Jak rozwijać aktywność twórczą dziecka w wieku wczesnoszkolnym i przedszkolnym.

Dzieci w młodszym wieku szkolnym są otwarte, ciekawe świata i twórcze. Wraz z przyjściem na świat dzieci stają się „małymi twórcami”. Kiedy nasz mały „artysta” trafia do przedszkola lub szkoły podstawowej, to nauczyciel dzięki swojej postawie może rozwijać jego aktywność twórczą. Warto tu zacytować słowa Janusza Korczaka „Jeśli umiecie diagnozować radość dziecka i jej natężenie, musicie dostrzec, że najwyższą jest radość pokonanej trudności, osiągniętego celu, odkrytej tajemnicy. Radość triumfu i szczęście samodzielności, opanowania, władania”.

Moją pracę zacznę od wyjaśnień kluczowych dla tematu pojęć. Mam tu na myśli twórczość i aktywność.

Według Cz. i M. Kupisiewicz twórczość, to : „działalność, której efektem jest wzbogacanie istniejących zasobów literatury, nauki, sztuki i techniki o nowe i zarazem oryginalne wytwory, często nie przemijającej wartości […] duże znaczenie przywiązuje się do twórczości dziecka, której wynikiem są jego wytwory w dziedzinie poznawczej”.¹ W nieco inny sposób mówi o twórczości H. Krauze-Sikorska w jej ujęciu należy ja traktować jako „cechy intelektualne czy osobowościowe, które nie poddają się prostej dychotomii […]nieodłączny atrybut jednostki”² Można przyjąć, że twórczość jest cechą powszechną wśród dzieci, w każdym, jednak u każde rozwiniętą w innym stopniu. Początkowo ma charakter zabawowy. O działaniu twórczym możemy mówić kiedy dziecko podejmuje je z własnej inicjatywy. Nauczyciel może je do tego inspirować, ale nie powinien zmuszać.

Kolejnym pojęciem jakie wyjaśnię jest „aktywność to ogół czynności podejmowanych przez jednostkę, wyróżniających ją ze względu na intensywność działań jakiegoś rodzaju”³. Według współczesnej teorii rozwoju osobowości aktywność jest jednym z czterech podstawowych czynników kształtujących samodzielną i samorzutną działalność jednostki.

Podsumowując powyższe można stwierdzić: aktywność twórcza to ogół czynności podejmowanych przez jednostkę, których wynikiem są nowe wytwory. Istotą aktywności twórczej stanowi tworzenie rzeczy nowych i pożytecznych, często na podstawie znanych doświadczeń i informacji. ⁴

Edukacja do twórczości powinna rozwijać i stymulować aktywność jednostki. Twórczości dziecka należy postrzegać w kategorii całego procesu, a nie tylko jego efektu jakim jest wytwór. Twórczość dziecka należy rozpatrywać w czterech kategoriach. Pierwsza wiąże się z procesem tworzenia, czyli przedstawieniu wcześniejszego doświadczenia w nieoczekiwany sposób często tworząc przy tym nową oryginalną całość. Przypisujemy mu dynamiczny aspekt pozwala on na szukanie różnorodności i zmienności. Druga dotyczy wytworu powstającego w tym procesie. Cechuje go nowość, oryginalność, trafność, generatywność. Trzecia koncentruje na indywidualnych właściwościach jednostki, cechach osobowości i wpływach z zewnątrz. Możemy tu wyróżnić wrodzone zdolności, które nie są oczywiście konieczne ponieważ aktywność twórcza występuje u większości dzieci. Istotne są także pierwotne procesy poznawcze gdyż stanowią źródło radości, zdolności do zabawy i ciekawości które prowadza do poznawania świata. W młodszym wieku szkolnym dziecko osiąga etap rozwoju poznawczego charakteryzującego się występowaniem operacji konkretnych (wg teorii rozwoju umysłowego Piageta) - w tym czasie operacje te zostają wykształcone, następnie są doskonalone. Wraz z nim następuje rozwój ekspresji. Dzięki czemu wytwory dzieci stają się coraz bardziej efektywne.⁵

W okresie przedszkolnym obserwujemy wyraźny wzrost wrażliwości percepcyjnej oraz umiejętności posługiwania się obrazami umysłowymi w poznawaniu świata. Jednym z przejawów aktywności dziecięcej w tym okresie jest zabawa twórcza. Jak pisze Maria Przetacznik “ zabawa jest przejawem własnej aktywności dziecka jako wyznacznika jego rozwoju , a jednocześnie podstawową formą jego działalności, aż do czasu podjęcia nauki szkolnej.” ⁶Zabawa to podstawowa forma aktywnosci dziecka. Wpływa ona na wszechstronny rozwój dziecka a przy tym spełnia funkcje edukacyjną. Zabawa ma przedewszystkim dawać dzieciom przyjemność.

Wszyscy znamy stwierdzenie “kto miał szczęście spotkać w dzieciństwie dobrego nauczyciela, ten z wdzięcznością wspomina go przez całe życie.”⁷ Na osobowość dziecka jest bardzo dynamiczna. W rozwijaniu aktywności twórczej dziecka bardzo ważną rolę odgrywa nauczyciel. To on swoja postawą może zachęcić ucznia do tworzenia lub zniechęcić. To nauczyciel ma kształtować w uczniach bogatą i twórczą osobowość. To właśnie w młodszym wieku szkolnym pschika dziecka jest wyjatkowo plastyczna i podanta na wpływy z zewnatrz. “Nauczyciel powinien posiadać niezwykle wyczulony instrument wychowawczego oddziaływania, aby kształtować takie zadatki umysłu, woli i charakteru, ktore w dalszym swym rozwoju przeistoczą się w pozytywne cechy wszechstronnie rozwinietej i twórczej osobowości.”⁸

Poniżej wskazałam na główne zadania nauczyciela w rozwijaniu aktywności twórczej:

• rozpoznawanie potrzeb dzieci i ich najbliższego otoczenia, zainteresowań, dążeń i doswiadczeń,

• zachęcaniu do samodzielnego i twórczego pokonywania trudności,

• mobilizowaniu do tworzenia i odkrywania nowości, które są pozyteczne dla uczniów,

• rozpoznawaniu mozliwości poznawczych, emocjonalno – motywacyjnych, działaniowych,

• stymulowaniu aktywności poprzez odpowiednie planowanie i organizowanie różnych sytuacji pedagogicznych.⁹

Naucznie nie powinno być rutyną, wręcz przeciwnie powinno tętnić życiem i radością. Dziecko powinno samo wskazywać pomysły rozwiązania problemu własnie dzięki temu kształtuje się w nich postawa twórcza. Indywidualne podejśćie do dziecka jest tu szczególnie istotne. Dzieci swobodne i energiczne potrzebują ukierunkowania natomiast bierne zachęty, porady. Punktem wyjścia w nauczaniu będzie pozwalanie uczniom na smodzielne zdobywanie wiedzy.

W klasie nalezy sworzyć atmosferę sprzyjającą ekspresji a przy tym pobudza katywność i odkrywczość już w najmłodszych latach. Powinna panować w niej atmosfera działania, myslenia, poszukiwania, przeżywania, współdziałania i samorealizacji. Pomocą mogą nam służyć np. teksty literackie lub działa sztuki. Nauczyciel ma porowokować dziecko do aktywności, dlatego zadania, które będzie proponował uczniom powinny pobudzić jego zainteresowanie a przy tym być dostosowane do jego możliwości rozwojowych.

W wieku wczesnoszkolnym dziecko rozumie zasady stałości i odwracalności operacji umysłowych.¹⁰ Procesy psychiczne dzieci w młodszym wieku szkolnym charakteryzuje dynamiczny rozwój. W okresie tym kształtują się symboliczne operacje myślowe. Intensywnie rozwija wyobraźnia i pamięć. Bardzo ważne jest by pamiętać że dzieci rozpoczynające naukę szkolną są bardzo wrażliwe emocjonalnie.

Podczas kształtowania inteligencji dziecka, szczególną rolę przypisuje się aktywności własnej jednostki. Jednak jego prawidłowy przebieg zależy od wielu czynników, takich jak: poziomu aktywizacji układu nerwowego, zainteresowań, motywacji, wiedzy, oddziaływania środowiska. Zaczęłam od kilku słów dotyczących inteligencji, ponieważ w literaturze określana jest ona jako aktywność umysłowa. Aktywność jednostki ukształtowaną pod wpływem środowiska często nazywa się uzdolnieniami .¹¹ Twórcza aktywność dziecka, cechuje się wewnętrzna motywacją do działania, pozytywnym stosunkiem i wykonywanej czynności.

Twórczość dzieci w tym wieku jest szczególnie związana z dwoma cechami osobowości. Pierwsza z nich to otwartość na innych i własne problemy. Druga, to realny, pozytywny obraz samego siebie.¹²

Problematyka rozwijania twórczości staje się bardzo popularna w literaturze. Jednak mimo szerokiego zainteresowania przedstawicieli różnych nauk, brakuje jednak należycie zweryfikowanej empirycznie koncepcji teoretyczno – dydaktycznych i rozbudowanej dydaktyki kształcenia twórczego.¹³

W wychowani do bycia twórczym bardzo ważna rolę odgrywa ukazywanie pozytywnych wartości np.: prawdy, dobra, wolności, piękna, miłości, pracy, tradycji, odpowiedzialności. Działanie takie jest źródłem motywacji i pewności, iż zdobywana wiedza jest cenna. Brytyjski psycholog David Fontana uważa, iż wszyscy nauczyciele są nauczycielami twórczości.¹⁴

Podczas zajęć zintegrowanych w dzieciach możemy wyzwolić aktywność ruchową, literacką, muzyczną, plastyczną itp. Jak wspomniałam wyżej nauczyciel ma inspirować dziecko do działania może podsuwać mu ewentualne przykłady rozwiązań. Podczas organizowania doświadczenia należy pamiętać, że najbardziej istotny jest sam proces tworzenia. Na płaszczyźnie edukacji polonistycznej może pobudzać w uczniach twórczego myślenie np. przez zadawanie nowych pytań, czasem dziwnych lub nawet śmiesznych.

„Trenowanie twórczości jest możliwe tylko pod warunkiem, że przedmiot naszych oddziaływań, czyli myślenie i działanie twórcze, potraktujemy tak samo, jak każdy inny rodzaj aktywności dziecka.”¹⁵ W dzisiejszych czasach twórcza aktywność dziecka jest wyjątkowo ważna. Dzieci dorastają dziś w środowisku bardziej otwartym i dynamicznym co stawia przed nimi nowe wyzwania. Pierwsze lata kształcenia będę decydowały nie tylko o przebiegu jego dalszej szkolnej kariery, ale o całym jego dalszym funkcjonowaniu w społeczeństwie. Warto więc poświęcać w szkole czas na kształcenie osobowości twórczej. Ponieważ jednostka po odbyciu takich zajęć będzie sobie lepiej radzić w, życiu twórczo podchodzić do rozwiązywania problemów życiowych.¹⁶

Ciągły rozwój pedagogiki jako nauki doprowadzają do wielu zmian w polskich szkołach. Coraz częściej w szkole stosowane są formy pracy warsztatowej, prace z zastosowaniem gier stymulujących oraz rozwijające samopoznanie, szczególnie często takie formy pracy wykorzystywane są w pracy pozalekcyjnej. Dzięki takiej pracy dziecko nie tylko nabywa wiedze, ale przy tym uczy się wyrażać emocje. Zajęcia takie rozbudzają ciekawość pozwalają na rozwiązywanie samodzielnie sytuacji problemowych z zastosowaniem samodzielnego myślenia. ¹⁷

Według jednego z programów opierającego się kształtowaniu aktywności twórczej. Możemy wyróżnić cztery etapy jego działań:

- rozwijania poczucia bezpieczeństwa i integracji grupy,

- ćwiczenie wyzwalające ekspresję twórczą,

- ćwiczenie rozwijające twórcze myślenie i działanie w trakcie rozwiązywania zadań niekonwencjonalnymi metodami,

- podejmowanie prób samodzielnego tworzenia w wybranym zakresie działań zgodnie z zainteresowaniami.

Podczas prowadzenia zajęć należy uwzględnić wszystkie cztery etapy. Należy także zachować w odpowiednią kolejność.¹⁸

Poniżej przedstawię kilka metod jakie możemy aby pobudzić aktywność twórczą:

- burz mózgów ,

- meta plan,

- analiza wartości,

- metafory,

- metoda myślenia lateralnego,

- metoda projektów wzorców,

- metoda skojarzeniowa,

- synek tyka,

- metoda naiwnych pytań,

- zastosowanie myślenia intuicyjnego w rozwiązywaniu problemów dydaktycznych.

Jak już wspomniałam wyżej możemy w dzieciach pobudzać aktywność literacką. Jest ona niezwykle ważna. W praktyce szkolnej daje się zauważyć tłumienie aktywności dziecka w każdej dziedzinie, w tym także w działalności językowej. Jednostki aktywne, samodzielne, mające oryginalne pomysły często są krytykowane przez nauczycieli, nietolerowane przez rówieśników. Tymczasem „aby pobudzić dzieci do aktywności werbalnej, należy przede wszystkim wzbogacić język, rozwijać zasób leksykalny i stwarzać okazję do swobodnego wypowiadania się. Język jest narzędziem abstrakcyjnego myślenia i najważniejszym środkiem porozumiewania się ludzi między sobą. Opanowanie zatem umiejętności posługiwania się nim stanowi podstawę kształcenia w każdym kierunku. Słowo jako czynnik procesów intelektualnych jest narzędziem analizy rzeczywistości, ponieważ nazywa przedmioty, cechy, czynności, stany i pozwala je wyodrębniać w otaczającym świecie.”¹⁹

Zauważono, że aktywność językowa ucznia w edukacji wczesnoszkolnej powinna wyrażać się w:

• zdolności do czerpania z bogactw wyobraźni twórczej jako tworzywa językowego
  i dokonywania operacji twórczych w mowie wewnętrznej,

• odczuwaniu twórczego niepokoju i pragnienia zaspokojenia własnej, uwewnętrznionej potrzeby poprzez ekspresję werbalną, zdolności do sensownego wysuwania nowych pomysłów i projektów oraz różnorodnych sposobów rozwiązań problemów i zadań językowych,

• spontanicznym lub celowym podejmowaniu aktywności językowej w postaci wypowiedzeń lub dłuższych wypowiedzi o zróżnicowanej formie stylistycznej i w zdolności do świadomego, nieustannego i efektywnego formułowania nowych, dotąd nie istniejących wypowiedzeń i wypowiedzi, i rozumienia wciąż nowych wypowiedzi innych osób, umiejętności oceniania i wartościowania swych wypowiedzi pod kątem skuteczności i użyteczności oraz zdolności ich korygowania.²⁰

W pobudzaniu twórczości językowej dzieci duże znaczenia ma technika swobodnych tekstów. Za jej twórcę uznaje się francuskiego pedagoga Celestyna Freineta, który opierając się na doskonale zorganizowanej współpracy z tysiącami nauczycieli praktyków i teoretykami pedagogiki, psychologii i socjologii zdołał wypracować system znany pod nazwą Nowoczesna Szkoła Francuska Technik Freineta. Według niego duże znaczenie w rozwoju aktywności twórczej dzieci ma pomieszczenie w którym odbywają się zajęcia

„Szkoła winna zatem rozwijać wszystkie podstawowe środki ekspresji: werbalną (ustną i pisemną), graficzną, muzyczną, manualną, ruchową. Swobodna ekspresja jest w koncepcji pedagogicznej Freineta punktem wyjścia w nauczaniu różnych przedmiotów. Wyjście w edukacji od swobodnej ekspresji nie oznacza zatrzymywania się na poziomie spontanicznego rozwoju dziecka. Chodzi tu o coś więcej. O udoskonalenie jego środków ekspresji, o gruntowanie poziomu jego kompetencji. To specyficzny proces organizowania edukacji, niezwykle wartościowy dla rozwoju, wychodzenie od dziecka, od jego subiektywnej wiedzy, osobistych doświadczeń, od jego rozwojowych potrzeb ujawnionych poprzez różne formy ekspresji, przez wspieranie poziomu wykonania, do zdobytej kompetencji, uświadomionej wiedzy.”²¹

Freinet jak już wspomniałam wyżej stworzył technikę swobodnego tekstu. Dziś zajmuje ona znaczące miejsce w nauczaniu zintegrowanym. Jej istotę stanowi dowolny temat i forma wypowiedzi, zależna od funkcji. Dziecko pisze dla siebie i innych. Jego wytwór jest poddany ocenie innych uczniów.

Wyróżniamy swobodny tekst mówiony i pisany. Ten pierwszy tworzą dzieci młodsze, które nie potrafią jeszcze zawrzeć swych myśli na kartce papieru. Drugi powstaje, gdy dziecko pisze pod wpływem myśli, przeżyć, informacji. ). „Podczas tworzenia tekstu uruchomione zostają procesy pamięciowe, poznawania, myślenia konwergencyjnego, dywergencyjnego i oceniania. Dziecko z wielu przeżyć, doświadczeń, pomysłów wybiera najbardziej interesujący i ważny dla niego, ale taki, który interesuje innych. Wyraża swoje myśli za pomocą zdań powiązanych w logiczną całość. Często towarzyszy tej pracy zadowolenie, bo udało się napisać ładny tekst, którego wartość dostrzegli koledzy i koleżanki.”²² Swobodne wytwory dzieci są jedną najbardziej efektywnych form ekspresji. W literaturze wymieniane są różne charakterystyczne etapy pracy, charakterystyczne dla tej techniki: pisanie swobodnego tekst, wybór najciekawszego tekstu. Zbiorowe omawianie i opracowywanie wybranego tekstu. Nauczyciel nie narzuca dziecku formy literackiej, lecz pozwala wyrazić myśli w dowolnej wypowiedzi.

Możemy także wyzwolić w uczniach aktywność muzyczną. „Przez twórczą aktywność w początkowym nauczaniu i uczeniu się muzyki rozumiemy podejmowaną chętnie i uprawianą z zadowoleniem opartą na własnych pomysłach, często świadomą celu osobistą działalność ucznia prowadzoną w poczuciu odpowiedzialności, stymulowaną przez muzyczne zadania problemowe dostosowane do potrzeb dziecka i jego środowiska, której następstwem jest odkrycie przez uczącego się nowych dla niego doznań i informacji muzycznych, a zwłaszcza wytworzenia nowych dla ucznia rytmów, melodii, ruchów ujętych w określone formy muzyczne - za pomocą głosu, gestu i ruchu oraz instrumentu muzycznego"²³

Muzyka jest bardzo trudną sztuką. Dlatego też należy zachować dużą różnorodność przy wyborze form kształtowania aktywności muzycznej dzieci. M. Brzana proponuje : zagadki baletowe, zespołowe improwizacje na instrumentach, wokalne, dźwiękowe listy (nagrywanie wytworów na płyty i wysyłanie do zaprzyjaźnionych placówek).²⁴

Aktywność twórczą dziecko rozwija także poprzez działalność plastyczną, która rozwija inicjatywę dziecka, wiarę we własne siły, a więc cechy bardzo cenne w życiu. Pobudza też rozwój umysłowy i emocjonalny, usprawnia ręce dzieci, stanowi teren ich artystycznych doświadczeń. „Kierując rozwojem twórczych możliwości dziecka, trzeba nawiązywać do ich własnej aktywności, cenić ich samodzielność i nigdy własną ręką nie poprawiać prac dziecięcych. Wartość wychowawczą, bowiem ma tylko własny wysiłek dziecka – sam proces jego działania”.²⁵ Wynikiem dziecięcej twórczej aktywności plastycznej dziecka mogą być wspaniałe wytwory w postaci malowanych obrazów, kukiełek, ulepianek, a także kostiumów dla aktorów. Wszystko to może zostać użyte do różnych inscenizacji w trakcie, której dzieci przedstawiają treść opowiadań za pomocą wykonanych przez siebie kukiełek, kostiumów itp. Duża swoboda oraz radość, z jaką występują dzieci przed swoimi koleżankami i kolegami – widownią, utwierdza nas nauczycieli w przekonaniu, że to, co stworzymy wspólnie z dziećmi, pozwala dzieciom na autentyczność oraz daje możliwości ujawnienia tych zdolności, które wydają się z pozoru nie istnieć w małym człowieku, jakim jest dziecko. Pomyślny rozwój tej twórczości zależy w dużej mierze od stosunku nauczyciela do dziecka i jego wytworów. Dziecko oczekuje zachęty, aprobaty, życzliwego zainteresowania ze strony nauczycielki. Dobrze się czuje, gdy jest przeświadczone, że to, co samo zdziała i powie, jest dla niej ciekawe, nawet, jeśli w danej chwili nie znajduje ona czasu na dłuższe zajęcie się nim. Oschłość, krytyczne uwagi, wygórowane wymagania i ostre rygory paraliżują aktywność dziecka i jego wiarę we własne siły. Tym samym hamują też jego twórczość. Stwarzanie warunków dla dobrego samopoczucia dziecka i kierowania rozwojem jego twórczości w istotnym tego słowa znaczeniu wymaga również obserwowania dzieci i poznawania ich wytworów. Rysując, wycinając, czy lepiąc na dowolny temat dzieci mają szerokie pole do rozwoju pomysłowości, samodzielnie kształtują formy swoich wytworów, a także same mogą dobierać potrzebny materiał. Wskazane jest również, aby mogły dokonać wyboru jednej spośród kilku technik plastycznych, jakie im nauczyciel w danym czasie udostępnia. Na doniosłą rolę rysunku dziecka zwracał uwagę Freinet. Uważał, że należy tak kierować ekspresją artystyczną, tak kształtować model nauczania, aby rozwijać istniejące już możliwości, a wtedy dzieci uzdolnione będą regułą, a nie wyjątkiem.

 Dobór tematu prac plastyczno-konstrukcyjnych powinien odpowiadać kilku warunkom. Pierwszy polega na tym, że treść zajęć nawiązuje do zainteresowań i przeżyć dzieci, do ich doświadczeń, własnych spostrzeżeń i obserwacji. Treści tych dostarcza w szerokim zakresie otaczający świat, wszystko, co dziecko odkrywa w czynnym kontakcie z rzeczywistością i co chcemy, aby nadal przeżywało, doznając estetycznej przyjemności. Drugi warunek – to dostępność podsuwanej dzieciom tematyki. Powinna być tak dobrana, aby mogły one pojąć treść, a także by były zdolne wyrazić tę treść bez większych trudności przez odpowiednią formę swoich wytworów. Trzeci warunek dotyczy wzbogacania środków ekspresji plastycznej dziecka. Tematyka zainicjowana przez nauczyciela powinna pobudzać do kształtowania utworów pociągających swoją formą, kolorystyką i kompozycją. Na te środki wyrazu można mieć duży wpływ przez odpowiedni dobór tematyki, która będzie się odwoływać do wyobraźni dziecka i w pewien sposób prowokować jego swoiste możliwości twórcze. Twórczość dzieci jest swoistym przejawem dynamiki życia wewnętrznego, silnym czynnikiem osobowościowo-twórczym. Twórczość, zatem jak stwierdza I. Wojnar “stanowi nie tyle ćwiczenie umiejętności artystycznych, ile nade wszystko wyrobienie poczucia własnej tożsamości, niezależności, poczucia odrębności własnego “ja”.²⁶    

   

---

1. Cz. M. Kupisiewicz, Słownik pedagogiczny, Warszawa 2009, s.182↩

2. H. Krauze-Sikorska, Twórcza aktywność dziecka jako warunek jego wszechstronnego rozwoju, [w:], red. S. Guz ,Aktywność dzieci i młodzieży, Warszawa 2008, s, 46↩

3. Cz. M. Kupisiewicz, op. cit., s. 9↩

4. D. Czelakowska, Twórczość w rozwoju językowym najmłodszych uczniów, „Wychowanie w przedszkolu, s. 200↩

5. Hanna Krauze- Sikorska, op. cit., s. 46 -47↩

6. M. Przetacznik- Gierowska Zabawa w świetle współczesnej psychologii “Wychowanie w Przedszkolu”1999,nr 3, s.185.↩

7. J. Zborowski, Rozwijanie aktywności twórczej dzieci, Warszawa 1986, s.45↩

8. Tamże, s.47 - 46↩

9. M. Hawrylak, Roal nauczyciela w stymulowaniu aktywności uczniów, s. 123↩

10. zob. D. Czelakowska , Inteligencja i zdolności twórcze dzieci w początkowym okresie edukacji, Kraków 2007,

    s.22↩

11. zob. D. Czelakowska, op. cit., s.32↩

12. zob. H. Krauze – Sikorska, op. cit. , s.48↩

13. zob. M. Jąder, Krok… w kierunku kreatywności, Kraków 2008, s. 7↩

14. Tamże, s. 97↩

15. M. Jąder, op. cit. , s.↩

16. M. Jader, Krok w kierunku kreatywności, Kraków 2005, cz.1, s. 9 - 10↩

17. Tamże, s. 8↩

18. M. Jąder, op. cit. , s.13↩

19. J. Kida, Rozwój twórczej aktywności językowej w procesie nauczania. [w:] T. Rittel (red.), Dyskurs edukacyjne, Kraków 1996, s. 279- 280.↩

20. J. Kujawiński, Rozwijanie aktywności twórczej uczniów klas początkowych, Warszawa 1990, s. 82↩

21. E. Filipiak, H. Smolińska-Rębas, Od Celestyna Freineta do edukacji zintegrowanej, Bydgoszcz 2000,

    s. 135↩

22. H. Smolińska-Rębas, E. Filipiak Zajęcia swobodnego tekstu jako metoda stymulowania aktywności językowej dziecka. [w:] M. T. Michalewska, M. Kisiel (red.), Problemy edukacji lingwistycznej. Teoria i praktyka edukacyjna w zmieniającej się Europie. Tom I Kształcenie języka ojczystego dziecka, Kraków 2001, s. 214↩

23. Tamże, s. 204 - 205↩

24. Zob. M. Brzana : Wykorzystywanie gier i zabaw muzycznych do rozwijania umiejętności utrzymywania kontaktów społecznych. ,, Życie Szkoły" 1980 nr 12, s. 23-29.↩

25. Vademecum nauczyciela sześciolatków, WSiP, Warszawa 1977, s.344.↩

26. J. Wojnar, Sztuka jako podręcznik życia, WSiP, Warszawa 1984.↩