Skutki niedostosowania społecznego dla społeczeństwa
Biorąc pod uwagę definicję MEN, niedostosowanie społeczne to dzieci oraz młodzież, u których na skutek zaburzeń wewnętrznych, a także niekorzystnych warunków środowiskowych występują typowe zaburzenia w zachowaniu.
Ze względów metodologicznych definicję tą należy udoskonalić. Niedostosowanie społeczne jest to zaburzenie charakterologiczne o dość niejednolitych objawach, które spowodowane są niekorzystnymi zewnętrznymi bądź wewnętrznymi warunkami rozwoju, a wyrażają się wzmożonym oraz długotrwałym problemem w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych oraz w realizacji zadań życiowych danej grupy.
W występujących objawach osób niedostosowanych społecznie nie sposób mówić o ograniczonych od siebie formach zachowania. Natomiast można je określić w zależności od faktu, który z syndromów patologicznych w opinii osób wychowujących przeważa.
Należy wyróżnić w niedostosowaniu społecznym objawiającym się w postaci zahamowania cztery podrodzaje:
Brak zaufania do ludzi, sytuacji oraz nowych rzeczy.
Sytuacja ta obejmuje symptomy osłabienia naturalnej pewności siebie. Dzieci bardzo rzadko są dokuczliwe dla innych osób, jeżeli ich nadmierna ostrożność nie jest w stadium zaawansowanym, może często także być po prostu nie zauważona. Taki rodzaj zachowania bardzo często występuje u dzieci z tzw. dobrych domów, a także dzieci, które posiadają trudności w nauce szkolnej. Bowiem, nie starają się one, żeby osiągnąć jeszcze większą skuteczność swojego działania czy też doskonałości w jakiejś pracy, a wręcz pragną tego, żeby były do niej zmuszane. Głównymi przyczynami takiego zachowania są również:
Stres matki w ostatnich miesiącach ciąży,
Zbyt częste choroby dziecka
Słaba odporność fizyczna
Przebyte choroby w okresie dziecięcym jak na przykład wielokrotne osłabienie psychofizyczne
Depresja objawiająca się w stanie łagodnym jako różnorodność oraz zmienność poziomu relacji (zmiana relacji z dnia na dzień), a także braku energii fizycznej. Ostrzejszy wymiar depresji objawia się utrzymującym się stanem apatii, a poza tym tendencją niepokoju oraz frustracji. Najgorsza faza objawia się utrzymującym się stanem apatii. Dziecko wówczas jest „bez życia” oraz lubi przebywać samotnie. Nie dąży ono do osiągania celów oraz sukcesów, a w ostatniej fazie unika kontaktów interpersonalnych. Opisane stany spowodowane depresją mogą również prowadzić do załamania plany życiowego. W poglądach A. Markowskiego załamany plan życiowy jest osobniczym stanem psychospołecznym, który spowodowany jest konfliktami wewnętrznymi oraz urazami psychospołecznymi bądź też negatywnymi czynnikami zewnętrznymi, które znajdują się w szkole, rodzinie, grupach rówieśniczych i w innych środowiskach. Takie postepowanie prowadzi jednostkę do niedostosowania społecznego, zaburzeń w socjalizacji oraz braku wiary we własne siły, w możliwość zrealizowania zadań życiowych w danym zakresie.
Wycofanie się dotyczące niechęci jednostki do nawiązywania kontaktów społecznych oraz izolacji czy wyobcowania w środowisku.
Omawiane wycofanie się może być również uwarunkowane doświadczeniem, czyli inaczej mówiąc niepowodzeniem w kontaktach z innymi ludźmi. Takie zachowanie może również przybrać postać „autyzmu”, które wyraża się brakiem potrzeby kontaktów z innymi ludźmi. Bardzo trudno jest odróżnić od siebie obronne „wycofanie się” oraz „autyzmu”. Często występuje pogląd, że autyzm spowodowany jest defektem umysłowym, który powstał w wyniku uszkodzenia kory mózgowej. Wynika to z prostej sytuacji, że dzieci z chorobą autyzmu można spotkać w rodzinach o bardzo dobrej reputacji społecznej. Stott uważa, że całkowite lekceważenie kontaktów osobistych przez dziecko może być wynikiem uszkodzenia tych właśnie struktur mózgowych, które mają za zadanie wyrabianie społecznych postaw u dziecka. Jak słusznie zauważył Jan Konopnicki: „Nie mamy jeszcze żadnych wyraźnych dowodów na to, że tak jest istotnie. Nie pozostaje nam więc nic innego, jak skrzętnie gromadzić materiał dowodowy i dopiero na jego podstawie próbować wyprowadzić jakieś wnioski. Na razie musimy się zadowolić stwierdzeniem, że spotykamy często przejawy całkowitego zahamowania w zachowaniu się dzieci i że w każdym środowisku dziecięcym są takie dzieci, które do tej grupy moglibyśmy zaliczyć.”
Brak konsekwencji w postępowaniu jest formą zachowania się jednostki, która to działa „pod przemożnym wpływem bodźca, który to w danej chwili jest najsilniejszy [...] Dziecko takie odznacza się tendencją do zaspokajania swych potrzeb bez względu na konsekwencje. [...] Dziecko takie nie uznaje ani przeszłości, ani przyszłości, a tylko chwilę bieżącą. Pociąga to za sobą wiele dla niego przykrości, daje się bowiem łatwo użyć do wszelkiego rodzaju złośliwości i bezsensownych kawałów.” Czytając dalej Konopnicki zauważa również, że wszystkie kary oraz upomnienia nie mają na dziecko żadnego wpływu. Bowiem nie może ono wyrobić w sobie żalu z powodu nieodpowiednich czynów, będąc odporne na uwarunkowanie, ale tym samym nie może także reagować wrogością na brak poczucia bezpieczeństwa. Z pozoru jest ono podobne do dziecka, które określane jest jako „skrajnie aspołeczne”, ponieważ dziecko „niekonsekwentne” może być przyjemne dla otoczenia. Jego złośliwe zachowanie nie ma charakteru celowych aspołecznych posunięć. Jednak dziecko „niekonsekwentne” może również być wykorzystywane przez prawdziwych a społeczników, gdyż jest ono podatne na demoralizację. W obecnych czasach coraz częściej sądzi się, że przejawy niekonsekwentnego zachowania się posiadają genezę w napięciu oraz stresie matki podczas ciąży.
Jednostki o zachowaniu demonstracyjno – bojowym cechują się znacznie silniejszą oraz gwałtowniejszą reakcją emocjonalną niż tego wymaga otoczenie. W zachowaniu demontracyjno – bojowym Konopnicki wyróżnia takie typy jak:
Wrogość w stosunku do dorosłych
Otwarta wrogość
Wrogość w stosunku do dzieci
Łagodniejsze formy aspołecznego zachowania
Wrogość w stosunku do osób dorosłych wiąże się również ze sferą rozwoju życia uczuciowego dziecka, które jest w wieku starszym tj. między 13, a 16 rokiem życia. Według E.H. Hurlocka przechodzi wówczas podokres zwany wczesną adolescencją. W tym okresie dziecko powinno mieć zaspokojoną potrzebę bezpieczeństwa, uznania oraz szacunku. W innym wypadku będzie kompensować tą potrzebę poza domem. Najczęściej będzie to robiło w szkole. Z początku również poprzez zwracanie na siebie uwagi – nauczyciela. W przypadku braku aprobaty u starszych kolegów, dziecko w dalszej fazie stosuje postawę wrogości w stosunku do osób dorosłych – czyli tych, których wcześniej byli obiektem adoracji oraz uwielbienia. Jeżeli występuje sytuacja niepokoju o uczucie dorosłego na zmianę z fazami wrogości należy z dużym prawdopodobieństwem twierdzić, że dziecko jest pozbawione uczucia bezpieczeństwa w rodzinie. W takiej sytuacji to właśnie dom jest odpowiedzialny za niedostosowanie społeczne dziecka. Jednak jak dalej zaznacza Konopnicki, zdarzają się także jednostki z uszkodzeniem systemu nerwowego, do których nie dociera fakt, że nie są już małymi dziećmi. Nie potrafią wówczas dostosować się do dyscypliny szkolnej, a także swoich rówieśników. Domagają się tylko uwagi osób dorosłych nawet w sytuacjach, gdy jest on zajęty czymś innym. Takie dziecko jest z pewnością uciążliwe, a swoim zachowaniem utrudnia pracę dydaktyczno – wychowawczą. Należy jednak podkreślić, że wymaga ono specjalnego traktowania przez nauczyciela – wychowawcę, równocześnie uwzględniając przy tym okazanie życzliwości, a nawet pełnej tolerancji. W przeciwnym razie przeżycia dziecka będą bolesne oraz mogą z znaczny sposób zaważyć na efektach rozwoju oraz pracy takiego ucznia.
Wrogość dziecka może także występować w rodzinnym domu, a także w szkole oraz w sąsiedztwie. Zdarzają się także przypadki, kiedy to dziecko jest odrzucone przez jednego z rodziców. Wówczas wrogość ta przejawia się zwykle względem głównego winowajcy. By zrekompensować tą sytuację dziecko stara się być pomocne drugiemu z rodziców. Jednak sytuacja kiedy dziecko jest odrzucone przez oboje rodziców prowadzi do sytuacji beznadziejnej. Do nieodosobnionych przypadków zalicza się anomalie typu sadystycznego, przejawianie względem jednego bądź obojga rodziców, rodzeństwa czy innych domowników, a także osób starszych. Tak opisane zachowanie z czasem wywołuje wrogość do niego wszystkich członków rodziny. Z inną sytuacją mamy również do czynienia w przypadku dziecka, które posiada uszkodzony centralny system nerwowy bądź ze stanami frustracji. Wtedy wspomniana wrogość w stosunku do rodziców dziecko wyraża poprzez aspołecznego zachowanie, którym to świadomie chce przynieść im wstyd oraz spowodować z tego powodu zmartwienie: np. ucieczka z domu. W miarę pogłębiania się zaburzeń w socjalizacji stopień wrogości oraz krąg znienawidzonych osób powiększa się powodując tym samym ucieczkę w samotność bądź też poszukiwanie w środowisku podobnych jednostek antyspołecznych. System nagan oraz kran nie mają zupełnie żadnego znaczenia dla takiego dziecka, co najwyżej potwierdzając jego przypuszczenie, ze nie jest w ogóle kochane, a z kolei ta sytuacja prowadzi do mnożenia się wrogich aktów oraz do całkowitej utraty rodziców. Wrogość ta jest w pewnym sensie mechanizmem, który niszczy uczucia tak długo, jak długo dziecko przestało całkowicie kochać swoich rodziców. Jeżeli dziecko przekona się do dorosłych (będzie uważało, że są lojalni wobec siebie) może wówczas przy odrobinie poczucia bezpieczeństwa zupełnie się poprawić. W szkole oraz w środowisku, dziecko które przejawia otwartą wrogość będzie cechowało się bierną postawą, nieufnością oraz niechęcią do współdziałania, prowokując swoim zachowaniem, wypatrywaniem sprzymierzeńców wśród rówieśników, albo starszych kolegów o cechach aspołecznych. Na nagany nauczycieli będzie reagować złośliwością oraz cynizmem, agresją z wrogim usposobieniem.
Podstawowe przyczyny otwartej wrogości to :
urazy doznane w życiu płodowym lub w czasie porodu,
brak poczucia bezpieczeństwa w rodzinie;
niewłaściwy stosunek nauczyciela do dziecka.
Wrogość w stosunku do dzieci jest odbiciem stosunku dziecka do dorosłych. Natomiast wrogość do innych dzieci posiada znaczenie dużo słabsze. Wrogie dzieci szybko reagują, łatwo wdają się w bójki oraz łatwo ulegają prowokacjom, jeżeli je ktoś zaczepi lub dokucza im. Ponadto trzeba również odróżnić ten rodzaj zachowania od niekontrolowanej reakcji wściekłości u dzieci z uszkodzonym systemem nerwowym. Do łagodnych form zalicza się również tak zwane pokazanie się. Istotą tego syndromu jest element obawy o przyjęcie przez inne dzieci. Taka obawa dotyczy jedynie jednostek o wyraźnym braku poczucia bezpieczeństwa. W ten sposób próbują one zastąpić niepewnych w swym mniemaniu rodziców poprzez rówieśników lub starszych kolegów. Jeżeli pomimo wysiłków się im to nie udaje, reagują wrogością także w stosunku osób które je zawiodły. Inną cechą charakterystyczną tego syndromu jest manifestacja. Dziecko może bowiem popełniać rozmaite akty aspołeczne. Przyczyna leży tutaj bowiem niewłaściwy układ stosunków rodzice – dziecko.
Łagodniejsze formy aspołecznego zachowania się. Do łagodniejszych form społecznego zachowania się należą następujące symptomy: brak pragnienia, by zadowolić dorosłych, pewna forma okazywania niezależności czy też obojętności w kontakcie z nimi, łagodniejsze formy „autyzmu”, nieznacznie wykraczające poza normę. Powyższe formy zachowania nie należą do jaskrawo dostrzeganych w środowisku. W przypadku konstruktywnej socjalizacji i przy odpowiedniej postawie nauczyciela – wychowawcy i jego oddziaływaniach terapeutycznych na dziecko, mogą ulec zanikowi. Wychowanek niedostosowany społecznie może dojść do normy.
Z niedostosowaniem społecznym manifestowanym w postaci skrajnej społeczności mamy o czynienia, gdy dziecko nie jest zainteresowane tym, czy dorośli aprobują jego zachowanie czy też nie, a zachowanie to przyjmuje często charakter zdecydowanie antyspołeczny. Wrażliwość dziecka jest uzależniona od istnienia dobrych stosunków z dorosłymi oraz uzyskania aprobaty swojego zachowania się. Wiedza ta opiera się na instynkcie oraz doświadczeniu. Dziecko z niedostosowaniem społecznym w postaci skrajnej aspołeczności nie szuka sympatii innych, a także bardzo mało posiada skrupułów w wyrządzaniu komuś krzywdy. W poszukiwaniu skuteczności działania nie jest ok uzależnione od żadnych norm społecznych. Pozornie dziecko także wygląda normalnie, nie posiada żadnych stanów frustrujących. Przez rówieśników jest ono traktowane w sposób nieufny, jako objaw nie koleżeństwa, a tym samym nie jest lubiane. Mając na uwadze diagnozę skrajnej aspołeczności należy być bardzo ostrożnym, ponieważ zdarza się tak, że chłopiec lekceważy świat dorosłych oraz jego wartości, a także zapobiega o uznanie kolegów. Omówiony rodzaj niedostosowania społecznego w pewnym sensie jest czymś więcej niż tylko niedostosowaniem Nie jest on trudny do usunięcia, ale prawdopodobnie nieusuwalny.
Podstawowe przyczyny skrajnej aspołeczności to :
uszkodzenie systemu nerwowego dziecka,
dewiacje wychowawcze w domu rodzinnym,
destrukcja ze strony dorosłych bądź rówieśników
Uogólniając, można stwierdzić, iż niedostosowanie społeczne należy widzieć jako :
problem społeczny – bowiem uniemożliwia ono konstruktywną socjalizację jednostki w środowisku, czego skutki bezpośrednio lub pośrednio odczuwają różne warstwy społeczne;
problem psychologiczny – w wyniku zaburzeń osobowości charakteropatycznych bądź psychopatycznych występują defekty w sferze kontaktu, aktywności i harmonii życia wewnętrznego jednostki;
problem pedagogiczny – z powodu dewiacji osobowościowych utrudnia ono adaptację, edukację i wychowanie.
W literaturze odnajdujemy opisy przejawów niedostosowanie społecznego, do których zalicza się: nagminne wagary, ucieczki, włóczęgostwo, picie alkoholu, odurzanie się, bójki, udział w negatywnych grupach oraz usiłowanie bądź też dokonanie samobójstwa. O. Lipkowski wśród symptomów społecznego niedostosowanie wymienia: kłamstwo, lenistwo, zaburzenia koncentracji, wykroczenia przeciw mieniu, agresywność, wagary i ucieczki, lękliwość, nadużywanie środków odurzających i podniecających. L. Pytka podaje następującą definicję przejawów społecznego niedostosowania: „Negatywne i nieadekwatne reakcje na nakazy i wymagania zawarte w przypisanych jednostce rolach społecznych są przejawem niedostosowania społecznego.
1. L. Pytka: Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, Warszawa 2000.
2. J.M. Stanik: Psychologia ,,Trudności i zaburzenia w społecznym funkcjonowaniu człowieka”, Katowice 2000.
3. F. Kozaczuk: Młodzież wobec współczesnych zagrożeń, Rzeszów 2003.
4. J. Elliott, M. Place: Dzieci i młodzież w kłopocie, Warszawa 2000.
5. J. Santorski: Miłość i praca. Źródła siły rodziny i firmy. Trwałe relacje w biznesie i szczęście w życiu osobistym. Wydawnictwo Biznesowe Nowy Projekt Chiltern - Santorski, Warszawa 2002.
6. S. Bandora , B. Czeredecka, D. Marzec : Rodzina i formy jej wspomagania, Katowice 2001.
7. M. Sałasiński, B. Badziukiewicz : Vademecum pedagoga szkolnego, Warszawa 2003.
8. P. Gindrich. Funkcjonowanie psychospołeczne uczniów dyslektycznych. UMCS Lublin 2000.
9. Urban B .Zaburzenia w zachowaniu i przestępczość młodzieży. UJ. Kraków 2000