawczej, a nie religijnej. Turystyką pielgrzymkową jest podróż, w której najważniejszym celem jest spot­kanie z Bogiem, modlitwa, kontemplacja, osobiste religijne przemyślenia, uczestnictwo w uro­czystościach religijnych. W języku potocznym można używać określenia „turystyka pątnicza" lub „sacroturystyka". Inaczej można powiedzieć, iż turystykę religijną uprawiają pielgrzymi turyści, turystykę pielgrzymkową zaś pielgrzymi (Jackowski, 2004). Nieustannie w kręgach religijnych istnieje obawa, czy doczesność wrażeń doznawanych podczas pielgrzymkowych wyjazdów nie przysłania duchowego wymiaru spotkania z sacrum.

Zjawisko podróżowania do miejsc kultu ilustrują trzy formy podróży. Pierwszą z nich jest pielgrzymowanie, czyli udawanie się do miejsc świętych w celach czysto lub niemal wyłącz­nie duchowych, religijnych. Drugą jest turystyka religijna polegająca na wyjazdach do miejsc świętych z nastawieniem poznawczym, krajoznawczym, a czasami również duchowym. Sto­pień zaangażowania duchowego w każdej z tych dwóch form może być różny w zależności od stopnia pobożności, motywacji i wielu innych czynników. Trzecią formą podróży do miejsc świętych jest turystyka, którą można nazwać turystyką kulturową, gdyż wyjazdy realizują oso­by bez nastawienia religijnego, a czasami wręcz poznają inne, obce sobie religie, traktując je jako sferę właśnie kulturową, a nie sferę ducha.

Przedstawiona teoria może pozostawać w konflikcie z niektórymi sposobami traktowania turystyki religijnej i pielgrzymkowej, gdyż wielu autorów zalicza zarówno pielgrzymowanie, jak i turystykę religijną do turystyki kulturowej. Wydaje się zatem, że w szerokim rozumieniu

ZARYS WIEDZY O TURYSTYCE

— 31 —

turystyki kulturowej takie jej ujęcie jest uzasadnione, w wąskim zaś rozumieniu turystyki kul­turowej możną ją traktować jako trzeci, obok pielgrzymowania i turystyki religijnej, obszar związany z migracjami ludzi do miejsc świętych (Różycki, 2009).

Charakterystyczne dla Polski są pielgrzymki piesze, znacznie rzadsze, ale znamienne dla polskiej tradycji są pielgrzymki biegowe, rowerowe, a nawet konne, odbywają się też piel­grzymki na kutrach rybackich.

W Polsce istnieje bardzo dużo miejsc pielgrzymkowych, znanych także poza granicami kraju. Do najważniejszych należą: Częstochowa, Licheń, Kalwaria Zebrzydowska i Kraków. W Europie najważniejsze sanktuaria maryjne to: Fatima w Portugalii, Lourdes i La Salette we Francji, Loreto we Włoszech, Montserrat w Hiszpanii, Einsiedeln w Szwajcarii. Spośród miejsc związanych z pobytem świętych do najbardziej znanych należą: San Giovanni Rotondo we Włoszech, pielgrzymi przybywają tam do grobu św. Ojca Pio, Asyż z grobem św. Francisz­ka, Padwa z bazyliką św. Antoniego i wiele innych. Niewątpliwie jednym z najważniejszych ośrodków pielgrzymkowych jest Watykan i Rzym. Dla wielu pielgrzymów najważniejszym celem pozostaje Ziemia Święta z Jerozolimą.

W podróżach o charakterze pielgrzymkowym uczestniczy obecnie około 300 milionów ludzi. Dwie trzecie stanowią chrześcijanie (Jackowski, 2004).

Do turystyki pielgrzymkowej zalicza się również spotkanie z autorytetami i osobistościami reprezentującymi Kościół. Przykładem ostatnich lat były pielgrzymki Papieża Jana Pawła II gromadzące na całym świecie tłumy pielgrzymów. Do wydarzeń religijnych, które przyciągają izesze wiernych, można też zaliczyć uroczystości i święta religijne, pielgrzymki grup zawo­dowych i wydarzenia rocznicowe. Szczególne miejsce zajmują wyjazdy na rekolekcje i oazy, spotkania grup modlitewnych i formacyjnych.

Duże znaczenie pielgrzymowania obserwuje się także w islamie, buddyzmie i w wielu in­nych religiach.

Turystyka kulturowa -jej istota polega na wyjazdach na imprezy o charakterze kultural­nym, należy jednak dostrzegać pewne podobieństwa do turystyki krajoznawczej. Jednak celem turystów jest udział w imprezach kulturalnych, wydarzeniach organizowanych jednorazowo lub cyklicznie. Mogą to być imprezy, koncerty lub festiwale muzyczne. Spektrum tych wyda­rzeń jest na tyle szerokie, że może przyciągać miłośników niemal każdego rodzaju muzyki. Przykładem wyjazdów zaliczanych do turystyki kulturowej są podróże na przedstawienia te­atralne, opery, oglądanie wystaw czasowych w galeriach i muzeach. To jednak wąskie rozu­mienie turystyki kulturowej.

W szerokim rozumieniu zjawiska, jak słusznie twierdzi K. Buczkowska (2008), „turystyka kulturowa (w terminologii angielskiej cultural tourism) odnosi się do szeroko rozumianej kul­tury materialnej i duchowej, tworzona na przestrzeni dziejów i łącząca treści związane z dzie­dzictwem kulturowym (turystyka dziedzictwa kulturowego — heritage tourism) oraz z kulturą współczesną (turystyka kultury współczesnej - arts tourism)". Buczkowska przytacza i doko­nuje szczegółowego przeglądu najważniejszych definicji turystyki kulturowej. Jedna z nich zaproponowana przez UN WTO brzmi następująco: „Turystyka kulturowa (dziedzictwa kul­turowego) to zagłębianie się w naturalną historię, dziedzictwo człowieka, sztukę, filozofię oraz instytucje (kulturalne) innego regionu lub kraju" (Buczkowska, 2008).

W tak szerokim rozumieniu turystyki kulturowej można zaliczyć do niej następujące for­my i odmiany: turystyka eventowa (mowa o festiwalach, fiestach, karnawałach, paradach), tu­rystyka przemysłowa, literacka i filmowa, tanatoturystyka, historyczno-militarna, kulinarna, enoturystyka, sztuk walki, religijna i inne (Buczkowska, von Rohrscheidt, 2009). Jak widać.

— 30 —

KLASYFIKACJA ZJAWISK TURYSTYCZNYCH

Turystyka etniczna -jest jedną z najważniejszych form turystyki, szczególnie zaznacza się w Europie, uprawiana jest także na terenie Polski. Niekiedy wiąże się z turystyką krajoznaw­czą. Nazywana też jest turystyką sentymentalną lub turystyką refleksyjną. W literaturze spotyka się również określenie „powrót do korzeni", miejsc pochodzenia przodków lub uro­dzenia. Na turystykę etniczną ma wpływ sytuacja polityczna, swoboda podróżowania, bowiem bardzo często emigranci nie mogą przybywać do miejsc, skąd wcześniej wyemigrowali. Czę­sto powodem ich wyjazdu nie była sytuacja ekonomiczna, ale prześladowania, zmiany granic, napięcia i konflikty etniczne. Odmianą turystyki etnicznej, jak podaje Gaworecki (2003), jest turystyka polonijna. Można do niej zaliczyć podróże ludności narodowości polskiej z innych krajów, gdzie obecnie zamieszkują, do Polski lub wyjazdy Polaków do miejsc pochodzenia, np. na Kresy. Do Polski w celach etnicznych przybywają najczęściej Żydzi z Izraela i innych krajów oraz Niemcy. Niekiedy organizuje się specjalne imprezy, np. przejazdy tzw. „pociąga­mi pamięci".

Turystyka religijna i pielgrzymkowa (pątnicza) - w życiu codziennym używane są za­miennie określenia: turystyka religijna lub pielgrzymkowa, a często także pielgrzymowanie. Wydaje się jednak, jak podaje Jackowski (1991) i Gaworecki (2003), iż należy odróżnić tury­stykę religijną od pielgrzymkowej. Pielgrzymowanie naturalnie wiąże się z udawaniem się do miejsc świętych związanych z religią. Są to miejsca przechowywania relikwii Męki Pańskiej, spoczynku świętych, miejsca objawień i cudów. Pielgrzymi odwiedzają też sanktuaria, miej­sca związane z pobytem, miejscem urodzenia lub śmiercią świętych bądź udają się do miejsc, gdzie odbywały się lub odbywają ważne uroczystości religijne, na przykład spotkania młodzieży z Papieżem. Celem są także święte góry, np. Synaj, święte rzeki i miejsca, np. groty, źródła.

Osoby udające się do tych miejsc mogą mieć jednak różną motywację. Przez turystykę re­ligijną można rozumieć wyjazdy o charakterze religijno-poznawczym. Pielgrzymi podróżujący do miejsca świętego oprócz poświęcania czasu modlitwie i kontaktowi z Bogiem także chcą jak najwięcej zobaczyć, poznać historię, architekturę, zobaczyć dzieła sztuki. Niekiedy taki motyw może wysuwać się na plan pierwszy. Wówczas można już mówić o turystyce krajoznawczej, a nie religijnej. Turystyką pielgrzymkową jest podróż, w której najważniejszym celem jest spot­kanie z Bogiem, modlitwa, kontemplacja, osobiste religijne przemyślenia, uczestnictwo w uro­czystościach religijnych. W języku potocznym można używać określenia „turystyka pątnicza" lub „sacroturystyka". Inaczej można powiedzieć, iż turystykę religijną uprawiają pielgrzymi turyści, turystykę pielgrzymkową zaś pielgrzymi (Jackowski, 2004). Nieustannie w kręgach religijnych istnieje obawa, czy doczesność wrażeń doznawanych podczas pielgrzymkowych wyjazdów nie przysłania duchowego wymiaru spotkania z sacrum.

Zjawisko podróżowania do miejsc kultu ilustrują trzy formy podróży. Pierwszą z nich jest pielgrzymowanie, czyli udawanie się do miejsc świętych w celach czysto lub niemal wyłącz­nie duchowych, religijnych. Drugą jest turystyka religijna polegająca na wyjazdach do miejsc świętych z nastawieniem poznawczym, krajoznawczym, a czasami również duchowym. Sto­pień zaangażowania duchowego w każdej z tych dwóch form może być różny w zależności od stopnia pobożności, motywacji i wielu innych czynników. Trzecią formą podróży do miejsc świętych jest turystyka, którą można nazwać turystyką kulturową, gdyż wyjazdy realizują oso­by bez nastawienia religijnego, a czasami wręcz poznają inne, obce sobie religie, traktując je jako sferę właśnie kulturową, a nie sferę ducha.

Przedstawiona teoria może pozostawać w konflikcie z niektórymi sposobami traktowania turystyki religijnej i pielgrzymkowej, gdyż wielu autorów zalicza zarówno pielgrzymowanie, jak i turystykę religijną do turystyki kulturowej. Wydaje się zatem, że w szerokim rozumieniu

ZARYS WIEDZY O TURYSTYCE — 37 —

turystyki kulturowej takie jej ujecie jest uzasadnione, w wąskim zaś rozumieniu turystyki kul­turowej możną ją traktować jako trzeci, obok pielgrzymowania i turystyki religijnej, obszar związany z migracjami ludzi do miejsc świętych (Różycki, 2009).

Charakterystyczne dla Polski są pielgrzymki piesze, znacznie rzadsze, ale znamienne dla polskiej tradycji są pielgrzymki biegowe, rowerowe, a nawet konne, odbywają się też piel­grzymki na kutrach rybackich.

W Polsce istnieje bardzo dużo miejsc pielgrzymkowych, znanych także poza granicami kraju. Do najważniejszych należą: Częstochowa, Licheń, Kalwaria Zebrzydowska i Kraków. W Europie najważniejsze sanktuaria maryjne to: Fatima w Portugalii, Lourdes i La Salette we Francji, Loreto we Włoszech, Montserrat w Hiszpanii, Einsiedeln w Szwajcarii. Spośród miejsc związanych z pobytem świętych do najbardziej znanych należą: San Giovanni Rotondo we Włoszech, pielgrzymi przybywają tam do grobu św. Ojca Pio, Asyż z grobem św. Francisz­ka, Padwa z bazyliką św. Antoniego i wiele innych. Niewątpliwie jednym z najważniejszych ośrodków pielgrzymkowych jest Watykan i Rzym. Dla wielu pielgrzymów najważniejszym celem pozostaje Ziemia Święta z Jerozolimą.

W podróżach o charakterze pielgrzymkowym uczestniczy obecnie około 300 milionów ludzi. Dwie trzecie stanowią chrześcijanie (Jackowski, 2004).

Do turystyki pielgrzymkowej zalicza się również spotkanie z autorytetami i osobistościami reprezentującymi Kościół. Przykładem ostatnich lat były pielgrzymki Papieża Jana Pawła II gromadzące na całym świecie tłumy pielgrzymów. Do wydarzeń religijnych, które przyciągają rzesze wiernych, można też zaliczyć uroczystości i święta religijne, pielgrzymki grup zawo­dowych i wydarzenia rocznicowe. Szczególne miejsce zajmują wyjazdy na rekolekcje i oazy, spotkania grup modlitewnych i formacyjnych.

Duże znaczenie pielgrzymowania obserwuje się także w islamie, buddyzmie i w wielu in­nych religiach.

Turystyka kulturowa -jej istota polega na wyjazdach na imprezy o charakterze kultural­nym, należyjednak dostrzegać pewne podobieństwa do turystyki krajoznawczej. Jednak celem turystów jest udział w imprezach kulturalnych, wydarzeniach organizowanych jednorazowo lub cyklicznie. Mogą to być imprezy, koncerty lub festiwale muzyczne. Spektrum tych wyda­rzeń jest na tyle szerokie, że może przyciągać miłośników niemal każdego rodzaju muzyki. Przykładem wyjazdów zaliczanych do turystyki kulturowej są podróże na przedstawienia te­atralne, opery, oglądanie wystaw czasowych w galeriach i muzeach. To jednak wąskie rozu­mienie turystyki kulturowej.

W szerokim rozumieniu zjawiska, jak słusznie twierdzi K. Buczkowska (2008), „turystyka kulturowa (w terminologii angielskiej cultural tourism) odnosi się do szeroko rozumianej kul­tury materialnej i duchowej, tworzona na przestrzeni dziejów i łącząca treści związane z dzie­dzictwem kulturowym (turystyka dziedzictwa kulturowego - heritage tourism) oraz z kulturą współczesną (turystyka kultury współczesnej - arts tourism)". Buczkowska przytacza i doko­nuje szczegółowego przeglądu najważniejszych definicji turystyki kulturowej. Jedna z nich zaproponowana przez UN WTO brzmi następująco: „Turystyka kulturowa (dziedzictwa kul­turowego) to zagłębianie się w naturalną historię, dziedzictwo człowieka, sztukę, filozofię oraz instytucje (kulturalne) innego regionu lub kraju" (Buczkowska, 2008).

W tak szerokim rozumieniu turystyki kulturowej można zaliczyć do niej następujące for­my i odmiany: turystyka eventowa (mowa o festiwalach, fiestach, karnawałach, paradach), tu­rystyka przemysłowa, literacka i filmowa, tanatoturystyka, historyczno-militarna, kulinarna, enoturystyka, sztuk walki, religijna i inne (Buczkowska, von Rohrscheidt, 2009). Jak widać,

— 32 —

KLASYFIKACJA ZJAWISK TURYSTYCZNYCH

spektrum form jest bardzo szerokie. Można wyliczać jeszcze inne odmiany, np. turystyka: te­atralna, kinowa, festiwalowa, fotograficzna, karnawałowa, fiest, festynów i jarmarków, uro­czystości państwowych, imprez literackich, imprez targowych, koncertowa, turniejowa, tańca, widowisk i turystyka obchodów dni miast (Buczkowska, 2009).

W turystyce kulturowej, jak zauważa Gaworecki (2003), widać bardzo ścisłe związki tury­styki i kultury. Kultura staje się ważnym elementem wielu programów turystycznych. Często do turystyki kulturowej zalicza się także inne formy spędzania czasu wolnego, np. odwiedzanie parków rozrywki, relaks, zwiedzanie miejsc historycznych. Charakterystyczne są również im­prezy handlowo-rozrywkowe. Doskonałym przykładem może być odbywający się co roku latem Jarmark św. Dominika w Gdańsku przyciągający swoją tradycją rzesze turystów. W ostatnim czasie, w niektórych środowiskach, charakterystycznym sposobem spędzania czasu wolnego jest odwiedzanie hipermarketów, robienie zakupów oraz korzystanie z dodatkowych usług i atrak­cji. Pozostaje rzeczą dyskusyjną, czy tę formę wyjazdów zalicza się do turystyki kulturowej, handlowej czy rozrywkowej. Jest tak ze względu na szeroko rozumianą kulturę, której związki z turystyką są bardzo ścisłe. Jednak w obecnej dobie wydaje się, iż niektóre formy spędzania czasu podczas wyjazdów mogą być zakwalifikowane do innych rodzajów turystyki.

Znamiennym zjawiskiem dla początku nowego wieku jest budowanie „parków tematycz­nych", które w niekonwencjonalny sposób mają uzmysławiać ludziom różne zjawiska wystę­pujące na kuli ziemskiej. Od lat powstają miasteczka w miniaturze, w których można oglądać najciekawsze zabytki poszczególnych regionów lub krajów. Interesujący kompleks „tropikal­nego raju" powstał w Berlinie. Turyści bez potrzeby przenoszenia się na odległe kontynenty mogą zakosztować tropikalnych przyjemności niemal w każdej chwili. To oczywiście tylko najbardziej charakterystyczne spośród wielu przykładów.

Turystyka rozrywkowa - dotychczas w literaturze określenie to było pomijane. Rozpatru­jąc motywy uprawiania turystyki, wydaje się, iż nie można pominąć tak ważnego dla uczestni­ków ruchu turystycznego celu wyjazdu. W programach imprez turystycznych zwykle pojawia się część rozrywkowa, jednak dla wielu jedynym celem wyjazdu jest uczestnictwo w szeroko rozumianej zabawie i rozrywce. Mogą to być podróże do parków i centrów rozrywki. Budo­wane są one w wielkich miastach lub pomiędzy aglomeracjami. Rozrywką może być także re­kreacja i sport. Turyści korzystają zatem z pól golfowych i parków wodnych, wszechstronnie wyposażonych centrów rekreacji. Znamiennym zjawiskiem dla ostatnich lat, szczególnie w Eu-ropie Środkowej i Wschodniej, jest spędzanie czasu wolnego w wielkich sklepach należących do dużych sieci handlowych. Niektóre osoby oprócz zwykłego robienia zakupów traktują po­byt tam jako przyjemny sposób zagospodarowania czasu wolnego. Niejednokrotnie do takich centrów organizowane są niemal wycieczki. Wielkie sklepy traktowane są jako centra handlo­wo-rozrywkowe. Tym bardziej, że najczęściej znajdują się w nich także liczne restauracje oraz infrastruktura rekreacyjna. Jak wcześniej wspomniano, niektóre formy zaliczane do turystyki rozrywkowej mogą być też odbierane jako forma pewnego uczestnictwa w szeroko rozumianej kulturze, wobec czego plasują się na pograniczu turystyki kulturowej i rozrywkowej.

Od kilku już lat bardzo popularną formą spędzania czasu wolnego w dużych miastach jest dubbing, często wypiera on tradycyjne dyskoteki. Muzyka klubowa przyciąga, co jest zrozumia­łe, zwykle młodszą część społeczeństwa. Bywalcami klubów są zazwyczaj mieszkańcy dużych miast, studenci oraz coraz częściej turyści szukający oryginalnej rozrywki. Nową formą obok dubbingu jest party tourism, obie te formy można zaliczyć do turystyki zabawy i rozrywki.

Wśród licznych rozrywek uwagę należy zwrócić na hazard. Turyści wyjeżdżają­cy już w XIX wieku korzystali z atrakcji oferowanych przez kasyna. Jako formy turystyki rozrywkowej można wyróżnić turystykę kasynową i będącą jej częścią turystykę hazardową.

ZARYS WIEDZY O TURYSTYCE

— 33 —

Turystyka kasynowa polega na wyjazdach w celu skorzystania z atrakcji oferowanych przez kasyno, głównie gier hazardowych, ale także innych np. zwiedzenie obiektu, spotkanie klien­tów kasyn, obejrzenie całej infrastruktury obiektu i poczucie atmosfery związanej z hazardem. Dla wielu turystów przyjeżdżających do Las Vegas udział w grze jest motywem drugorzęd­nym. Turystyka hazardowa to rodzaj zjawiska, w którym głównym celem podróży jest wzięcie udziału w grze hazardowej. Do najbardziej znanych ośrodków hazardowych w Stanach Zjedno­czonych należą: Las Vegas. Atlantic City, Chicagoland, Connecticut, Detroit, Reno i St. Louis, w Europie Monaco, w Azji Macau. Turystyka kasynowa i hazardowa ma dobre perspektywy rozwoju, ale należy się zastanowić czy korzyści finansowe nie będą przysłonięte przez straty moralne. W obliczu licznych zagrożeń i uzależnień od hazardu jest to bez wątpienia kontro­wersyjna forma turystyki.

Turystyka edukacyjna - zwana też studialną. Są to wyjazdy w celu zdobycia wiedzy. Zalicza się do niej wyjazdy na kursy, do szkół językowych lub w celu nauki języka. W takim przypadku można mówić o turystyce lingwistycznej. Szczególnie w ostatnich latach bardzo częste stały się wyjazdy zagraniczne na studia. Podróże takie odbywają zwykle młodzi ludzie oraz pracownicy naukowi. Edukacja ma naturalnie bardzo szeroki zasięg i spektrum wyjazdów o charakterze edukacyjnym może być znacznie szersze.

Oprócz omówionych wyżej najważniejszych form turystyki pojawiają się także nowe, w pewnym stopniu związane z głównymi rodzajami, które zostały przedstawione wcześniej. Do takich nowych form należą:

Turystyka przemysłowa - polegająca na zwiedzaniu zakładów pracy różnych branż. Mogą to być kopalnie, huty, cukrownie, młyny, browary i inne. Poznaje się cykle produkcyjne, nowe technologie oraz tradycje i historie produkcji danych wyrobów. Poprzez ten rodzaj turystyki popularyzuje się też ginące zawody, pokazując np. sposoby czerpania papieru, ręcznego wy­robu szkła lub garnków, pieczenia chleba. Często nazywana bywa także turystyką industrialną lub w przypadku zakładów nieczynnych turystyką postindustrialną. Turystyka przemysłowa jest szansą rozwoju regionów, w których przemysł ciężki przestał pełnić wiodącą rolę. Coraz więcej zamykanych, nieczynnych kopalni przyciąga turystów. Przykładami mogą być między innymi: Zabrze, Nowa Ruda, Złoty Stok, Wałbrzych i inne miejscowości, szczególnie z tere­nów Dolnego i Górnego Śląska.

Turystyka do miejsc tragedii dokumentujących i upamiętniających ludzką śmierć -z języka angielskiego nazywana jest tanatoturystyką, to jedna z najnowszych form turystyki (Seaton, 2000, Tanaś, 2009). Szczególnie widoczna po zamachu 11 września 2001 r. na WTC w Nowym Jorku. Zamiast zmniejszenia się ruchu turystycznego, przez kilka lat po zamachu, do miejsca tragedii w Nowym Jorku przybyło więcej turystów amerykańskich, niż miało to miejsce w latach poprzedzających kataklizm. Podobnym zainteresowaniem cieszył się Czar­nobyl na Ukrainie i niektóre plaże w Tajlandii po kataklizmie tsunami w 2004 roku. Zainte­resowanie podróżnych kieruje się do miejsc, gdzie odnotowano lub odkryto fakt masowej lub indywidualnej śmierci. Miejsca takie skłaniają do przemyśleń, przewartościowań a cza­sami zaspokajają ludzką ciekawość. Jako przykłady można wymienić byłe niemieckie obo­zy koncentracyjne: Auschwitz, Majdanek, Stutthof, Dachau i wiele innych. Osobną kategorię mogą stanowić wyjazdy do miejsc i pomników upamiętniających zmarłych lub zamordowa­nych. Dla Polaków takim miejscem jest Katyń, w którym znajdują się groby oficerów pomor­dowanych przez komunistyczny reżim Związku Radzieckiego. Inne przykłady to nie tylko

— 34 —

KLASYFIKACJA ZJAWISK TURYSTYCZNYCH

groby i cmentarze słynnych zmarłych bądź pomordowanych osób. Są to także miejsca zwią­zane z wydarzeniami politycznymi np. Pomnik Stoczniowców w Gdańsku, zamordowanych przez komunistyczne władze w 1970 roku, Pomnik Górników z kopalni „Wujek" zastrzelo­nych w 1981 roku i wiele innych miejsc na terenie Polski i za granicą. Odwiedzane są nawet miejsca katastrof morskich i lotniczych oraz muzea temu poświęcone. Oglądane są miejsca śmierci np. paryski tunel, w którym zginęła księżna Diana, składnica książek w Dallas, z okna której strzelano do J.F. Kennedy'ego (Tanaś, 2009). Kolejne miejsca budzące zainteresowa­nie, to pola bitew, czasami częściej odwiedzane niż atrakcyjne zabytki (Battlefield Tourism). Takim przykładem może być miejsce bitwy pod Waterloo w 1815 roku. W Polsce największym zainteresowaniem cieszą się pola Grunwaldu, gdzie podobnie jak w wielu innych miejscach organizuje się inscenizacje bitew i walki rycerskie.

Foley i Lennon (1996) wprowadzili pojęcie „Dark tourism", czyli mroczna turystyka. Tym terminem określa się wyjazdy do miejsc katastrof, masowej śmierci, ludobójstwa i mor­derstw. Można powiedzieć, że jest to synonim tanatoturystyki. Podróże do miejsc niewolenia, handlu niewolnikami i ich tortur nazywa się „Slcwery-heritage tourim", natomiast podróże do miast podnoszących się z popiołów wojny, zgliszcz, zniszczeń lub izolacji - ,J^>hoenix tourism" (Tanaś, 2009). Do grupy tego typu wyjazdów można zaliczyć odwiedziny miejsc związanych z działalnością mrocznych postaci z literatury lub filmu. Przykładem może być muzeum Fran­kensteina w Ząbkowicach Śląskich lub miasto Drakuli Sigishoara w Rumunii.

Na terenie Rosji istnieją biura podróży, które organizują wyjazdy np. do gułagów, daw­nych obozów pracy. Celem przyjazdu turystów jest nie tylko obejrzenie danego obiektu pracy przymusowej, ale spędzenie tam w skrajnie trudnych warunkach kilku dni. W USA podobną „atrakcją" mogą być slumsy. Powstał projekt wybudowania sztucznego „miasteczka slumsów", w którym turyści mogliby spędzać czas, doświadczając trudnych warunków życia. Oprócz za­spokojenia ciekawości zwiedzających ma on uzmysłowić turystom nędzę, w jakiej żyją ludzie w Ameryce Łacińskiej, Afryce i Azji.

Turystyka kosmiczna - brzmi nieco abstrakcyjnie, ale pamiętać należy, iż jeszcze kil­kadziesiąt lat temu niemal nikt nie myślał o załogowych lotach w kosmos i misjach promów kosmicznych. Wraz z rozwojem podboju kosmosu pojawiły się marzenia zamożnych osób chcących chociaż przez chwilę popatrzeć z orbity na Srebrny Glob. Pierwszym w historii tu­rystą kosmonautą był Dennis Tito, który od 28 kwietnia do 6 maja 2001 roku odbył za kwo­tę 20 min USD pierwszy turystyczny lot w kosmos. W 2002 roku kosmicznym turystą zo­stał Mark Shuttleworth z RPA, a w październiku 2005 roku ponownie Amerykanin Gregory Olsen. We wrześniu 2006 r. pierwszy raz w kosmos, jako turystka, poleciała kobieta - Anousheh Ansari. W 2007 kolejny turysta znalazł się w kosmosie - Charles Simonyi, a w 2008 roku szó­sta osoba jako turysta poleciała w kosmos. Był to Richard Garriott. Jaka będzie przyszłość ta­kich eskapad, pokażą najbliższe lata. Pierwszy krok został już zrobiony.

21 czerwca 2004 roku odbył się pierwszy prywatny lot w kosmos. Statek kosmiczny o na­zwie SpaceShipOne wzniósł się na wysokość 100 km. Pilot mógł przez kilka minut rozkoszować się stanem nieważkości i napawać się pięknym widokiem. Wielu obserwatorów uważa, że to prawdziwy przełom, który otworzy drogę nowej destynacji turystycznej i spowoduje boom na turystykę kosmiczną. Ocenia się, iż za ok. 10-15 lat pojawią się oferty wycieczek w kosmos po stosunkowo przystępnych cenach.

Turystyka zawodowa -jest nową, ciekawą formą turystyki. W niektórych krajach pojawiły się biura podróży specjalizujące się w organizowaniu wyjazdów grup zawodowych w celu po­znania wykonywania ich zawodu na terenie innego kraju lub nawet na innych kontynentach.

ZARYS WIEDZY O TURYSTYCE

— 35 —

Turystyka usługowa - w dobie przemian społecznych oraz ekonomicznych, w dobie uła­twień przy przekraczaniu granic, coraz częstszym motywem wyjazdu staje się chęć skorzystania z różnorodnych usług świadczonych w innej miejscowości lub, co jest szczególnie charakte­rystyczne, po drugiej stronie granicy. Osoby udają się w podróż po to, żeby skorzystać z usług np. kosmetyczki, fryzjera, a nawet z usług pralniczych i temu podobnych. Głównym motywem są w takich przypadkach niższe wydatki wynikające z istotnej różnicy cen. Znamienne dla tu­rystyki usługowej są również wyjazdy w celu skorzystania z usług medycznych w różnym za­kresie i u różnych specjalistów. W takim przypadku mówi się o turystyce medycznej. Dosyć częste stały się w turystyce międzynarodowej wyjazdy do specjalistów stomatologów.

Oprócz wyżej omówionych form turystyki pojawiają się także powszechnie nieakcep­towane zjawiska, które można zaliczyć do turystyki. Motywem wyjazdu jest korzystanie z różnych patologicznych zjawisk. Zaliczyć do nich trzeba turystykę seksualną (erotyczną, seksturystykę) i aborcyjną. W niektórych krajach mogą one przybierać formę degradacji mo­ralnej i w konsekwencji prowadzić (mimo okresowych, pozornych korzyści finansowych) do upadku obyczajowości. Na pewno nie prowadzą one do wszechstronnego, zrównoważonego rozwoju regionu przez turystykę. Dysfunkcje występujące przy okazji takich form doprowa­dzają do szkód, które przez lata trudno jest naprawić. Dostrzega się zjawisko turystyki uzależ­nień polegające na wyjazdach do miejsc, w których można korzystać z używek i narkotyków. To również bardzo kontrowersyjny aspekt współczesnej turystyki.

Turystyka masowa i alternatywna - niektóre rodzaje turystyki można zaliczyć do turystyki masowej. Są to przede wszystkim turystyka wypoczynkowa i turystyka rozrywkowa, chociaż inne formy także w zależności od nagromadzenia walorów turystycznych mogą być zaliczane do turystyki masowej. Turystyka masowa charakterystyczna jest dla wielkich centrów i regio­nów turystycznych, gdzie przebywa bardzo dużo turystów. Turystyka alternatywna obejmuje głównie niektóre formy turystyki aktywnej, uprawiana jest z dala od dużych skupisk ludności, na terenach czystych ekologicznie, może być określana jako turystyka łagodna, miękka (soft tourism) w przeciwieństwie do turystyki masowej (hard tourism) (Alejziak, 1999).

Cechy charakterystyczne hard tourism:

• podróże grupowe,

• pobyty krótkoterminowe,

• dominujący jeden wyjazd w okresie urlopowym,

• program wyjazdu z góry ustalony (od „a" do „z"),

• wygoda i bierność,

• nastawienie na „zaliczanie" atrakcji,

• poczucie wyższości, pycha,

• brak wiedzy na temat odwiedzanego regionu,

• styl życia i sposób zachowania się charakterystyczny dla środowisk emisyjnych,

• dokonywanie zakupów,

• degradacja środowiska, hałas,

• zakup pamiątek przygotowanych dla masowych turystów,

• brak znajomości języka odwiedzanego kraju, przynajmniej podstawowych słów,

• szybki sposób przemieszczania się,

• ciekawość, wścibstwo,

• nastawienie na wygody, komfort,

• utrzymywanie dystansu pomiędzy personelem a turystami.

— 36 —

KLASYFIKACJA ZJAWISK TURYSTYCZNYCH

Cechy charakterystyczne soft tourism:

• podróżowanie indywidualne,

• pobyty długoterminowe,

• kilka wyjazdów w ciągu roku,

• indywidualne i spontaniczne decyzje programowe,

• wysiłek i aktywność,

• nastawienie na przeżycie nowych doświadczeń,

• szacunek i partnerstwo w kontaktach ze środowiskiem recepcyjnym,

• przygotowanie się do spotkania z nowym środowiskiem,

• życie według wzorów ludności miejscowej,

• zakup głównie prezentów,

• spokój, harmonia życia z nowym środowiskiem,

• zakup pamiątek osobistych, fotografowanie,

• nauka miejscowego języka, przynajmniej kilku słów,

• mniejsze znaczenie szybkości przemieszczania się,

• taktowne zachowanie się,

• minimum wymagań,

• utrzymywanie bliskich kontaktów turystów z personelem.

W pierwszej części rozdziału dokonany został podział form turystyki według kryterium motywacyjnego. Można jednak wyróżnić także inne rodzaje turystyki, które w literaturze z za­kresu turystyki również często są opisywane. Interesującego podziału według kryterium pod­miotowego dokonał W. Gaworecki (2003). Klasyfikację tę można jeszcze rozszerzyć, dosto­sowując ją do ciągle, dynamicznie zmieniającej się turystyki.

Tabela 1. Formy turystyki wedtug kryterium podmiotowego

Cecha	Forma turystyki
Liczba uczestników	indywidualna, grupowa
Wiek uczestników	seniorów, dzieci i młodzieży
Czas pobytu	krótkoterminowa, długoterminowa
Pora roku	letnia, zimowa
Rodzaj zakwaterowania	kempingowa, hotelowa
Środek transportu	kolejowa, lotnicza, promowa, autokarowa, rowerowa, piesza i inne
Oddziaływanie na bilans płatniczy	zagraniczna przyjazdowa (niewidzialny eksport), zagraniczna wyjazdowa
Rodzaj finansowania	socjalna, komercyjna
Zakres oddziaływania urzędowego i politycznego	swobodna, reglamentowana
Aspekt socjologiczny	ekskluzywna, luksusowa, tradycyjna
Aspaekt zaangażowania emocjonalnego	świadoma, nieświadoma

Podziałów na rodzaje turystyki może być oczywiście więcej. Interesujące przykłady ty­pów turystyki zaproponowanych przez Marca Boy era podaje Przecławski (1996). Wyróżnio­ne zostały trzy typy turystyki:

ZARYS WIEDZY O TURYSTYCE

— 37 —

1. „tourisme - decouverte" - turystyka „odkrywcza", charakteryzująca raczej etapy historii niż czasy współczesne,

2. „tourisme - depense ostentatoire" - turystyka klasy „próżniaczej" (według Veble-na), charakteryzująca szeroki nurt współczesnej turystyki „loisir",

3. „tourisme de la participation" - turystyka „uczestnictwa", uprawiana przez mniej­sze grupy turystów, traktowana jest jako nadzieja przyszłości.

Marc Boyer wyróżnia także trzy etapy podróży, które odnoszą się do czasu odbywanego wyjazdu (Przecławski, 1996). Etapy podróży zostały podzielone z punktu widzenia turysty:

Etap I podróż wyobrażona,

Etap II podróż przeżywana (realizowana),

Etap III podróż przedłużona (wspominana).

2.2. TYPOLOGIE TURYSTÓW

Podobnie jak sklasyfikowano rodzaje turystyki, również według różnych kryteriów moż­na dokonać klasyfikacji turystów. Trzy interesujące typologie turystów zaproponowane przez francuskich socjologów przedstawił Przecławski (1996). Typologie te zostały poprzedzone ba­daniami empirycznymi. Typologie Bassanda i Cohena odnoszą się do turystyki międzynarodo­wej, typologia Boyera zaś wyodrębnia typy turystów charakterystyczne dla środowiska francu­skiego. Należy patrzeć na nie także w kontekście historycznym, gdyż na przestrzeni ostatnich trzydziestu lat znacząco zmieniła się zarówno wielkość, jak i struktura ruchu turystycznego, w tym zachowania turystów.

M. Bassand (1968) wyróżnił cztery podstawowe i, jak się wydaje, charakterystyczne dla wielu narodowości typy turystów:

1. Turysta zorientowany na rozrywkę i zabawę (le sportif),

2. Turysta zorientowany na poznanie, na kontakt z dziełami sztuki (le connaisseur),

3. Turysta zorientowany na kontakt z przyrodą (le solitaire),

4. Turysta zorientowany na „zaliczenie" jak największej liczby miejsc, ale w sposób bardzo powierzchowny (le voyeur).

Na bazie powyższej typologii Przecławski (1996) dodał jeszcze kilka innych typów, roz­szerzając propozycję Bassanda.

1) Typ poznawczy:

1. nastawiony na obcowanie z przyrodą,

2. nastawiony na obcowanie z kulturą,

3. nastawiony na obcowanie z ludźmi.

2. Typ integratywny - nastawiony na kontakt z grupą.

3. Typ zadaniowy - nastawiony na konkretne działania.

4. Typ rozrywkowy (rozrywkowo-wypoczynkowy).

5. Typ wyczynowy (turystyka aktywna).

6. Typ kontemplacyjny.

7. Typ „zdrowotny" - nastawiony na ochronę zdrowia.

— 38 —

KLASYFIKACJA ZJAWISK TURYSTYCZNYCH

E. Cohen (1972) zaproponował podział turystów na cztery grupy. Wydaje się, iż kryterium ich wyodrębnienia jest głębokość kontaktu ze środowiskiem odwiedzanym, zaangażowanie tu­rysty w przygotowanie i sama organizacja wyjazdu.

1. Turysta masowy, podróżujący w sposób zorganizowany (organized mass tourist),

2. Turysta masowy, ale podróżujący indywidualnie (individual mass tourist),

3. Turysta indywidualny, przyzwyczajony do komfortu (explorer),

4. Turysta indywidualny, integrujący się całkowicie z kulturą środowiska odwiedza­nego (drifter).

Biorąc pod uwagę specyfikę konkretnego kraju i zachowania turystów na rynku wewnętrz­nym, można wyodrębnić dla każdego państwa lub nawet regionu inny podział uczestników ruchu turystycznego. Charakterystyczny podział dla Francji lat siedemdziesiątych XX wieku prezentuje Marc Boyer (Przecławski, 1996):

1. Turysta wyjeżdżający dla odpoczynku aktywnego, uprawiania sportu,

2. Turysta wyjeżdżający dla wykonywania prac rzemieślniczych w domu lub pracy w ogródku,

3. Turysta wyjeżdżający dla poznania kultury, kontaktów ze sztuką.

Podział ten jest dosyć zastanawiający, a nawet kontrowersyjny, jednak należy tu pamiętać o specyfice opisywanego rynku i określonych zachowaniach.

Interesującą koncepcję modelu turysty i turystyki zaproponował J. Jafari (1987). W obręb modelu wchodzi sześć elementów i procesów:

„Element I" Jafari nazywa inicjacją, jest ona związana z codziennością jednostki. Codzien­ność może inspirować do podjęcia przygotowań w celu rozpoczęcia podróży i w efekcie uprawiania turystyki.

„Element II" nosi nazwę emancypacji. W tej fazie osoba przekształca się w turystę. Jafari dzieli tę fazę jeszcze na fazę „separacji", czyli wyjazd, podróż, zbliżenie się do celu, i „deklarację", wtedy „turystyka staje się scenariuszem dla nowej postaci, a miejsce wakacji sceną dla jej występów" (Jafari, 1987, str. 6). Wówczas oka­zuje się, czy dotychczasowe środowisko turysty determinuje jego zachowania na wakacjach.

„Element III" to ożywienie. Jest ono związane ze znalezieniem się w nowej rzeczywisto­ści, codzienność staje się przeszłością, a wszystko to, co nowe, fascynuje, wcią­ga i zaciekawia.

„Element IV" określa się jako repatriację, czyli powrót do życia codziennego. W elemencie tym występują jeszcze dwie fazy: „przywrócenie" zaczynające się w momencie wyjazdu i „poddanie się", czyli pogodzenie z codziennymi obyczajami, kulturą i zachowaniem.

„Element V" nazwano wcieleniem. Na tym etapie turysta wrócił do codziennego życia, ale w jego pamięci pozostał ślad wyjazdu, który może być motywem inspirującym do kolejnych podróży, turysta został „wchłonięty" przez urok turystyki.

„Element VI" stanowi czas pomiędzy momentem wyjazdu a powrotu turysty. W tym czasie toczy się normalne życie w miejscu stałego zamieszkania, wydaje się, że im dłuższy pobyt turysty poza granicami, tym większy szok kulturowy (Zdebski, 2003).

ZARYS WIEDZY O TURYSTYCE —39 —

Inne, oryginalne podejście do typologii turystów zaprezentował Georgio Castoldi (Uniwer­sytet w Mediolanie). Wyodrębnił on trzy typy, nazywając je syndromami.

1. Syndrom Stendhala polegający na poszukiwaniu piękna. Patrząc na „Dawida" Michała Anioła, na „Wiosnę" Botticellego, możliwym jest, aby szczególnie wrażli­wy osobnik zareagował czymś w rodzaju omdlenia, jak w przypadku odurzenia czy fatalnego zauroczenia (E. Becheri).

2. Syndrom Hesse polegający na zaciekawieniu. Podczas porannego spaceru wiosną 1901 roku, po zwiedzeniu Muzeum Uffizi i pałacu Pittich, na Piazza Signora został zewsząd otoczony miejską wrzawą Hesse wyrzuca Baedeker i ufając swojej cieka­wości i instynktowi, samodzielnie stara się odkryć skarby, o których milczą książ­ki (E. Becheri).

3. Syndrom wielkiego brata polegający na oglądaniu życia innych. Przyzwyczajenie oglądania życia innych to nieumiejętność życia własnym życiem i przeżywania własnych emocji. Można powiedzieć, iż niektóre osoby uprawiają turystykę jakby dla innych lub dla oglądania zachowań innych osób.

Innym przykładem typologii turystów jest podział Francuskiego Instytutu Marketingu Turystycznego, który wyróżnił siedem typów turystów (Kruczek, Walas, 2004):

1. Zmęczeni - nie stawiają warunków wypoczynku,

2. Sportowcy - nadzwyczaj aktywni, często zmieniający miejsce pobytu,

3. Globtroterzy - głodni podróży zagranicznych,

4. Wielbiciele wypoczynku rodzinnego,

5. Głodni spotkań - hulacy,

6. Erudyci - zakochani w starych kamieniach i muzeach,

7. Odkrywcy - zainteresowani odkryciem nowego kraju.

Przedstawione wyżej klasyfikacje turystów wskazują jedynie na różnorodne możliwości podziału i klasyfikacji uczestników ruchu turystycznego. Skłania to jednocześnie do zasta­nowienia się nad sensownością wyodrębniania na poziomie teoretycznym i praktycznym tak wielu podziałów. Mogą one jednak wskazywać na wielorakość podejść i sposobów wyodręb­niania według rozmaitych kryteriów.

Wydaje się zatem, iż sensownym byłoby wyodrębnienie dwóch nowych typów turystów:

1. Turysta świadomy,

2. Turysta nieświadomy.

Turysta świadomy to taka osoba, która poniekąd czuje się turystą, utożsamia się z turysty­ką, wie, że uprawia turystykę. Jest to świadomy wybór uprawiania turystyki. Natomiast turysta nieświadomy uczestniczy w ruchu turystycznym, chociaż nie wie, że uprawia turystykę, nie czuje się turystą. W przypadku pojawienia się wielu nowych form turystyki, trudno przypusz­czać, by każda osoba, według definicji turystyki rejestrowana jako turysta, wiedziała, że jest turystą. Zatem taki podział według kryterium świadomości uczestnictwa w turystyce wydaje się przejrzysty i możliwy do zastosowania w różnych środowiskach.