3. Skutki niedostosowania społecznego dla jednostki
Istnieje wiele opisów przejawów niedostosowania społecznego, do których zalicza się: nagminne wagary, ucieczki z domu, włóczęgostwo, sporadyczne lub systematyczne picie alkoholu, odurzanie się, bójki, przywłaszczanie cudzego mienia, kradzieże, udział w grupach negatywnych oraz usiłowanie i dokonanie samobójstwa.
O. Lipkowski wśród symptomów społecznego niedostosowania wymienia: nieposłuszeństwo, kłamstwo, lenistwo, zaburzenia koncentracji, wykroczenia przeciw mieniu, agresywność, wagary i ucieczki, lękliwość, nadużywanie środków odurzających i podniecających.[Lipkowski 1980 s:100-179]
Zwraca uwagę na fakt, iż rozmiar niedostosowania jako zjawiska społecznego jest trudny do ustalenia. Chodzi bowiem o to, czy za społeczne niedostosowanie uznaje się tylko jaskrawe przejawy działania społecznie destrukcyjnego, czy także działanie o mniejszej szkodliwości społecznej.”[Lipkowski 1981:107]
Niemniej jednak można stwierdzić, że niedostosowanie społeczne ma dwa aspekty :
-społeczny - stosunek jednostki społecznie niedostosowanej do norm społecznych jest zaburzony, zagraża on porządkowi społecznemu
-indywidualny - wewnętrzna - psychiczna sytuacja takiej jednostki jest trudna, także na skutek utrudnionych kontaktów ze środowiskiem; kontakty te mają najczęściej charakter aspołeczny, niezgodny z powszechnie przyjętymi normami etyczno moralnymi, społecznymi
i innymi. [Lipkowski 1981:5]
Według typologii J. Konopnickiego, wyróżniamy trzy podstawowe rodzaje niedostosowania społecznego :
- niedostosowanie społeczne manifestowane w postaci zahamowania jednostki w środowisku;
- niedostosowanie społeczne manifestowane postawą demonstracyjno - bojową jednostki w środowisku;
- niedostosowanie społeczne manifestowane skrajną aspołecznością.
W niedostosowaniu społecznym manifestowanym w postaci zahamowania można wyodrębnić cztery podrodzaje :
a) Brak zaufania do ludzi, nowych rzeczy i sytuacji. Ten syndrom obejmuje symptomy osłabienia naturalnej pewności siebie. Dzieci takie rzadko są dokuczliwe dla innych; jeżeli ich nadmierna ostrożność nie jest zaawansowana, to może zostać niezauważona. Ten rodzaj zahamowania występuje często u dzieci z tzw. dobrych domów, bądź u dzieci, które napotykają na trudności w nauce szkolnej. Nie starają się one w ogóle osiągnąć większej skuteczności swego działania czy doskonałości w jakiejś pracy; pragną, aby je do tej pracy zmuszano.
b) Depresja w swych łagodniejszych formach objawia się jako różnorodność
i zmienność poziomu reakcji (z dnia na dzień), a także brak energii fizycznej. Faza ostrzejsza wyraża się utrzymującym się stanem apatii, a poza tym tendencją do niepokoju lub frustracji. Najostrzejsza faza objawia się apatią. Dziecko jest „bez życia” i chętnie kryje się w samotności. Nie dąży do osiągania sukcesów, a w krańcowych przypadkach unika kontaktów społecznych.
c) Wycofanie się dotyczy niechęci jednostki do nawiązywania kontaktów społecznych i przypadków izolacji, wyobcowania w środowisku.
Wycofanie może być uwarunkowane doświadczeniem, to znaczy niepowodzeniami
w kontaktach z ludźmi. Może także przybrać postać „autyzmu”, wyrażającego się brakiem potrzeby kontaktów z innymi.
d) Niekonsekwentne postępowanie jest formą zachowania się jednostki, która działa „pod przemożnym wpływem bodźca, który w danej chwili jest najsilniejszy. Dziecko takie odznacza się tendencją do zaspokajania swych potrzeb bez względu na konsekwencje. Nie uznaje ani przeszłości, ani przyszłości, a tylko chwilę bieżącą. Pociąga to za sobą wiele dla niego przykrości, daje się bowiem łatwo użyć do wszelkiego rodzaju złośliwości i bezsensownych kawałów.”[Konopnicki 1971:170-171]
Jednostki o zachowaniu demonstracyjno - bojowym odznaczają się znacznie silniejszą i gwałtowniejszą reakcją emocjonalną, niż wymaga tego zdarzenie czy sytuacja.
W zachowaniu demonstracyjno - bojowym J. Konopnicki wyróżnia cztery podstawowe typy:
- wrogość w stosunku do dorosłych,
- otwarta wrogość,
- wrogość w stosunku do dzieci,
- łagodniejsze formy aspołecznego zachowania.
Wrogość w stosunku do dorosłych wiąże się ze sferą rozwoju życia uczuciowego dziecka, które w wieku starszym, między 13 a 16 rokiem życia, wg E.H. Hurlock, przechodzi podokres zwany wczesną adolescencją. W rodzinie dziecko musi mieć zaspokojoną w tym okresie potrzebę bezpieczeństwa, uznania i szacunku. W przeciwnym razie, będzie kompensować tę potrzebę poza domem, najczęściej w szkole. Z początku poprzez zwracanie na siebie uwagi - najczęściej nauczyciela. W przypadku braku aprobaty u starszych, dziecko w dalszej fazie destrukcji zacznie stosować postawę wrogości w stosunku do dorosłych - czyli osób, które wcześniej były obiektem adoracji i uwielbienia. Zdarzają się także jednostki z uszkodzeniem systemu nerwowego, do których nie dociera fakt, że nie są małymi dziećmi. Nie potrafią dostosować się do dyscypliny szkolnej i do zwyczajów swych rówieśników. Domagają się uwagi dorosłego nawet wtedy, gdy ten zajęty jest czymś innym i nie rozumieją jego irytacji.
Otwarta wrogość dziecka może występować w domu rodzinnym, a także
w szkole i w szerszym środowisku np. sąsiedzkim. Zdarzają się przypadki odrzucenia dziecka przez jedno z rodziców. Wówczas wrogość przejawia się zwykle względem głównego winowajcy, np. ojca. By naprawić sytuację, dziecko stara się być pomocne - w tym wypadku matce. Natomiast odrzucenie przez oboje rodziców może doprowadzić do beznadziejnej sytuacji. Do nieodosobnionych przypadków należą anomalie typu sadystycznego, przejawiane względem jednego lub obojga rodziców, rodzeństwa i innych domowników, w tym osób starszych. Takie zachowanie dziecka z czasem wywołuje wrogość do niego wszystkich członków rodziny. W miarę pogłębiania się zaburzeń w socjalizacji stopień wrogości i krąg znienawidzonych osób powiększa się, powodując ucieczkę w samotność bądź poszukiwanie w środowisku podobnych sobie jednostek antyspołecznych.
W szkole natomiast i w środowisku, dziecko przejawiające otwartą wrogość będzie cechowało się bierną postawą, nieufnością, niechęcią do współdziałania, prowokującym zachowaniem, upatrywaniem sprzymierzeńców wśród rówieśników bądź starszych kolegów o cechach aspołecznych. Na upomnienia nauczycieli będzie reagować złośliwością połączoną z cynizmem, agresją, wrogim usposobieniem itp.
Wrogość w stosunku do dzieci jest przeważnie odbiciem stosunku dziecka do dorosłych. „Wrogość do innych dzieci ma jednak napięcie znacznie słabsze. Dzieci wrogie szybko reagują, toteż łatwo wdają się w bójki i łatwo ulegają prowokacjom, jeżeli je ktoś zaczepia lub dokucza im. Trzeba tutaj jednak odróżnić ten rodzaj zachowania się od niekontrolowanej reakcji wściekłości u dzieci z uszkodzonym systemem nerwowym.”[Konopnicki 1971:184]
Do łagodniejszych form, poniekąd poprzedzających wrogość, należy tzw. pokazanie się. Istotą tego syndromu jest, z jednej strony, element obawy o przyjęcie przez inne dzieci. Taka obawa dotyczy jednostek o wyraźnym braku poczucia bezpieczeństwa. Próbują one zastąpić niepewnych w swym mniemaniu rodziców przez rówieśnika lub starszego kolegę. Jeżeli im się to pomimo wysiłków nie udaje, reagują wrogością, także i w stosunku do tych, na których się zawiodły. Drugą charakterystyczną cechą tego syndromu jest manifestacja. Dziecko może popełniać rozmaite akty aspołeczne. Przyczyną takiego zachowania się jest niewłaściwy układ stosunków rodzice - dziecko.
Z niedostosowaniem społecznym manifestowanym w postaci skrajnej aspołeczności mamy do czynienia wówczas, gdy dziecko nie jest zainteresowane tym, czy dorośli aprobują jego zachowanie, czy nie, a zachowanie to przyjmuje często charakter zdecydowanie antyspołeczny. Dziecko z niedostosowaniem społecznym manifestowanym w postaci skrajnej aspołeczności nie szuka sympatii innych i ma bardzo mało skrupułów w wyrządzaniu komuś krzywdy. W poszukiwaniu skuteczności działania nie jest ono skrępowane żadnymi normami społecznymi. W diagnozowaniu skrajnej aspołeczności należy być niezwykle ostrożnym, bowiem zdarza się, że chłopiec, który lekceważy świat dorosłych i jego wartości zabiega o uznanie kolegów.
Zatem, niedostosowanie społeczne należy widzieć jako :
- problem społeczny - bowiem uniemożliwia ono konstruktywną socjalizację jednostki w środowisku, czego skutki bezpośrednio lub pośrednio odczuwają różne warstwy społeczne;
- problem psychologiczny - w wyniku zaburzeń osobowości charakteropatycznych bądź psychopatycznych występują defekty w sferze kontaktu, aktywności i harmonii życia wewnętrznego jednostki;
- problem pedagogiczny - z powodu dewiacji osobowościowych utrudnia ono adaptację, edukację i wychowanie.[Makowski 1994 s:50-51]
Formułując objawy społecznego niedostosowania należy wskazać 10 podstawowych jego symptomów:
Nieposłuszeństwo
Dziecko nie słucha poleceń i nakazów, nie reaguje na to co się do niego mówi. W takiej sytuacji mamy do czynienia z nieposłuszeństwem, które jest przejawem postępowania dziecka sprawiającym rodzicom i wychowawcy szczególną przykrość, gdyż traktowane jest jako wyraz utraty pozycji autorytetu wobec dziecka i wpływu na kształtowanie jego postawy. Jeśli takie postępowanie dziecka zdarza się sporadycznie nie możemy mówić o niedostosowaniu społecznym.
Konflikty w kontaktach społecznych
W relacjach międzyludzkich konflikty zdarzają się bardzo często i uznawane są za zjawisko normalne, stanowiące nieodłączny atrybut wszelkich zmian i postępu. Konflikt pokoleń we współczesnym świecie był i jest rzeczą naturalną. Należy jednak podkreślić, że nowe pokolenie jest na ogół wychowywane w szacunku do tradycji i dorobku pokolenia dorosłych.
Lenistwo
Lenistwo jest jednym z charakterystyczniejszych objawów społecznego niedostosowania. Jest to stronienie od wykonywania obowiązków. Wraz z lenistwem występują na ogół inne negatywne cechy takie jak:
brak staranności o własny wygląd,
ogólna opieszałość w działaniu,
niechęć do nauki i pracy,
chęć zdobywania zachcianek w sposób uznany za niepożądany społecznie i w związku z tym skłonność np. do kradzieży,
pesymistyczne nastawienie do rzeczywistości,
złośliwość i agresywność wobec innych.
Kłamstwo
Kłamstwo obserwuje się niemal u wszystkich dzieci. Nasuwa się więc pytanie, czy kłamstwo można uznać za przejaw społecznego niedostosowania, skoro niemal powszechnie występuje u dzieci i młodzieży, których postawa oceniana jest jako normalna. Problem kłamstwa u młodzieży niedostosowanej społecznie występuje jednak znacznie ostrzej niż wśród innych dzieci.
Zaburzenia koncentracji
Często zaburzenia koncentracji traktowane są jako zaburzenia uwagi. Mówi się, że dziecko ma uwagę chwiejną, mimowolną. Zdolność koncentracji jest zależnaod rozwoju i stopnia dojrzałości jednostki ludzkiej, a ukierunkowanie koncentracji zależy od treści zainteresowań, od zdobytej wiedzy, umiejętności i sprawności. Już w pierwszych dniach dzieci w szkole można zaobserwować różnice siły i natężenia koncentracji. Jedne dzieci wykonują zadania pomimo gwaru i ruchu, a inne natomiast bezradne wobec bodźców zewnętrznych nawet nie próbują zabrać się do pracy. Zaburzenia koncentracji wywierają znaczny wpływ na przebieg nauki szkolnej, pomniejszają możliwość uczenia się i osiągania dobrych wyników w nauce.
Wykroczenia przeciwko mieniu
Kradzież może być wyrazem protestu w stosunku do odczuwanego braku materialnego lub poczucia zaniedbania i poniżenia. Nie można jednak nazwać złodziejem dziecko, które ukradło raz, bo skłoniła go do tego silnie odczuwana doraźna potrzeba lub pragnienie, nawet jeśli to był przedmiot o niebłahej wartości. Złodziejem jest ten, kto nawet drobne i małej wartości rzeczy kradnie z przyzwyczajenia, a wiec czyni to wielokrotnie, żeby zwiększyć swój stan posiadania tj.: kradnie
systematycznie i z wyrachowaniem,
z rozmysłem i po świadomym zaplanowaniu,
żeby sprawić komuś przykrość, żeby się zemścić
ażeby ktoś inny został posądzony o kradzież i poniósł za to odpowiedzialność.
bo to mienie społeczne, więc "niczyje", które potem bezmyślnie i złośliwie psuje, niszczy i porzuca.
Agresywność
Agresywność dzieci traktowana jest przez nauczycieli i wychowawców jako cecha społecznie niedostosowanych najdotkliwsza i sprawiająca najwięcej kłopotów. Agresywność objawia się różnie. Jest ona cechą charakterystyczną jednostek impulsywnych, nieopanowanych, bezczelnych - ale zdarzają się również "napady" agresywności u jednostek spokojnych, lękliwych, zamkniętych w sobie. Przedmiotem agresji młodocianego są zwykle osoby, które stają się świadomie i celowo lub mimo woli partnerami w sytuacji konfliktowej, ale również osoby, które pozornie nie są w żadnym powiązaniu ze sprawami i sytuacją agresora, mogą być celem jego agresywnego działania. Swoistym przejawem agresji jest ukierunkowanie aktywności nie na zewnątrz, ale w stosunku do własnej osoby, tzw. autoagresja.
Wagary i ucieczki
Wagary ściśle związane ze szkołą to wagary szkolne. Ten rodzaj wagarów zdarza się najczęściej. Unikanie pracy to też pewien rodzaj wagarowania. Możemy wyróżnić dwa zasadnicze zespoły motywów wagarowania :
te, które mają swe źródło w niechęci do szkoły na skutek przykrych w niej doznać i przeżyć,
te, które tkwią poza szkołą w środowisku, które nęci i zachęca do opuszczania zajęć szkolnych.
Zjawisko groźniejsze dla moralno-społecznego rozwoju dziecka stanowią ucieczki :
spontaniczne lub zorganizowane,
indywidualne lub zbiorowe,
z obawy przed karą, kompromitacją, poniżeniem,
przed nudą i monotonią życia,
przed nieznośna sytuacją w rodzinie,
z placówek opiekuńczo-wychowawczych,
z zamkniętych schronisk dla nieletnich, zakładów poprawczych i zakładów karnych ( również przed drugim życiem w tych zakładach ),
Lękliwość
Lękliwość jest cechą dość często obserwowana u dzieci. Najczęściej przejawy lęku występują u dzieci, których rodzice nie przejawiają należytej o nie troski. Jest to zewnętrzny objaw utraty zaufania. Silny lęk nazywamy strachem. dzieci lękliwe to dzieci zwykle słabsze psychicznie i fizycznie i zazwyczaj pochodzące ze środowisk, gdzie nie znalazły wsparcia psychicznego. Lękliwość może doprowadzić do przejawów skrajnych tj. nadmiernej uległości, nawet do niewolniczej zależności od dorosłych jak również do niepohamowanej agresywności. [Lipkowski 1980 s:100-179]
Bibliografia
Konopnicki J.,1971, Niedostosowanie społeczne, PWN, Warszawa
Lipkowski O.,1981 Pedagogika Specjalna Zarys, WSiP, Warszawa
Lipkowski O., 1980 Resocjalizacja, WSiP, Warszawa
Makowski A., 1994 Niedostosowanie społeczne młodzieży i jej resocjalizacja, PWN, Warszawa