Rozwijanie aktywności twórczej i jej wpływ na wychowanie dziecka w wieku przedszkolnym.
„Jeśli umiecie diagnozować radość dziecka i
jej natężenie, musicie dostrzec, że najwyższą jest
radość pokonanej trudności, osiągniętego celu,
odkrytej tajemnicy. Radość triumfu i szczęście
samodzielności, opanowania, władania”.
(Janusz Korczak)
Dziecko żyjąc w swoim środowisku, chce radośnie w nim uczestniczyć. Otwiera się ku światu, pragnie zaspokoić swoją ciekawość, stuka, wącha, dotyka, sprawdza. Od najmłodszych lat ma swój udział w tym, kim się staje i kim będzie. Wielu psychologów twierdzi, że dzieci są twórcze z samej swej natury, a postawa twórcza jest wśród dzieci powszechna. Są też tacy, którzy twierdzą, iż małe dzieci nie są w stanie stworzyć niczego naprawdę nowego i oryginalnego. Jakże się mylą. To właśnie małe dzieci często nas zaskakują różnymi pytaniami, podejmują śmiało wszystkie tematy, a trudne problemy plastyczne rozwiązują z niezwykłą pomysłowością. To od nas nauczycieli zależy m. in., czy stworzymy dziecku różnorodne sytuacje, które dadzą mu możliwość podejmowania różnorodnych form aktywności, czy zachęcimy go do podejmowania różnorodnych działań, czy wreszcie postawimy dziecko w sytuacjach problemowo - otwartych poprzez różne propozycje, które są nastawione na jakiś cel, ale droga do niego ma być odnaleziona czy stworzona przez dziecko. Wszystkie dzieci mają twórcze podejście do życia, a zadaniem dorosłych jest rozwijanie, inspirowanie, podsuwanie pomysłów. Powinniśmy umożliwić dziecku samodzielne próbowanie, eksperymentowanie, wyrażanie. Chodzi o możliwość komunikowania się z dziećmi i dorosłymi, możliwość umiejętności uzasadniania własnych poglądów. Pełna akceptacja każdego dziecka to konieczny warunek, by mogło działać twórczo, uniezależniało się od pomocy innych osób. Należy zastanowić się, kim jest dziecko, jak jest ukształtowane wobec życia, jaki jest stosunek do niego.
Dlatego już od przedszkola należy wdrażać wychowanków do aktywnego i odważnego podejmowania problemów, które wzbudzając twórczą lub badawczą postawę, pozwolą ukształtować chętnych do odkrywania i kreowania pożądanych wartości duchowych i materialnych.
„Każde działanie w zakresie aktywności jednostki jest twórcze, o ile prowadzi do rezultatów nowych dla niej.”
Istotną rolę w tworzeniu warunków do rozwoju twórczej aktywności dziecka odgrywa nauczyciel, który umożliwia organizowanie sytuacji tzw. inspirujących, wyzwalających twórczość dzieci w różny sposób, np. tekstem literackim, muzyką, barwnym opowiadaniem, wywołanymi przeżyciami.
Nauczyciel powinien być osobą inspirującą i organizującą warunki, nie tylko materialne - środki, materiały, narzędzia, ale także emocjonalne - odpowiednia atmosfera, sposoby pracy z dzieckiem, a więc to wszystko, co daje dziecku poczucie swobody, bezpieczeństwo i pewność, że jest akceptowane. Spełnienie tych warunków powinno wpłynąć na poszerzenie zakresu swobody działania dziecka oraz powinno sprzyjać ujawnieniu się jego otwartości w stosunku do nauczyciela i rówieśników, jak również pełniejszemu wykorzystaniu własnych możliwości. Dla dzieci w tym wieku nie tyle istotny jest wynik ich aktywności, lecz sam proces tworzenia i czynności z nim związane. Otwarty styl pracy nauczyciela uwzględnia stwarzanie dzieciom możliwości do własnej, niczym nie ukierunkowanej sugestiami twórczości. By móc pracować w sposób „otwarty”, należy zaakceptować każde dziecko takim, jakie ono jest, zapewnić mu zaspokojenie podstawowych potrzeb psychicznych. Nauczyciel pełni rolę osoby zachęcającej do działania, podsuwa pewne propozycje, które dziecko może uznać za słuszne lub nie. Zadanie, które może spowodować wyzwolenie twórczej aktywności, powinno zaciekawić dziecko, nie może być proste ani zbyt skomplikowane, ale odpowiednie do możliwości wychowanka. Niezbędnym warunkiem twórczej aktywności dziecka jest bogate i zróżnicowane środowisko materialne (materiały plastyczne, narzędzia, książki, instrumenty muzyczne), które umożliwia dziecku wybór narzędzi i innych przedmiotów do działania np. tworząc malowane obrazy ma ono do wyboru różnorodne formaty papieru, wiele farb, różne pędzle, tworząc muzykę korzysta z instrumentów muzycznych.
Pracując z dziećmi w sposób otwarty wyzwala się ich aktywność ruchową, literacką, muzyczną, plastyczną, teatralną, pozwala się im współuczestniczyć w odkrywaniu świata, czyni się je podmiotem wychowania a nie biernym przedmiotem.
Bardzo ważne są następujące zasady pracy nauczyciela:
Odpowiednie zorganizowanie sytuacji wstępnej, inspirującej, w której powinny być pobudzone przeżycia dzieci w odpowiedniej atmosferze drogą np. zorganizowania wycieczki, czytania opowiadania itp.
Mobilizowanie dzieci do wypowiedzi, co w sytuacji wstępnej myślały, przeżywały.
Zapewnienie odpowiednich warunków warsztatowych, np. tworzywo plastyczno-techniczne, wybór literatury dziecięcej itp.
Pozostawienie dzieciom swobody.
Ingerencja nauczyciela powinna być odpowiednio stosowana. Nie może ona hamować aktywności swoich uczniów czy sprowadzać ją na niewłaściwe tory. Nauczyciel musi zachęcać dzieci do podjęcia lub kontynuowania pracy, rozwijać wątpliwości, niejasności poprzez udzielanie odpowiedzi na pytania, podsuwać ewentualne przykłady rozwiązań. Końcowym etapem procesu kierowania twórczością dzieci winna być ocena, a raczej omówienie jej wytworów w formie rozmowy. Omówienie nie może zamykać procesu tworzenia przez dzieci. Efekty ich aktywności powinny być odpowiednio zużytkowane np. zorganizowanie wystawki, przeznaczenie wytworów na upominki, prezentowanie swoich pomysłów na zajęciach otwartych dla nauczycieli i rodziców.
R. Gloton i C. Clero sądzą, że „wychowanie estetyczne obejmuje inspirację działalności twórczej i kształcenie wrażliwości, co oznacza uczenie, kształtowanie zachowań emocjonalnych i kulturowych pożądanych wychowawczo, bo korzystnych dla jednostki i społeczeństwa”.
Postawa twórcza będzie u dzieci żywa i twórcza wtedy, kiedy będzie zachodziła bezpośrednia lub pośrednia ingerencja ludzi dorosłych. Podstawę dla twórczości stanowi zabawa ekspresyjna. Zabawy te są źródłem twórczości i są wyrażone gestem, słowem i rysunkiem. W stadium zabawy ekspresyjnej dziecko staje się naprawdę twórcą.
Gimnastyka twórcza przedszkolaków obejmuje zadania mające charakter otwarty, często czynności zupełnie nieznanych, z którymi dzieci spotykają się po raz pierwszy. Występuje w nich podmiotowe traktowanie wychowanków, pełna samodzielność w rozwiązywaniu zadań i problemów ruchowych, wyeksponowanie samokontroli i samooceny. Stosuje się metody: ruchowej ekspresji twórczej oraz problemową. Z metod twórczych zachęca się do wykorzystania gimnastyki twórczej R. Labana, który łączy ruch z muzyką i rytmem. Oprócz przyborów gimnastycznych stosuje się instrumenty perkusyjne. Wykorzystuje się następujące formy ruchu i ekspresji: ćwiczenia ruchowo-muzyczne, zabawy, taniec, opowieść ruchowa, improwizacja ruchowa, inscenizacja, groteska, pantomima, sceny dramatyczne. To zmusza do tworzenia, eksperymentowania, jest okazją do odkrywania i przeżywania. Ćwiczenia mają charakter otwarty, dają możliwość wykonywania zadania swobodnie i indywidualnie, nikt niczego nie narzuca, ale też nie pomaga. Gimnastyka twórcza Labana rozwija inteligencję przez twórcze myślenie i działanie, pogłębia zainteresowanie podejmowaną działalnością ruchową, a tym samym pogłębia motywację do działania oraz daje okazję do samo wyrażania się ruchem, do określenia swej indywidualności. Poza tym przygotowuje dziecko do pracy w dobie współczesności, wymagającej szybkiej orientacji i refleksu, myślenia i inteligentnego działania, samodzielności i odpowiedzialności, samokontroli i samooceny.
Podnoszenie ogólnej kultury społeczeństwa jest związane z przygotowaniem jego członków do twórczego, wzbogacającego osobowość, spędzania wolnego czasu. Wiąże się to ściśle z rozwijaniem zainteresowania sztuką i potrzebą stałego kontaktu z nią przez dobrą książkę, ciekawą wystawę malarstwa, rzeźby, fotografiki, piękny koncert, a wreszcie teatr i kino. „Zainteresowania sztuką powinny kierować małego człowieka ku własnej, twórczej działalności, uprawianej dla przyjemności i wzbogacania osobowości”.
Przygotowania do twórczego spędzania wolnego czasu trzeba rozpocząć możliwie jak najwcześniej, a wychowanie w przedszkolu ma duże możliwości w tej dziedzinie. Im bliższy i częstszy będzie kontakt dziecka z różnymi rodzajami sztuki, dostępnej jego rozumieniu i odczuciu, tym łatwiej będzie mu wyrazić własne przeżycia za pomocą kredek, pędzla lub słowa czy gestu. Wytwory sztuki, działając kształtem i dźwiękiem na uczucia i wyobraźnię dziecka, stają się bogatym źródłem jego inwencji twórczej i przeżyć estetycznych.
Źródłem bogatych przeżyć i wrażeń, niezastąpionym sposobem wzbogacania wyobraźni oraz rozbudzania zainteresowania otaczającym światem ludzi i zwierząt jest literatura dziecięca dla przedszkolaków. Stwarza ona możliwości twórczego działania, szczególnie przez inspirowanie różnego rodzaju zabaw, a przede wszystkim zabaw inscenizowanych. Odtwarzanie treści utworów literatury dziecięcej w formie dramatyzowanej wywiera silny wpływ na przeżycia i emocje wychowanków, każde dziecko przeżywa fikcyjne sytuacje pokazane w opowiadaniach lub wierszach, identyfikuje się z bohaterami i jakby uczestniczy w ich przygodach, radościach i smutkach.
Stałe kontakty dziecka ze starannie dobranymi utworami literackimi - piękną książką zawierającą obok tekstu literackiego prawdziwie artystyczną ilustrację, budzą wrażliwość estetyczną dziecka, a jednocześnie sprzyjają rozwijaniu jego postaw twórczych, wyzwalaniu form ekspresji słownej i plastycznej.
„Utwory literatury dziecięcej mogą być odtwarzane w różny sposób: jako swobodne zabawy twórcze lub inscenizacje „aktorskie”, kiedy to poszczególne role przyjmują same dzieci lub różnego rodzaju przedstawienia lalkowe, w których grają kukiełki, sylwetki, a nawet zabawki, a dzieci są ich animatorami. Po obejrzeniu wielu inscenizacji można sądzić, że dla dzieci łatwiejsze są te, w których same są „aktorami”. Koncentrują się wtedy głównie na tym, co chcą powiedzieć, a mimika i ruch wspomagają słowo”. Jednocześnie, słuchając pięknej, literackiej mowy czytanej przez nauczyciela, mają wzór do naśladowania, wzbogacają swój słownik, zarówno bierny jak i czynny. Ponieważ po wysłuchaniu utworu stawiają pytania, formułują oceny, często, jeżeli treść opowiadania była interesująca, odtwarzają ją w zabawie. Książka dla dzieci w wieku przedszkolnym powinna zawierać dobry tekst, jak i artystyczną ilustrację. Oglądanie przez dzieci ilustracji w książkach stanowi ważny czynnik w pracy nad rozwojem mowy i myślenia. Poznane utwory literatury dziecięcej dostarczają tematu do zabaw udramatyzowanych, nie wymagają posługiwania się słowami tekstu, stwarzają duże możliwości rozwijania słownej inwencji dziecka. Dlatego w każdej sali przedszkolnej winien się znaleźć tzw. kącik teatralny, a w nim lalki różnego rodzaju, rekwizyty, scenka zachęcająca do aktywności dramatycznej, natomiast nauczyciel powinien pozwolić iść drogą prób i błędów, nie narzucać sposobów interpretowania ról pobudzać i aprobować własną inicjatywę, pamiętając, że zawsze należy zapewnić wychowankom czas potrzebny do realizacji własnych pomysłów.
Dużo emocji i wrażeń może przynieść dzieciom inscenizacja wiersza Doroty Chróścieleckiej pt. „Muchomor”. Przygotowane przez nauczyciela z pomocą dzieci czapeczki uatrakcyjnią przedstawienie.
Narrator: W cieniu białej brzozy muchomor czerwony już od wczesnej wiosny szuka sobie żony. Przed kurką się kłania pięknym kapeluszem.
Muchomor: - Z tobą moja miła ożenić się muszę!
Narrator: Echo leśne niesie odpowiedź po borze:
Dzieci: Pan chyba oszalał panie muchomorze…
Narrator: Do zielonej Gąski wysłał list przez węża..
Gąska: (czyta list) Pokochaj mnie gąsko i weź mnie za męża.
Narrator: Echo leśne niesie odpowiedź po borze:
Dzieci: Pan chyba oszalał panie muchomorze!
Narrator: Do grubej purchawki wysłał jeża w swaty.
Muchomor: Wyjdź za mnie najmilsza, mam strój przebogaty.
Narrator: Echo leśne niesie odpowiedź po borze:
Dzieci: Pan chyba oszalał panie muchomorze!
Narrator: W cieniu białe brzozy muchomor czerwony do późnej jesieni ciągle szuka żony.
W literaturze dziecięcej bardzo ważną rolę odgrywają baśnie. Mają one wpływ na wychowanie i kształcenie się osobowości dziecka. Cieszą się u dzieci ogromnym powodzeniem m. in. baśń o „Czerwonym kapturku”. Utwór ten można przekazać dzieciom przez opowiadanie ilustrowane kompletem barwnych obrazków, odtwarzanie nagrania czy inscenizację w teatrzyku kukiełkowym. Ważną cechą baśni jest to, iż pozwala na przeżycie fantastycznej przygody, o którym zwykle marzy młody czytelnik. Baśnie skłaniają dzieci do fantazjowania, co niepokoi czasem rodziców i nauczycieli. Okazuje się jednak, iż fantazja ma duże znaczenie dla rozwoju zmysłu dziecka. Baśń jest dla dziecka inspiracją, aby samo podjęło jakieś działania, aby samo było aktywne. Słuchając baśni często identyfikuje się z bohaterem. „W ten sposób uczy się rozpoznawać swoje emocje i uczucia. W odpowiednim czasie, dzięki baśniom, potrafi odkryć swoją tożsamość i zaakceptować prawo do własnej indywidualności”.
Korzystanie z literatury dziecięcej ułatwia nam nauczycielom zachęcanie do słownej ekspresji.
Dzieci rozwijają również aktywność twórczą poprzez układanie zagadek. Mogą stać się one niezwykle atrakcyjną formą słownej twórczości, - jeśli potraktujemy je jako zabawę w kojarzenie. W swojej pracy często stosujemy tę formę rozwijania twórczości dziecięcej i możemy stwierdzić, że dzieci bardzo lubią układać różne zagadki, daje im to wiele satysfakcji i humoru.
Dziedziną szczególnie sprzyjającą rozwojowi spontanicznej, twórczej wypowiedzi dziecka, chociażby ze względu na różnorodność wyrazu: słowo, śpiew, ruch, dźwięki instrumentów, różne efekty akustyczne jest muzyka. Wpływa ona na rozwój ogólny dzieci, zarówno w zakresie sprawności fizycznej, jak i intelektualnej. „Za pomocą sygnałów muzycznych mobilizuje się uwagę dzieci, uczy spostrzegania i myślenia, rozwija szybką reakcję oraz umiejętność poruszania się w przestrzeni”. Ogromną radość sprawia dzieciom działalność polegająca na naśladowaniu, przetwarzaniu tego, co usłyszały oraz poszukiwaniu takich rozwiązań, które są inne od tego, co pokazał kolega. Np. do oddania różnych stanów emocjonalnych można wykorzystać instrumenty perkusyjne melodyczne i niemelodyczne. Najprostszą formą inwencji dziecka jest improwizacja oparta na tekście. Przykładem może być “Zabawa w echo”. Nauczycielka mówi rytmicznie słowo. Dzieci powtarzają “jak echo” uwzględniając nie tylko rytm, ale również tempo, dynamikę i intonację. Po pewnym czasie dzieci próbują wymyślać nowe słowa i w różny sposób je powtarzać.
Inspiracją do własnych pomysłów i twórczego działania mogą być również przedstawienia teatrzyków kukiełkowych, filmy, a szczególnie oglądane powszechnie przez najmłodszych dobranocki. Dzieci nie tylko przypominają sobie chętnie wydarzenia i postacie z tych programów, ale często tworzą własne bajki.
Aktywność twórczą dziecko rozwija także poprzez działalność plastyczną, która rozwija inicjatywę dziecka, wiarę we własne siły, a więc cechy bardzo cenne w życiu. Pobudza też rozwój umysłowy i emocjonalny, usprawnia ręce dzieci, stanowi teren ich artystycznych doświadczeń. „Kierując rozwojem twórczych możliwości dziecka, trzeba nawiązywać do ich własnej aktywności, cenić ich samodzielność i nigdy własną ręką nie poprawiać prac dziecięcych. Wartość wychowawczą, bowiem ma tylko własny wysiłek dziecka - sam proces jego działania”. Wynikiem dziecięcej twórczej aktywności plastycznej dziecka mogą być wspaniałe wytwory w postaci malowanych obrazów, kukiełek, ulepianek, a także kostiumów dla aktorów. Wszystko to może zostać użyte do różnych inscenizacji w trakcie, której dzieci przedstawiają treść opowiadań za pomocą wykonanych przez siebie kukiełek, kostiumów itp. Duża swoboda oraz radość, z jaką występują dzieci przed swoimi koleżankami i kolegami - widownią, utwierdza nas nauczycieli w przekonaniu, że to, co stworzymy wspólnie z dziećmi, pozwala dzieciom na autentyczność oraz daje możliwości ujawnienia tych zdolności, które wydają się z pozoru nie istnieć w małym człowieku, jakim jest dziecko. Pomyślny rozwój tej twórczości zależy w dużej mierze od stosunku nauczyciela do dziecka i jego wytworów. Dziecko oczekuje zachęty, aprobaty, życzliwego zainteresowania ze strony nauczycielki. Dobrze się czuje, gdy jest przeświadczone, że to, co samo zdziała i powie, jest dla niej ciekawe, nawet, jeśli w danej chwili nie znajduje ona czasu na dłuższe zajęcie się nim. Oschłość, krytyczne uwagi, wygórowane wymagania i ostre rygory paraliżują aktywność dziecka i jego wiarę we własne siły. Tym samym hamują też jego twórczość. Stwarzanie warunków dla dobrego samopoczucia dziecka i kierowania rozwojem jego twórczości w istotnym tego słowa znaczeniu wymaga również obserwowania dzieci i poznawania ich wytworów. Rysując, wycinając, czy lepiąc na dowolny temat dzieci mają szerokie pole do rozwoju pomysłowości, samodzielnie kształtują formy swoich wytworów, a także same mogą dobierać potrzebny materiał. Wskazane jest również, aby mogły dokonać wyboru jednej spośród kilku technik plastycznych, jakie im nauczyciel w danym czasie udostępnia. Na doniosłą rolę rysunku dziecka zwracał uwagę Freinet. Uważał, że należy tak kierować ekspresją artystyczną, tak kształtować model nauczania, aby rozwijać istniejące już możliwości, a wtedy dzieci uzdolnione będą regułą, a nie wyjątkiem.
Dobór tematu prac plastyczno-konstrukcyjnych powinien odpowiadać kilku warunkom. Pierwszy polega na tym, że treść zajęć nawiązuje do zainteresowań i przeżyć dzieci, do ich doświadczeń, własnych spostrzeżeń i obserwacji. Treści tych dostarcza w szerokim zakresie otaczający świat, wszystko, co dziecko odkrywa w czynnym kontakcie z rzeczywistością i co chcemy, aby nadal przeżywało, doznając estetycznej przyjemności. Drugi warunek - to dostępność podsuwanej dzieciom tematyki. Powinna być tak dobrana, aby mogły one pojąć treść, a także by były zdolne wyrazić tę treść bez większych trudności przez odpowiednią formę swoich wytworów. Trzeci warunek dotyczy wzbogacania środków ekspresji plastycznej dziecka. Tematyka zainicjowana przez nauczyciela powinna pobudzać do kształtowania utworów pociągających swoją formą, kolorystyką i kompozycją. Na te środki wyrazu można mieć duży wpływ przez odpowiedni dobór tematyki, która będzie się odwoływać do wyobraźni dziecka i w pewien sposób prowokować jego swoiste możliwości twórcze. Twórczość dzieci jest swoistym przejawem dynamiki życia wewnętrznego, silnym czynnikiem osobowościowo-twórczym. Twórczość, zatem jak stwierdza I. Wojnar “stanowi nie tyle ćwiczenie umiejętności artystycznych, ile nade wszystko wyrobienie poczucia własnej tożsamości, niezależności, poczucia odrębności własnego “ja”.
Doświadczenia twórcze z dziećmi powinny być organizowane ze świadomością, że najważniejszy jest sam proces tworzenia, eksperymentowanie z tworzywem obrazu, rozbudzanie wrażliwości i wyobraźni dziecięcej, którą dorosły traci, jeśli nie jest twórcą. Bardzo istotne jest budowanie warunków do aktywności twórczej poprzez wewnętrzną motywację do działania oraz osobisty stosunek do czynności powiązanych z uczuciem radości, uporu przy pokonywaniu trudności. W środowisku przedszkolnym jak i domowym, rodzinnym konieczne jest zabezpieczenie różnorodnych środków materialnych, a czasem pokaz sposobu wykorzystania. Wytwory dzieci muszą mieć swoje miejsce np. na gazetce ściennej, w kącikach tematycznych, wystawkach. Stała ekspozycja lalek teatralnych czy miejsc do zabaw plastycznych, kącik z instrumentami muzycznymi, szafka z przyborami do ćwiczeń fizycznych zachęcają do działania. Organizując w swojej pracy pedagogicznej takie warunki można przypuszczać, że naszych wychowanków będzie cechować: odwaga, pewność siebie, zaufanie, świeżość spostrzegania, zdolność do całkowitej koncentracji, gotowość do improwizowania, fantazjowania, a przede wszystkim pomysłowość.
Twórcza aktywność dziecka, cechuje się wewnętrzną motywacją do działania, osobistym, pozytywnym stosunkiem do wykonywanych czynności, poczuciem subiektywnej nowości własnych odkryć.
Podsumowując pracę podjęłyśmy następujące wnioski:
Dziecko należy traktować jako podmiot, któremu ze strony dorosłych należy się pomoc
Nauczyciel winien odznaczać się otwartością wobec dziecka, uwzględniając pomoc stosownie do jego możliwości
Dawać dziecku możliwość twórczego działania, podsycać zapał do poznawania świata
Nie należy zmuszać dziecka do uczenia encyklopedycznego-dziecko uczy się przez przekształcanie, czynne eksperymentowanie, samodzielne badanie
Stworzyć dziecku warunki do jego aktywności, do realizacji jego dążeń, projektów, pomysłów
Wprowadzać uczenie innowacyjne umożliwiające dziecku stawianie problemów, przygotowujące do „ przekształcania świata”
Zasób doświadczeń dziecka jest tym większy im bardziej zróżnicowane jest środowisko materialne (różnorodność sprzętu i pomocy dydaktycznych)
Nauczyciel powinien kierować spontanicznymi reakcjami dziecka, powinien starać się je zrozumieć
Należy pozwolić dziecku być twórcą i nie oceniać jego, lecz jego samodzielnie wykonaną pracę.
Bibliografia:
D. Chrzanowska., Dziecko w wieku przedszkolnym, Warszawa 1978.
R. Gloton, C Cero., Twórcza aktywność dziecka, WSP, Warszawa 1985.
J. Uszyńska-Jarmoc., Twórcza aktywność dziecka, Białystok 2003.
B. Stankiewicz., Zabawy twórcze i widowiska lalkowe w wychowaniu przedszkolnym, WSP, Warszawa 1975.
S. Szuman., O sztuce i wychowaniu estetycznym, WSP, Warszawa 1975.
Vademecum nauczyciela sześciolatków, WSP, Warszawa 1977.
Czasopisma:
Poezja i Dziecko, kwartalnik, 2005, nr 2
Wychowanie w Przedszkolu, miesięcznik, 2005, nr 6
Życie Szkoły, miesięcznik, 1980, nr 10.
Opracowała : Lucyna Janus
M. Stasiakiewicz: Twórcza aktywność dziecka jako czynnik rozwoju, Życie szkoły, 1980 nr10, s. 39.
R. Gloton, C. Clero „Twórcza aktywność dziecka” Warszawa 1985r .
S. Szuman, O sztuce i wychowaniu estetycznym, WSiP, Warszawa 1975, s. 94.
B. Stankiewicz, Zabawy twórcze i widowiska lalkowe w wychowaniu przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1975.
Poezja i Dziecko, kwartalnik, 2005, nr 2, s.89.
Wychowanie w przedszkolu, 2005, nr 6, s.20.
Vademecum nauczyciela sześciolatków, WSiP, Warszawa 1977, s.344.
J. Wojnar, Sztuka jako podręcznik życia, WSiP, Warszawa 1984.