Szanowni Państwo

Monografia Wielowymiarowość współczesnej medycyny to zbiór

prac autorów z różnych ośrodków, pozwalających na

omówienie licznych problemów terapeutyczno-pielęgnacyjnych w

interdyscyplinarnej opiece nad pacjentem i w podnoszeniu jego jakości

życia, przybliżenie zadania pracowników ochrony zdrowia w zwalczaniu

agresji i uzależnień, przeanalizowania istoty zagrożeń zawodowych

personelu medycznego i jego roli w promocji zdrowia i edukacji

zdrowotnej oraz zastanowienia się nad problemami etycznymi,

społecznymi i wielokulturowymi w medycynie.

Jesteśmy głęboko przekonani, iż pozwolą one w sposób

jednoznaczny wykazać, że poszanowanie godności pacjenta, dbałość o

zapewnienie mu komfortu bio-psycho-społecznego, bez względu na jego

wiek są, obok procesu leczenia, naczelnym celem działań wszystkich

członków zespołu terapeutycznego.

Wierzymy, że wyzwolą u czytelnika przekonanie, wyrażone

słowami Gordona Thomasa: „Aby zrozumieć drugiego człowieka, należy

go zrozumieć tak, jak gdyby być w jego wnętrzu. Należy patrzeć jego

oczyma, tak by widzieć, jak wygląda jego świat i jak on ocenia siebie.

Zamiast przyglądać mu się z zewnątrz, jak gdyby był jakimś okazem

naukowym, należy umieć przebywać w jego świecie, wnikać w niego po

to, by odczuć od wewnątrz, jak dla niego wygląda życie”.

Tak bowiem powinniśmy traktować naszego pacjenta.

Powinniśmy leczyć jego, a nie jego choroby. Członkowie zespołu

terapeutycznego powinni przenieść punkt koncentracji z objawów

fizycznych lub psychicznych na to, co dzieje się w życiu osoby chorej,

zadając sobie pytania: czy realizuje się w poszczególnych sferach życia?

Jaki jest jej stosunek do siebie i innych? W jaki sposób reaguje na swoje

dolegliwości. Czy pełen optymizmu i wiary podejmuje wysiłek, celem

odzyskania zdrowia, czy też objawia zniechęcenie, smutek, psychiczne

cierpienie? Powinni też podchodzi do chorego indywidualnie, bo jak

twierdzi Albert Camus - Choroba jest klasztorem, który ma swoją regułę.

Wprowadzenie

Rozdział stanowi drobny przyczynek w toczącej się dyskusji wokół sumienia

i jego znaczenia w etyce pielęgniarskiej. Sumienie odgrywa ważne znaczenie w

problematyce związanej z deontologią zawodu, między innymi w lukach prawnych

występujących w procedurach i standardach, z którymi spotyka się pielęgniarka w

pracy, także w sytuacjach, gdy pojawiają się konflikty. Wątki synejdezjologiczne

obejmują głównie: opis sumienia, kształtowanie sumienia i jego podstawowy podział.

Rozdział ukaże wartość odpowiednio uformowanego sumienia w etosie

pielęgniarskim. W tym celu zostanie podjęty opisu etosu pielęgniarskiego, aby na jego

tle zaznaczyć rolę sumienia, jego wartość oraz znaczenie w rzeczywistości zawodowej

pielęgniarek. W realizacji wyżej wymienionych celów zostanie wykorzystana metoda

analizy tekstów źródłowych.

Czy się to uda i w jakim stopniu sami Czytelnicy ocenią?

O etosie

Etos ma swoją odmienną konotację niż pojęcie etyka, jak podają encyklopedie

jest to forma moralności stanowiąca system obyczajów, nakazów, zakazów, tradycji

lub po prostu norm, charakterystycznych dla danej grupy społecznej, np. zawodowej.

Wobec tego nie należy etosu bezpośrednio kojarzyć synonimicznie, np. z etyką

zawodową. Etos jest realizacją przyjętego układu norm moralnych specyficznych dla

danej społeczności, nie tyle jednostki, a grupy. Etos może obejmować nie tylko daną

grupę zawodową, ale też i szerszą wspólnotę osób, np. etos chrześcijański, etos

rycerski, etos służby zdrowia, etos sportowca, podróżnika, polarnika i innych.

Stanisław Witek zaznacza, że jest wyrazem realnych możliwości albo

idealnych tendencji postępowania ludzi poszczególnych epok lub kultur. Może

stanowić normę postępowania praktycznego, nie będąc jednak pełnym wyrazem

właściwej normy moralnej w sensie absolutnym, wobec tego wymaga nieustannej

kontroli, a gdy zachodzi potrzeba korekty, np. poprzez wychowanie moralne[1].

Mały słownik etyczny stwierdza, że etos jest to:

[…] - styl, sposób życia postawa danej grupy społecznej wyróżnionej z uwagi

na całokształt wyznawanych i realizowanych w praktyce wartości, szczególnie

moralnych i obyczajowych [2].

Zatem etos, to całość moralnych postaw, reakcji i zachowań dla danej

jednostki, przypisanej do konkretnego modelu obyczajowości, ukształtowanej pod

wpływem dominowania jednej z wartości, np. wierności, miłości, honoru. Termin ten

odnosi się do grup społecznych, nie zaś do jednostek [3].

16

Etyka to dyscyplina teoretyczna mająca charakter normatywny, a etos jest

terminem opisowym z obszaru socjologii kultury, albo też konkretnej moralności

społecznej. Wobec tego może jednak stanowić normę postępowania, mimo że nie jest

wyrazem normy w sensie absolutnym [4].

W kwestii etosu i etyki wypowiedziała się Anna Nawrocka, która swoje

stanowisko w tej kwestii oparła na opinii M. Ossowskiej [5] oraz T. Stycznia [6].

Autorka ta zaznaczyła wieloznaczność pojęcia etos oraz jego wyraźne odniesienie do

grup zawodowych, funkcjonujących w ramach zawodów medycznych. Nawrocka w

kontekście etosu medycznego, a w odniesieniu do pielęgniarskiego stwierdziła, że:

Uważam, iż pod pojęciem „etos” rozumiemy określoną moralność oraz

znamienne postawy moralno-etyczne będące afirmacją określonych wartości i

charakteryzujące grupę zawodową pracowników zawodów medycznych [7].

Reasumując, refleksje wokół etosu, trzeba zaakcentować trafność ujęcia

ostatniego, iż etos medyczny i pielęgniarski to konkretna moralność charakteryzująca

medyków, głównie lekarzy oraz pielęgniarki, w którego kreowaniu (konstytuowaniu)

istotną rolę odgrywa sumienie. Etos pielęgniarski jest obecnie pod dużym wpływem:

humanizmu, personalistycznego podejście do osoby, do jej godności jako wartości

wsobnej oraz pod wpływem prawa naturalnego z jego niezmiennym nakazem;

czynienia dobra, a unikania zła, a więc zasadą synderezy. W interesującym nas etosie

nie bez znaczenia będzie miała mentalność, moralność hipokratesowska, a wyrażona

poprzez powszechnie znane: Primum non nocere, Salus aegroti lex esto [8].

O sumieniu

Rozumienie sumienia zestawimy z ujęciem trzech autorytetów z zakresu

synejdezjologii, by po jego (sumieniu) podziale i ukazaniu sposobów formowania

sumienia odnieść go do etosu zawodowego pielęgniarki, a pośrednio całej służby

zdrowia. Przeglądając liczne definicje, opisy i wypowiedzi o sumieniu trudno podać

jedne uniwersalne ujęcie tego bardzo złożonego zjawiska moralnego, wyznaczającego

i oceniającego nasze postępowanie indywidualne, ale też i zawodowe. Zanim

nakreślimy własne rozumienie sumienia odwołamy się do badaczy w zakresie

synejdezjologii [9].

Koncepcja Tadeusza Ślipki

Prof. Ślipko stwierdza, że "sumienie" w języku polskim ma kilka znaczeń:

W znaczeniu etycznym używa się tego słowa czasami do wyrażenia

zbiorowych sądów, czyli moralnej opinii publicznej.[…] Z tego też powodu w miejsce

terminu "sumienie" równie dobrze można by się posłużyć terminem "świadomość

moralna społeczeństwa" lub "ludzkości"[10].

Sumienie dokonuje jakiegoś określenia własnych konkretnych aktów, w

kategoriach dobra i zła moralnego, zwraca się albo ku aktom zamierzonym, ale jeszcze

niespełnionym, albo ku już dokonanym [11]. Sumienie włada osobą, "dyryguje"

człowiekiem, narzuca, co mamy czynić w sposób apodyktyczny, nie znosi sprzeciwu.

Przedstawia się jako "prawo", jest dla podmiotu moralnego (osoby) normą, wyznacza

drogę postępowania. Sumieniu ujawnia i uszczegóławia cały ciężar gatunkowy

moralnej treści człowieka, ale też i grup społecznych, np. pielęgniarek. Jest normą

obowiązującą bezwzględnie:

Wartość sumienia w praktyce pielęgniarskiej

Dobrze ukształtowane sumienie, tj. prawe, pewne oraz przeduczynkowe, w

sytuacji gdy zdecydowanie dominuje w naszym życiu moralnym, spełnia funkcję nie

tylko subiektywnej normy moralnej, ale też może przyjąć postać absolutnej normy

moralnej. Wówczas staje się wiarygodnym wyznacznikiem prawa moralnego, a więc

naszego postępowania. Ta ostania zależność jest wprost proporcjonalna do stopnia

uformowanego sumienia, a więc im w nas więcej właściwego sumienia, tym więcej

pewności, że czynimy dobro moralne oczywiście zgodne z prawem moralnym.

Również w zgodzie z dobrze stanowionym prawem pozytywnym, w tym też i

zawodowym.

O znaczeniu sumienia w praktyce medycznej wypowiada się Tadeusz Ślipko

stwierdzając, że jednostkowe osądy moralne (w tym też sumienie lekarza, pielęgniarki

oraz pozostałych pracowników służby zdrowia) stanowią niezbywalny przywilej, ale

też i ciężar poszczególnych osób. Słusznie zauważa, że na ten teren żadna etyka

wkroczyć nie może, albowiem etyka - jako teoria moralności – może podejmować

ustalenia, postulaty, zalecenia, wzorce, których spełnienie ułatwia działającym

podmiotom moralnym (w tym lekarzom i pielęgniarkom) utrzymanie na właściwej

22

moralnej drodze formowanie osądów sumienia. Jego zdaniem (Ślipki) postulat

humanizmu w stosunku do homo patiens – osoby w potrzebie, chorej, cierpiącej – jest

punktem wyjścia w etyce medycznej i pielęgniarskiej [30].

Ponieważ cierpienie wraz z zagrożeniem życia odsłania uczucie bezradności

u homo patiens, wyzwala chęć obrony, a czasem agresji, z którą w pierwszym

nasileniu podrywie, kulminacji osoba pielęgnująca spotyka się bezpośrednio. Często

jest to pielęgniarska, która stoi najbliżej łóżka chorego. W praktyce szpitalnej,

hospicyjnej, w opiece społecznej lekarz jest zawiadamiany przede wszystkim przez

pielęgniarkę o stanie chorego, jego zwątpieniu, załamaniu, o niepokoju wewnętrznym

związanym z przebiegiem ciężkiej choroby.

Prof. Ślipko jest świadom faktu, że w walce z cierpieniem i chorobą

nakładają się różne „interesy”. Bywa, że obiektywne warunki ograniczają możliwości

niesienia ulgi cierpiącemu w chorobie. W tej trudnej, moralnie ambiwalentnej sytuacji

jest miejsce na właściwe sumienie lekarza i pielęgniarki. Autor ten stawia nam postulat

internalizacji głoszący, że autentyczne, a więc moralnie cenne i chwalebne

funkcjonowanie sumienia jest możliwe pod warunkiem, że naczelne drogowskazy

humanizmu i aksjologicznego personalizmu zostaną zinternalizowane [31].

W podręczniku akademickim Etyka w pracy pielęgniarskiej czytamy, że

sumienie pielęgniarki jest subiektywną i ostateczną normą moralności, wówczas gdy

przyjmuje postać prawego, pewnego i przeduczynkowego [32].

Reasumując rozważania wokół sumienia i jego wartości w zawodzie

pielęgniarskim warto zaakcentować znaczenie formacji, czyli podkreślić fakt, że

największy wpływ na jego wartość miało wychowanie w dzieciństwie oraz młodości,

ważna też była i jest edukacja zawodowa. Aktualnie kształcenie pielęgniarek przyjęło

formę studiów pielęgniarskich pierwszego i drugiego stopnia. W programie studiów

m.in. są zajęcie i wykłady z etyki zawodu pielęgniarki. Trudno nie wspomnieć o

Kodeksie zawodowym pielęgniarki i położnej RP z roku 2003. Jest tam miejsce także

dla istotnej roli sumienia, jako czynnika decyzyjnego w działaniu pielęgniarki i

położnej.

Sumienie towarzyszy w modelu podejmowania decyzji w pracy zawodowej

pielęgniarki [33]. Wspomina o nim prof. Irena Wrońska, która sprowadza go głównie

do dwóch czynników warunkujących procesy decyzyjne w czynnościach

pielęgniarskich:

1. Czynniki merytoryczne związane ze stanem zdrowotnym podopiecznych.

2. Czynniki osobowe związane z orientacją moralną.

Podstawowymi czynnikami merytorycznymi są sytuacje i potrzeby człowieka

jako jednostki związane z zachowaniem jego zdrowia i życia. Z kolei do czynników

osobowych, rzutujących na cały proces podejmowania decyzji, zalicza się zwykle

poziom wiedzy i umiejętności. Ważne są tutaj i orientacje moralne, które kierują

życiem osobistymi i zawodowym pielęgniarek, i wpływają na ich postawy oraz

podejmowanie decyzji [34].

Sumienie odgrywa ważną rolę w procesie decyzyjnym pielęgniarki, a także w

sytuacji występujących konfliktów aksjologicznych. Istotna jest ocena decyzji

powziętej w wyniku przyjętego modelu operacji podjętego i realizowanego działania w

pracy zawodowej w ramach rozpatrywanego pielęgniarstwa. Należy wziąć pod uwagę

podobne sytuacje, gdy występowały zbliżone konflikty wartości, wówczas należy

podjąć odpowiednie modyfikacje standardów w praktyce pielęgniarskiej.

Podsumowanie

Rola sumienia w etyce pielęgniarskiej

23

Rozdział opisał etos pielęgniarski, w którym ważną rolę odgrywa właściwe

uformowane sumienie. Przybliżył naukę o sumieniu trzech autorytetów

synejdezjologicznych (Ślipki, Stycznia, Szostka). W oparciu o ich dorobek

filozoficzno-etyczny, został w nim wypracowany opis sumienia, jako: skomplikowany

układ zjawisk psychicznych, wewnętrznych, rzutujących na naszą moralność, w którym

istotną rolę odgrywa wartościujący sąd rozumu z czynnikiem wolitywnym, tj.

naturalnym chceniem czynienia dobra oraz empatycznym, ujętym głównie poprzez

uwrażliwiające uczucie troski i opieki nad drugim człowiekiem i sobą samym.

Rozdział podkreślił potrzebę udziału wrażliwego sumienia personelu

medycznego (pielęgniarek) w codziennej pracy z chorym, dopuszczanie sumienia do

głosu w procesie decyzyjnym, gdy zachodzi takowa potrzeba.

Książka W drodze do brzegu życia, której częścią jest niniejszy rozdział

adresowana jest do ludzi, którym leży na sercu dobra jakość świadczeń medycznopielęgniarskich.

W konkluzji końcowej trzeba podkreślić, że nawet właściwie

uformowane sumienie stanowi, mimo wszystko, subiektywną normę moralną. Z tej

racji, nie może ono podważać, czy też zastępować prawo stanowione ujęte w

standardach, procedurach zawartych np. w Ustawie o zawodach pielęgniarki i położnej

[35] albo w Kodeksie etyki zawodowej pielęgniarki i położnej Rzeczypospolitej

Polskiej, czy wielu pozostałych przepisów związanych z wykonywaniem zawodu

pielęgniarki. Sumienie jest dobrym uzupełnieniem w występujących ewentualnych

lukach tegoż prawa zawodowego lub gdy zachodzą sytuacje konfliktowe. Nigdy

sumienie nie może stać i nie stoi w sprzeczności z prawem (także zawodowym), chyba

że jest ono ustanowione błędnie, wtedy mówmy o tzw. prawie drakońskim, z którym w

demokracjach personalistycznych raczej się nie spotykamy. Sumienie współgra z

dobrym prawem, jest właściwym jego interpretatorem.

Odwołując się do zasady: primum non nocere możemy jednoznacznie

stwierdzić, że w imię tej zasady sumienie stanowi dobre wsparcie w kształtowaniu

etosu pielęgniarskiego, realizowanego w życiu zawodowym pielęgniarki. Tego

pielęgniarkom i całej służbie zdrowia należy życzyć.

Piśmiennictwo

1. Witek S.: Encyklopedia Katolicka. T: IV. Lublin, 1983, 1196.

2. Jedynak S.: Mały słownik etyczny. Bydgoszcz, 1999, 71.

3. Podsiad A., Woliński Z.: Mały słownik terminów i pojęć filozoficznych.

Warszawa 1983; 95.

4. Podsiad A.: Mały słownik terminów i pojęć filozoficznych. Warszawa, 2001,

242.

5. Ossowska M.: Etos rycerski i jego odmiany. Warszawa, 2000, 7.

6. Styczeń T.: Wprowadzenie do etyki. Lublin, 1993, 265.

7. Nawrocka A.: Etos w zawodach medycznych. Kraków, 2008, 11.

8. Co jest tłumaczone jako: po pierwsze nie szkodzić, zdrowie chorego

najważniejszym prawem.

9. O synejdezjologii, czyli nauce sumieniu sporo się dowiemy w Zarysie etyki

ogólnej autorstwa prof. Tadeusza Ślipki na s. 367-394, wyd. IV Kraków 2004;

tam m.in. spotkamy się z sumieniem jako normą subiektywną działania

moralnego oraz z zagadnieniami: (i) sumienie a moralna praktyka człowieka, (