Czynniki warunkujące stan zdrowia.

W Strategii Światowej Organizacji Zdrowia ‘’Zdrowie dla wszystkich w roku 2000” oraz w koncepcji promocji zdrowia podkreślono, że zdrowie jest:

-wartością, dzięki której jednostka lub grupa może realizować swoje aspiracje i potrzebę osiągania satysfakcji oraz zmieniać środowisko i radzić sobie w nim,

-zasobem (bogactwem) dla społeczeństwa, gwarantującym jego rozwój społeczny i ekonomiczny; tylko zdrowe społeczeństwo może tworzyć dobra materialne i kulturowe , rozwijać się, osiągnąć odpowiednią jakość życia,

-środkiem do osiągnięcia lepszej jakości życia.

Jakością życia należy rozumieć jako sprawne funkcjonowanie do późnej starości, większa wydajność pracy i lepsze zarobki, satysfakcję z życia. W tym kontekście można zgodzić się ze stwierdzeniem, że „dobre zdrowie to dobry interes”

Modelem ułatwiającym zrozumienie różnorodności czynników, wśród jakich znajduje się człowiek i jego zdrowie, jak również czynników warunkujących promowanie zdrowia, jest schemat ekosystemu człowieka, nazwany „mandalą zdrowia”. Figurę na planie koła wyrażającego Wszechświat przedstawiono jako „pole zdrowia”, głównie za sprawą Lalonda w 1973 roku. Pola te obejmują:

1. Czynniki biologiczne – determinanty genetyczne i paragenetyczne decydujące o właściwościach biologicznych biotypu – cechy anatomiczne, fizjologiczne, biochemiczne, immunologiczne,

2. Środowisko fizyczne – charakterystyka środowiska biogeograficznego, siedliska, środowiska pracy, miejsca zamieszkania,

3. Środowisko psychospołeczne – status społeczny, ekonomiczny, polityczny, środowisko rodzinne, szkolne, zawodowe, społeczne zaangażowanie,

4. Zachowanie jednostkowe – tryb życia, aktywność fizyczna, dieta, sposób spędzania czasu wolnego, stosowanie używek itp.

Jak łatwo zauważyć, pola te w znacznym stopniu pokrywają się z wyodrębnionymi przez Wolańskiego czynnikami rozwoju osobniczego człowieka.

Autorzy Narodowego Programu Zdrowia (NPZ 1997) podkreślają, że fundamentalnymi warunkami zapewniającymi zdrowie są: spokój, stabilny system ekonomiczny, odtwarzalne zasoby naturalne, globalne i lokalne bezpieczeństwo obejmujące bezpieczeństwo ekologiczne, a także mieszkania, żywienie, edukacja, zarobki, sprawiedliwość i równość społeczna.

Wśród czynników, które wpływają na zdrowie człowieka wyróżnia się cztery grupy (NPZ 1997):

- styl życia- jego udział jest największy (50-60%) i jednocześnie jego zmiana leży w zasięgu możliwości każdego człowieka,

- środowisko fizyczne oraz społeczne życia i pracy (ok.20%),

- czynniki genetyczne (ok.20%),

-służba zdrowia, która może rozwiązać 10-15% problemów zdrowotnych społeczeństwa.

Czynniki środowiskowe kształtujące stan zdrowia wydzielił Malinowski (1999):

I. Makrośrodowisko:

1. Środowisko fizyczne, materialne, biologiczne: warunki klimatyczne (nasłonecznienie, czynniki termiczno-wilgotnościowe, zmienność ciśnienia atmosferycznego); naturalne i spowodowane działalnością człowieka czynniki fizyczne (różnego rodzaju promieniowania, hałas, wibracje); spowodowane działalnością człowieka zanieczyszczenia chemiczne powietrza, gleby, żywności i wody; czynniki biologiczne (bakterie, wirusy, grzyby, pierwotniaki i pasożyty człowieka oraz niektóre alergeny).

2. Środowisko społeczne: cechy ustroju społeczno-politycznego, wielkość dochodu narodowego przypadająca na 1 mieszkańca, dostępność pracy i nauki, system opieki zdrowotnej, procesy urbanizacyjne ochrona środowiska, wzorce kulturowe i styl życia, stosunki międzyludzkie (egoizm, altruizm, postawy społeczne), system wartości.

II. Środowisko indywidualne:

1. Czynniki związane z pozycją społeczno-zawodową: pochodzenie społeczne, wykształcenie, rodzaj i warunki pracy, dochody, warunki mieszkaniowe, i ogólnobytowe.

2. a) zachowania o znaczeniu zdrowotnym: sposób odżywiania się, aktywność fizyczna, palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu, narko- i lekomania, umiejętność wypoczywania i radzenia sobie ze stresem, higiena osobista, zachowania w sferze seksualnej, przestrzeganie przepisów drogowych i inne

b) czynniki wpływające na zachowania o znaczeniu zdrowotnym: wiek, płeć, biotyp (konstytucja), aktualny stan zdrowia(kondycja fizyczna i zdrowotna), wykształcenie, poziom kultury zdrowotnej, system więzi społecznych, stabilizacja rodzinna, wyznawany system wartości, posiadanie wyraźnych celów życiowych, indywidualne cechy osobowości i charakteru.

Promocja zdrowia.

Promocja zdrowia jest pojęciem stosunkowo nowym i z powodzeniem może być używany do zastąpienia starej koncepcji higieny, tyle że w znacznie szerszym ujęciu. W Karcie Ottawskiej (Karski 1994) promocje zdrowia definiuje się jako proces umożliwiający ludziom zwiększenie kontroli nad swoim zdrowiem oraz stwarzający im możliwość jego poprawienia. Jako proces prowadzący do osiągniecia dobrostanu fizycznego, umysłowego i społecznego, przy czym jednostka lub grupa musi osiągnąć zdolność do identyfikacji i realizacji swoich aspiracji, do zaspokajania swoich potrzeb oraz musi mieć możliwości radzenia sobie w danym środowisku lub doprowadzenia do zmiany tego środowiska. Dlatego zdrowie jest postrzegane jako pozytywny sposób wykorzystania źródeł społecznych i jednostkowych, a także możliwości fizycznych.

Autorzy Narodowego Programu Zdrowia podają, ze promocja zdrowia jest procesem umożliwiającym ludziom:

- zwiększenie kontroli nad swoich zdrowiem (identyfikacja własnych problemów zdrowotnych),

-poprawę zdrowia – poprzez podejmowanie wyborów i decyzji sprzyjających zdrowiu, kształtowanie potrzeby i kompetencji w rozwiazywaniu problemów zdrowotnych zdrowotnych i zwiększanie potencjału zdrowia.

Promocja zdrowia obejmuje pięć obszarów działań:

- budowanie zdrowotnej polityki publicznej,

- tworzenie środowiska życia i pracy sprzyjającego zdrowiu,

- zachęcanie całego środowiska do działań za rzecz zdrowia,

- rozwijanie indywidualnych umiejętności służących zdrowiu,

- reorientacja służby zdrowia.

Promocje zdrowia określa się tez jako sztukę interwencji w systemy społeczne i zachęcania ich, aby rozwijały się w kierunku zdrowych środowisk (NPZ 1997).

Mierniki zdrowia populacji.

Definicja zdrowia podana przez Światowa Organizację Zdrowia daje możliwość stosowania aż trzech skal zdrowia, uwzględniając obok biologicznego i psychicznego również społeczny aspekt. Pojęcia te maja wartość pozytywną – ale nie znamy metod bezpośrednich pozwalających na mierzenie stanu, poziomu czy zakresu zdrowia. Miernikiem takim mogłoby być mierzenie stopnia sprawności całego ustroju, natomiast w praktyce posługujemy się najczęściej mierzeniem sprawności poszczególnych układów czy narządów, metodami klinicznymi i próbami laboratoryjnymi.

Stan zdrowia postrzegamy najczęściej w kategoriach negatywnych tj. braku choroby. Nic więc dziwnego, ze zdrowie mierzymy najczęściej analizując zachorowalność, chorobowość i umieralność, zgodnie z biomedycznym modelem zdrowia. Jest to poniekąd zrozumiałe, gdyż te mierniki są najłatwiej dostępne. Zresztą, jak wspomniano, rozróżnienie miedzy stanem zdrowia i chorobę nie jest proste, gdyż nie są to pojęcia wzajemnie wykluczające się. Przeciwnie mamy tu do czynienia z wielkościami zmieniającymi się w sposób ciągły. Przeważnie człowiek jest w pewnym zakresie chory, w pewnym – zdrowy.

W praktyce stosuje się kilka grup mierników zdrowia ludności. Można je ująć w trzy kategorie w zależności od źródła ich pochodzenia oraz charakteru relacji istniejącej między każdym z nich a stanem zdrowia osobniczego i społecznego:

1. Mierniki bezpośrednie,

2. Mierniki pośrednie,

3. Mierniki syntetyczne.

Do mierników bezpośrednich, traktujących zdrowie jako zjawisko biologiczne zaliczyć można:

1. Bezpośrednie mierniki negatywne, tj.:

- wskaźnik zachorowalności,

- wskaźnik chorobowości,

- wskaźnik absencji chorobowej,

- wskaźnik inwalidztwa.

1.2 Bezpośrednie mierniki pozytywne uzyskiwane są na podstawie badań profilaktycznych populacji, dotyczące rozwoju fizycznego, sprawności i wydolności motorycznej dzieci i młodzieży. Niski poziom sprawności i wydolności fizycznej może oznaczać zwiększenie ryzyka różnych chorób zarówno u dzieci, jak i dorosłych.

Pozytywne mierniki zdrowia można tworzyć w oparciu o bardzo różnorodne kryteria stosowane w antropologii. Są one jednak różne dla osób w różnym wieku. W momencie urodzenia najważniejszym miernikiem jest masa urodzeniowa oraz tzw. Skala Apgar oceniająca stan tętna, oddechu, napięcia mięśni kończyn, pobudliwość i barwę skóry. Natomiast w wieku dojrzałym pozytywne mierzenie zdrowia jest trudne ze względu na małe zmiany morfologiczne i fizjologiczne, które zachodzą w tym wieku. Można brać pod uwagę takie mierniki, jak: sprawność fizyczna, wydolność fizyczna, wskaźniki fizjologiczne (np. spirometryczne), wskaźniki biochemiczne (np. poziom hemoglobiny) oraz funkcjonowanie społeczne i samopoczucie psychiczne (Promińska 1997)

Do mierników pośrednich świadczących nie wprost o stanie zdrowia populacji zaliczyć można standardowe wskaźniki metod opisowych stosowanych w demografii i statystyce lekarskiej, tj.:

1. Pośrednie mierniki negatywne, a w szczególności:

- ogólne i specyficzne współczynniki umieralności,

- współczynniki umieralności niemowląt,

- współczynniki śmiertelności.

2.2. Pośrednie mierniki pozytywne, tj.:

- współczynniki płodności,

- współczynniki urodzeń,

- współczynniki przyrostu naturalnego.

Niektórzy autorzy do tej grupy mierników zaliczają wskaźniki jakości życia (life quality) oraz satysfakcji z życia (life satisfaction). Jakość życia czy satysfakcja z życia może jednak budzić pewne wątpliwości, choćby z tego względu, ze trudno jest porównać ocenę jakości życia dwóch osób, nawet z tego samego środowiska społecznego.

Miernikami syntetycznymi są pewne ogólne konstrukcje teoretyczne uwzgledniające oddziaływanie na stan zdrowia populacji różnorakich jego determinant. Grupa ta najczęściej obejmuje:

1. . Podstawowe parametry tablic trwania życia z uwzględnieniem określonych przyczyn zgonów.

Oczekiwana długość życia (life expectancy) nie jest też miernikiem zdecydowanie klarownym, gdyż w obliczeniach podstawowym parametrem jest poziom umieralności, który jest dość zróżnicowany. Najczęściej przeciętna oczekiwana długość życia wyrażana jest w latach dla osób w wieku 0, 1, 15, 30, 45 i 60 lat. W ostatnich latach miernik ten służy nie tylko do oceny stanu zdrowia populacji, lecz także stał się jednym z trzech elementów określania wskaźnika rozwoju społecznego.

1. Specjalne syntetyczne konstrukcje modelowe, takie np., jak:

-wskaźnik przedwczesnej umieralności,

- globalny wskaźnik stanu zdrowia, czy tez stosowane coraz częściej

syntetyczne mierniki taksonomiczne, jak np. HDI

Wskaźnik rozwoju społecznego jest wyznaczany na podstawie komponentów dotyczących: 1) podziału dochodów, 2) wydłużania ludzkiego życia, 3) poziomu osiągnięć edukacyjnych. W obliczeniach „Wskaźnika Rozwoju Społecznego” (Human Development Index – HDI) wykorzystywane są bezpośrednio cztery podstawowe wskaźniki (Karski 1997):

1. Przeciętne dalsze trwanie życia,

2. Ogólny wskaźnik skolaryzacji,

3. Wskaźnik umiejętności czytania i pisania,

4. Produkt krajowy brutto przypadający na jednego mieszkańca.

Dawne miary zdrowia, oparte na zgonach i rozpowszechnianiu chorób, tracą wiele na swej aktualności i musza być uzupełniane nowymi miernikami, lepiej dostosowanymi do współczesnej problematyki zdrowotnej. Ponadto, jak wspomniano, istnieje konieczność spojrzenia na zdrowie, jako wartość pozytywną na zdrowie – które nie może być traktowane tylko jako to, co pozostaje po odjęciu choroby i niepełnosprawności.

Główne zagrożenia zdrowia.

Zagrożenia zdrowia najczęściej koncentrują się na chorobach będących głównymi przyczynami zgonów. Stanowi to jednak pewne uproszczenie, gdyż choroby te, mimo to iż w świadomości powszechnej stanowią główne zagrożenie zdrowotne, ustępują pod względem częstości występowania zaburzeniom psychicznym i w mniejszym stopniu niż zaburzenia psychiczne wpływają na jakość życia przeciętnego obywatela. Jeśli uwzględnić obserwacje szybkiego narastania częstości występowania zaburzeń psychicznych w okresie ostatniego stulecia, zrozumiałe stają się poglądy traktujące właśnie problemy zdrowia psychicznego jako podstawową barierę obecnego etapu rozwoju cywilizacyjnego.

Niemniej jednak autorzy Narodowego Problemu Zdrowia do głównych zagrożeń zdrowia zaliczają:

1. Wadliwy styl życia.

Styl życia i zachowania zdrowotne determinują w największym stopniu stan zdrowia ludności. W Polsce istnieje wiele poważnych nieprawidłowości w zakresie tej grupy czynników. Do zachowań zagrażających zdrowiu należą przede wszystkim:

Mała aktywność fizyczna ogółu ludności. Można szacować, ze zadowalający z punktu widzenia zdrowia pozioma aktywności fizycznej cechuje: 70% dzieci 6-7 letnich, 20-30% młodzieży w wieku 11-15 lat i tylko 10% dorosłych. W czasie wolnym przeciętnego Polaka dominują zajęcia związane z brakiem aktywności fizycznej, głównie oglądanie telewizji (np. ok. 40% młodzieży 11-15-letniej poświęca na to 4 godz. I więcej dziennie).

Nieprawidłowości w sposobie żywienia, w tym:

- nadmiar energii pobieranej z pożywieniem; spożycia tłuszczów (zwłaszcza zwierzęcych) oraz soli kuchennej (ponad 15 g przy zalecanych 5-6g dziennie).

- niedobór spożywania mleka i napojów mlecznych, warzyw i owoców, ciemnego pieczywa,

- zbyt mała liczba posiłków i ich nieregularność (np. wśród młodzieży 11-15-letniej 15% nie spożywa codziennie pierwszego śniadania, a 24% nie je posiłku w szkole),

- zbyt mała liczba niemowląt karmionych wyłącznie piersią w pierwszych 6 miesiącach życia.

Palenie tytoniu. W 1995 r. paliło regularnie (codziennie) papierosy 47%mężczyzn i 23% kobiet. Pali także około 30% kobiet ciężarnych. Największy odsetek (65%) palących stwierdza się wśród robotników niewykwalifikowanych. Wśród młodzieży w wieku 11-15 lat w 1994 roku paliło 18% chłopców i 8% dziewcząt, a w tym codziennie odpowiednio 8% i 3%. Odsetki palącej młodzieży gwałtownie zwiększają się wraz z wiekiem. W latach 1992-1995 odsetki palaczy wśród dorosłych nie uległy wyraźnym zmianom.

Nadmierne spożywanie alkoholu, zwłaszcza napojów wysokoprocentowych. Według danych szacunkowych rzeczywiste średnie roczne spożycie czystego alkoholu wynosiło w ostatnich latach 9-10 litrów. Szacuje się, że uzależnionych od alkoholu jest ok. 600-800 tys., osób osób pijących szkodliwe 2-3 mln, a znacznie większa, choć trudna do oszacowania jest liczba pijących alkohol w sposób ryzykowny.

Używanie substancji psychoaktywnej (innej niż alkohol i nikotyna). Rozmiary tego zjawiska są trudne do określenia. Według danych szacunkowych liczba osób uzależnionych od opiatów wynosi ok. 25-30 tys. Wśród młodzieży w wieku 12-16 lat kontakt z narkotykami ma 38% osób w tym 0,3-0,8% to osoby uzależnione. W ostatnich latach zwiększa się spożycie substancji psychoaktywnych wśród młodych ludzi.

1. Zagrożenia w środowisku społeczny.

Środowisko społeczne, relacje i sposoby komunikowania się ludzi w rodzinie, miejscu nauki i pracy, w społeczności lokalnej oraz czynniki ekonomiczne wpływają w istotny sposób na kondycje psychofizyczną i stan zdrowia ludności . Procesy transformacji polityczno-społeczno-ekonomicznej, rozpoczęte w 1989r. stwarzają zarówno nowe szanse, jak i nowe zagrożenia zdrowia. Do zjawisk, które mogą odgrywać tu istotna rolę, należą:

1. narastające ograniczenie dostępu do podstawowych zasobów, niezbędnych do utrzymania i pomnażania zdrowia, takich jak pożywienie, mieszkanie, ubranie i praca.

2. uzależnienia znacznej części społeczeństwa (obecnie ok. 8%) od pomocy społecznej, przy jednoczesnym wycofaniu się państwa z różnych form świadczeń społecznych, m.in. w sferze ochrony zdrowia,

3. niekorzystna sytuacja w dziedzinie edukacji, nauki i kultury, w tym:

- zmniejszające się nakłady budżetowe,

- niski poziom wykształcenia ludności,

- zmniejszający się odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym, zwłaszcza na wsi,

1. nasilające się patologie życia społecznego, prowadzące m.in. do spadku poczucia bezpieczeństwa osobistego, takie jak: osłabienie więzi rodzinnych, wzrost przestępczości, pojawienie się dotąd nieznanego zjawiska terroryzmu kryminalnego, wzrost problemów zdrowotnych i społecznych związanych z nadużywaniem alkoholu i przyjmowaniem substancji psychotropowych,

2. narastanie występowania zjawiska określonego jako „syndrom opuszczonych rąk”, polegającego na przekonaniu, że „nic się już nie może zmienić, chyba że na gorsze”

1. Zagrożenia w środowisku fizycznym.

Zagrożenia zdrowia człowieka i jego dobrego samopoczucia powstające w środowisku fizycznym lub przez nie przenoszone, wiąże się z jednej strony z gwałtownym rozwojem przemysłu oraz postępującym procesem urbanizacji, a z drugiej strony z niewłaściwa w przeszłości polityką ekologiczna i brakiem troski o ochronę środowiska. Nie uświadamiano sobie też w pełni skutków zdrowotnych związanych z zanieczyszczeniem środowiska, bądź były one słabo rozpoznane. W wyniku tego stan środowiska w Polsce uległ znacznej degradacji i dopiero w ostatnich latach zaznacza się spadek zanieczyszczenia środowiska i zmniejszenie zagrożenia zdrowia ludności wynikającego z tych zanieczyszczeń.