Akcja AB – nadzwyczajna akcja pacyfikacyjna zakładająca planową likwidację polskiej inteligencji. Jej głównym celem było pozbawienie Polaków przywództwa politycznego, intelektualnego i duchowego. Niemcy rozpoczęli akcję w czerwcu 1940 r. na terenach Generalnego Gubernatorstwa (GG), kontynuowali ją na terenach wschodnich województw, zajętych w czerwcu 1941 r. Wśród co najmniej 6500 ofiar akcji byli przedstawiciele polskiej elity politycznej i kulturalnej m.in. Maciej Rataj (marszałek Sejmu) i Janusz Kusociński (olimpijczyk), (zob. też Sonderaktion Krakau).
Akcja N – dezinformacyjna akcja Armii Krajowej, polegająca na szerzeniu wśród Niemców propagandy antywojennej i fałszywych informacji o opozycji antyhitlerowskiej w Niemczech. Celowi temu służyły publikacje w języku niemieckim z podpisami wskazującymi, że pochodzą od niemieckich tajnych organizacji opozycyjnych.
Antysemityzm – postawa, ideologia, lub zespół przesądów uzasadniających wrogą postawę wobec Żydów. W szerszym znaczeniu oznacza agresję słowną lub fizyczną, szerzenie nieprzychylnych stereotypów i sądów uogólniających i kierowanie się uprzedzeniami wobec Żydów.
Armia Krajowa – konspiracyjne siły zbrojne podlegające Naczelnemu Wodzowi i władzom RP w Londynie, działające w przedwojennych granicach Polski, pozostających pod okupacją niemiecką. Była największą, konspiracyjną armią w okupowanej Europie, (por. schemat Polskiego Państwa Podziemnego).
Aryjskie papiery – fałszywe dokumenty, używane przez osoby pochodzenia żydowskiego, umożliwiające przebywanie "po aryjskiej stronie" czyli poza murami getta. Terminologia ta była związana z nazistowską ideologią rasową, w której "aryjczycy" czyli narody pochodzenia indoeuropejskiego (w tym również Polacy) mieli być rasowo lepsi on ludów nieindoeuropejskich (czyli semitów – Żydów).
Ausweis – rodzaj legitymacji poświadczającej zatrudnienie.
"Biuletyn Informacyjny" – konspiracyjny tygodnik, wydawany od
5 listopada 1939 r. do 19 stycznia 1945 r., centralny organ prasowy ZWZ – AK, redagowany przez Aleksandra Kamińskiego. Był najważniejszym pismem konspiracyjnym w okupowanej Polsce, jego nakład sięgał 40 tysięcy egzemplarzy.
Bund – Powszechny Żydowski Związek Robotniczy na Litwie, w Polsce i Rosji. Lewicowa partia żydowska, działająca od końca XIX w. do lat 40. XX w. W czasie II wojny światowej członkowie partii organizowali żydowski ruch oporu. Do Bundu należeli m.in. Michał Klepfisz, Marek Edelman, Szmul Zygelbojm.
Dywersja – działania zbrojne na zapleczu wroga, polegające na uszkadzaniu lub niszczeniu sił zbrojnych wroga np. wysadzanie pociągów, niszczenie linii kolejowych, atakowanie posterunków wojska czy policji. Za akty dywersyjne uznawano również akcje samoobrony (odbijanie więźniów, likwidowanie konfidentów), odwetu (zamachy na wysokich funkcjonariuszy SS i Gestapo) i zdobywanie zaopatrzenia, (por. schemat Polskiego Państwa Podziemnego).
Eksterminacja – wyniszczenie lub masowa zagłada wybranych grup ludności z powodów rasowych, religijnych lub politycznych.
Emisariusz – wysłannik zapewniający komunikację pomiędzy władzami RP na uchodźstwie (w Londynie) a ośrodkami kierowniczymi Polskiego Państwa Podziemnego, który posiadał pełnomocnictwa do wykonania zadań szczególnej wagi. Jego misja była jedyną możliwą formą przekazu informacji w warunkach wojennych. Emisariusz w ramach swojej misji odbywał spotkania z najważniejszymi przywódcami politycznymi i wojskowymi w kraju i na emigracji i był wtajemniczony w treść przenoszonych rozkazów i instrukcji, (por. kurier).
Fałszywe dokumenty (lewe papiery) - wielokrotnie działacze konspiracyjniużywali fałszywych dokumentów i zmieniali swoją tożsamość, by utrudnić Niemcom identyfikację. Jan Karski w rzeczywistości nazywał się Jan Kozielewski. Okupacyjne nazwisko przetrwało i emisariusz posługiwał się nim do końca życia.
Generalne Gubernatorstwo (GG) – jednostka administracyjno – terytorialna, utworzona dekretem A. Hitlera z 12 października 1939 r. W skład GG weszły: województwo warszawskie, krakowskie, kieleckie, lubelskie i część lwowskiego (por. mapa okupowanej Polski). GG stanowiło prowincję niemiecką, w której nie obowiązywały żadne prawa międzynarodowe. Na czele GG stał generalny gubernator Hans Frank, rezydujący w Zamku Królewskim na Wawelu.
Gestapo (Geheime Staatspolizei) – niemiecka Tajna Policja Państwowa, główne narzędzie terroru niemieckiego. Warszawska siedziba Gestapo znajdowała się przy Alei Szucha, a nazwa ulicy stała się synonimem więzienia śledczego.
Getto – w czasie II wojny wydzielony i zamknięty obszar miasta, w którym przymusowo osiedlano ludność żydowską. Z terenu przeznaczonego na getto wysiedlano dotychczasowych nieżydowskich mieszkańców. Getta były oddzielone od reszty miasta najczęściej wysokim murem. Nie można było opuszczać jego granic. Przejście na "aryjską stronę" zagrożone było karą śmierci.
Infamia – kara pozbawienia czci.
Kartki na żywność - w czasie okupacji niemieckiej władze wprowadziły ograniczenia dotyczące żywności . Oficjalnie można było zakupić niewielką ilość produktów żywnościowych objętych kartkami na żywność . Dotyczyło to m.in. chleba, marmolady, kartofli, soli, mąki, kaszy i wielu innych artykułów żywnościowych. Oficjalne przydziały żywności były mocno zaniżone w stosunku do potrzeb człowieka np. w 1941 r. dzienna racja dla ludności polskiej wynosiła 669 kalorii, a dla ludności żydowskiej 253 kalorie(za T. Szarota, Okupowanej Warszawy dzień powszedni). Wprowadzenie tak drastycznych ograniczeń miało na celu biologiczne wyniszczenie ludności.
Kenkarta – dowód tożsamości wydawany przez władze Generalnego Gubernatorstwa wszystkim Polakom, którzy ukończyli 15 rok życia.
Kolaboracja – dobrowolna współpraca z okupantem.
Konferencja w Wannsee (20 stycznia 1942 r.) – spotkanie, w willi przy Großer Wannsee w Berlinie, wysokich rangą przedstawicieli ministerstw i urzędów III Rzeszy oraz SS w celu omówienia kwestii najszybszej i najefektywniejszej metody likwidacji społeczności żydowskiej w Europie (zob. ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej). Konferencja postanowiła o fizycznej eliminacji wszystkich Żydów określanych w kategoriach rasowych (czyli również osób żydowskiego pochodzenia).
Konferencje Wielkiej Trójki – spotkania przywódców antyhitlerowskiej koalicji. Brali w nich udział: prezydenci USA Franklin Delano Roosvelt (Teherean, Jałta) i Harry Truman (Poczdam), premierzy Wielkiej Brytanii Winston Churchill i Clement Attlee, przywódca ZSRR (tzn. sekretarz generalny partii komunistycznej) Józef Stalin.
Konferencja teherańska (28 listopada 1943 r. – 1 grudnia 1943 r. ) – W czasie tego spotkania zapadły ustalenia dotyczące nowej granicy wschodniej Polski na tzw. linii Curzona (wzdłuż Bugu).
Konferencja jałtańska (4-11 lutego 1945 r.), na której podjęto ostateczne decyzje związane z podziałem Niemiec na strefy okupacyjne. Polska utraciła Kresy Wschodnie na rzecz Związku Radzieckiego, a jako rekompensatę miała otrzymać terytoria należące przed wojną do Niemiec, w tym Pomorze Zachodnie, Prusy Wschodnie i Śląsk. Wielka Trójka zgodziła się także na utworzenie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej.
Konferencja poczdamska (17 lipca – 2 sierpnia 1945 r. ). Do głównych postanowień konferencji należało obarczenie odpowiedzialnością za II wojnę światową Niemiec i ich demilitaryzacja, denazyfikacja, demokratyzacja, decentralizacja i dekartelizacja. Państwom poszkodowanym miały zostać wypłacone odszkodowania. Podjęto też decyzję o ukaraniu zbrodniarzy hitlerowskich. Stronę polską na konferencji reprezentowali: Bolesław Bierut, Edward Osóbka - Morawski, Stanisław Grabski, Stanisław Mikołajczyk, Wincenty Rzymowski i Michał Rola – Żymierski.
Konfident – tajny współpracownik władz okupacyjnych.
Konspiracja – nielegalna, tajna działalność mająca na celu walkę z okupantem. Potocznie nazywana działalnością podziemną.
"Kotwica" – znak Polski Walczącej, symbol Polskiego Państwa Podziemnego, stosowany powszechnie w czasie okupacji niemieckiej w działaniach małego sabotażu. Po raz pierwszy pojawił się w Warszawie w marcu 1942 r. Został wyłoniony w konspiracyjnym konkursie, ogłoszonym przez Biuro Informacji i Propagandy. Kryteria oceny obejmowały m.in. wymowę patriotyczną i łatwość wykonania. Autorką wybranego projektu była Anna Smoleńska, instruktorka harcerska, studentka tajnego Uniwersytetu Warszawskiego (aresztowana w listopadzie 1942 r., zginęła w Oświęcimiu).
Kurier – pośrednik między krajem a Rządem RP na Wychodźstwie, którego zadaniem było przewożenie wiadomości i ważnych materiałów konspiracyjnych. Kurier nie był zaznajamiany z treścią przewożonych materiałów, (por.emisariusz).
Luftwaffe – lotnictwo wojskowe III Rzeszy.
Łapanka – jedna z metod terroru stosowana przez władze niemieckie w okupowanej Polsce. Polegała na masowym zatrzymywaniu przypadkowych przechodniów przez policję niemiecką. Zatrzymani byli kierowani na przymusowe roboty do Niemiec, deportowani do obozów koncentracyjnych lub przetrzymywani jako zakładnicy i mordowani w masowych egzekucjach.
Mały sabotaż – akcja konspiracyjna prowadzona w czasie okupacji niemieckiej, polegająca m. in. na pisaniu antyhitlerowskich haseł na murach, umieszczaniu w miejscach publicznych polskich symboli narodowych, ośmieszaniu zarządzeń okupanta i dezorganizowaniu jego akcji propagandowych. Celem małego sabotażu było informowanie o istnieniu ruchu oporu i podtrzymywanie morale społeczeństwa, (por. " Wawer").
Obozy koncentracyjne – sieć obozów stworzonych przez Niemców w celu przetrzymywania i wykorzystywania do niewolniczej pracy całych grup ludności, uznanych za wrogów III Rzeszy. Panujące w nich nieludzkie warunki i głodowe racje żywnościowe sprawiały, że śmiertelność wśród więźniów była bardzo wysoka. Były często miejscami celowo przeprowadzanej masowej eksterminacji. Wśród największych obozów można wymienić: Auschwitz, Buchenwald, Dachau, Gross-Rosen, Majdanek, Mauthausen–Gusen, Ravensbruck, Stutthof.
Obozy zagłady – szczególne rodzaje obozów hitlerowskich przeznaczone do natychmiastowego i masowego zabijania więźniów. W obozach zagłady Niemcy mordowali przeważnie Żydów i Romów. Do największych obozów zagłady zaliczamy: Auschwitz-Birkenau, Bełżec, Chełmno, Sobibór, Treblinka.
Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej (Endlösung) – kulminacyjna faza eksterminacji narodu żydowskiego, realizowana od stycznia 1942 r. Polegała na uśmiercaniu Żydów w masowych egzekucjach i mordowaniu ich w komorach gazowych w obozach zagłady.
Oświęcim – miasto w południowej Polsce, w czasie wojny mieścił się tam niemiecki obóz koncentracyjny Auschwitz.
Pakt Ribbentrop-Mołotow - pakt o nieagresji między III Rzeszą a ZSRR, podpisany przez Ministrów Spraw Zagranicznych Joachima von Ribbentropa i Wiaczesława Mołotowa 23 sierpnia 1939 r. Tajny protokół załączony do Paktu określał granicę stref wpływów pomiędzy ZSRS a hitlerowskimi Niemcami na wypadek wojny.
Pawiak – więzienie przy ul. Pawiej w Warszawie, w czasie okupacji niemieckiej więzienie śledcze Gestapo, największe więzienie polityczne na terenie okupowanej Polski (przeszło przez nie ok. 100 tys. więźniów). Oprócz Pawiaka szczególnym okrucieństwem w traktowaniu więźniów zasłynęły więzienia: Montelupich (Kraków), Zamek Lubelski, Firlej (Radom), Fort VI (Poznań), Rotunda Zamojska, Radogoszcz (Łódź).
Prasa gadzinowa – w czasie okupacji niemieckiej określenie polskojęzycznej prasy, wydawanej z upoważnienia władz niemieckich w Generalnym Gubernatorstwie, powszechnie uznawanej za kolaboracyjną. Najbardziej znane były "Nowy Kurier Warszawski" (zwany "kurwarem" lub "szmatławcem") i "Goniec Krakowski" (zwany "podogońcem").
Proces szesnastu – w marcu 1945 r. sowieckie służby specjalne (NKWD) aresztowały 16 przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, zaproszonych wcześniej na rozmowy z przedstawicielami sowieckich władz. Wśród uwięzionych byli Jan Stanisław Jankowski (Delegat Rządu RP na Kraj), Kazimierz Pużak (przewodniczący Rady Jedności Narodowej). gen. Leopold Okulicki (były komendant Armii Krajowej). Oskarżeni o kierowanie nielegalnymi strukturami państwa podziemnego i współpracę z Niemcami, w czerwcu 1945 r., zostali „osądzeni” i skazani w pokazowym procesie przed sowieckim trybunałem w Moskwie.
Pseudonim – imię, nazwisko lub inna nazwa używane przez konspiratorów w celu ukrycia prawdziwych personaliów.
Radiostacja "Świt" (Anusia) - radiostacja zlokalizowana w Wielkiej Brytanii, w okresie 1943 – 1944 nadająca audycje przeznaczone dla Polaków w okupowanym kraju. Rzeczywista lokalizacja radiostacji była utajniona (znali ją pracownicy radiostacji, Naczelny Wódz i szef Kierownictwa Walki Cywilnej w kraju). Jej zadaniem było udawanie stacji krajowej i przez to skuteczniejsze prowadzenie propagandy antyniemieckiej. Za codzienne przekazywanie dla radiostacji bieżących informacji z kraju odpowiedzialny był Stefan Korboński (szef KWC).
Roboty przymusowe – jedna z metod pozyskiwania taniej, prawie darmowej siły roboczej dla niemieckiego przemysłu i rolnictwa, a zarazem forma terroru wobec ludności krajów podbitych przez III Rzeszę.
Sabotaż – forma walki, również cywilnej, z wrogiem. Polegała na uchylaniu się od pracy na rzecz Niemców, wadliwym jej wykonywaniu lub uszkadzaniu bądź niszczeniu maszyn i narzędzi.
Sonderaktion Krakau – niemiecka akcja pacyfikacyjna, skierowana przeciwko środowisku polskich uczonych w Krakowie. 6 listopada 1939 r. Niemcy pod pretekstem rozmowy o nowych warunkach funkcjonowania uczelni zaprosili na spotkanie profesorów uniwersyteckich. W trakcie spotkania 184 profesorów zostało aresztowanych i wywiezionych do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. Po międzynarodowych protestach, 101 uwięzionych uwolniono w lutym 1940 r.
Syjoniści– przedstawiciele żydowskiego ruchu politycznego i społecznego, który dążył do stworzenia własnego państwa na terenie Palestyny.
Szare Szeregi – konspiracyjna nazwa Związku Harcerstwa Polskiego. Organizacja włączyła się do działalności konspiracyjnej i zbrojnej prowadzonej przez Armię Krajową. Początkowo obejmowała młodzież powyżej 17 lat, w 1942 r. granicę wieku obniżono do lat 12. Stan liczebny organizacji wynosił ok. 10 tys. osób, działających w trzech grupach wiekowych ("Grupy Szturmowe", "Bojowe Szkoły", "Zawisza"). Do najbardziej znanych akcji zbrojnych Szarych Szeregów należą: akcja pod Arsenałem (uwolnienie 25 więźniów z niemieckiego konwoju policyjnego), akcja Kutschera (zamach na komendanta warszawskiej policji i SS Franza Kutscherę).
Szmalcownicy – osoby szantażujące ukrywających się poza gettem Żydów i pomagających im Polaków. Przypadki szmalcownictwa były karane wyrokiem śmierci przez konspiracyjny wymiar sprawiedliwości.
Szmugiel – przemyt żywności ze wsi do miasta.
Taktyka salami - sposób zdobywania władzy przez partie komunistyczne krajów będących pod wpływami ZSRR, po II wojnie światowej. Taktyka składała się z trzech etapów. W pierwszym działacze komunistyczni pozornie podporządkowywali się demokratycznym zasadom, przejmowali kluczowe stanowiska w rządzie, w tym kontrolę nad armią i policją i służbami specjalnymi. W drugim etapie rozpoczynano represje wobec organizacji demokratycznych, zaczynając od prawicy a kończąc na demokratycznej lewicy. Trzeci etap to ostateczna likwidacja legalnej opozycji i ogłoszenie zwycięstwa „demokracji ludowej” nad „demokracją burżuazyjną”. Taka taktyka została zastosowana we wszystkich państwach "wyzwolonych" przez ZSRR – w Czechosłowacji (zamach stanu), a za pomocą fałszowania wyników wyborów w Polsce, Węgrzech, Bułgarii, Jugosławii, Albanii i Rumunii.
Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (TRJN) – rząd Rzeczypospolitej Polskiej, powołany 28 czerwca 1945 r. przez prezydenta Krajowej Rady Narodowej Bolesława Bieruta. Podstawą do jego powołania było porozumienie, pomiędzy politykami KRN i Rządem Tymczasowym RP, a częścią polityków emigracyjnych skupionych wokół S. Mikołajczyka, zawarte na konferencji w Moskwie, w czerwcu 1945 r. Powołanie tego rządu było realizacją postanowień jałtańskich, a gabinet miał być uznany przez mocarstwa zachodnie. Na czele rządu stanął formalnie działacz PPS Edward Osóbka – Morawski.
Uniwersytet Georgetown (am. Georgetown University) – najstarszy prywatny katolicki uniwersytet w Stanach Zjednoczonych, działający w waszyngtońskiej dzielnicy Georgetown. Powstał w 1789 r. Związani byli z nim m.in. Jan Karski, Zbigniew Brzezinski czy Madeleine Albright. W gronie absolwentów znajduje się Bill Clinton.
Volksdeutsch (lub folksdojcz) – w okresie okupacji niemieckiej: obywatel polski przyznający się do pochodzenia niemieckiego, wpisany na tzw. volkslistę, gwarantującą mu specjalne przywileje. W Generalnym Gubernatorstwie folksdojcze uważani byli za zdrajców.
"Wawer" – konspiracyjna Organizacja Małego Sabotażu "Wawer", nazwana tak dla uczczenia ofiar masowej egzekucji w Wawrze - 27 grudnia 1939 r., kierowana przez Aleksandra Kamińskiego, rozpoczęła działalność 5 listopada 1940 r., (por.mały sabotaż).
Yad Vashem - Instytut Pamięci Męczenników i Bohaterów Holocaustu "Yad Vashem" jest instytucja państwa Izrael poświęconą podtrzymywaniu pamięci o ofiarach Holokaustu i badaniu jego historii. Jedną z jego funkcji jest upamiętnianie osób i instytucji, które podczas II wojny światowej pomagały Żydom.
Yom Ha-Shoa - dzień pamięci o Holokauście obchodzony w Izraelu, a także przez całą diasporę żydowską, 27 dnia miesiąca Nisan (maj/czerwiec).
Żegota (Rada Pomocy Żydom przy Delegacie Rządu na Kraj) – organizacja Polskiego Państwa Podziemnego powołana w grudniu 1942 r. do kierowania akcją ratowania Żydów. Wśród pracowników "Żegoty" byli m. in. Zofia Kossak – Szczucka, Irena Sendlerowa i Władysław Bartoszewski.
Żydowska Organizacja Bojowa (ŻOB) – konspiracyjna organizacja zbrojna w getcie warszawskim związana z lewicą założona w lipcu 1942 r., dowodzona przez Mordechaja Anielewicza. Uzbrajana przez AK i podziemie komunistyczne organizacja prowadziła w getcie propagandę oporu, zwalczała członków żydowskich organizacji kolaboracyjnych, likwidowała skazanych na śmierć konfidentów. Większość członków ŻOB-u zginęła w powstaniu w getcie w dniach 19 kwietnia – 16 maja 1943 r. Pluton ocalałych bojowników ŻOB walczył potem Powstaniu Warszawskim.