ROZDZIAŁ 4. GLOBALIZACJA I ZMIENIAJĄCY SIĘ ŚWIAT. Anthony Giddens
Ziemia- ma 4,5 miliarda lat
Istoty ludzkie- żyją ok. 0,5 miliona lat/ doba 24 godz.
Rolnictwo- 12 tys. lat/ powstało o 23.56
Wielkie cywilizacje- 6 tys. lat/ powstało o 23.57
Społeczeństwa nowoczesne- pojawiły się po 23.59 i 30 sekundach.
W epoce nowoczesności dokonała się dużo szybsza globalizacja życia społecznego i powstały wielorakie połączenia miedzy rozbudowanymi społeczeństwami od wymian ekonomicznych obejmujących wielkie obszary planety i międzynarodowych umów politycznych po globalną turystykę, technologie komunikacji elektronicznej i bardziej płynne migracje. Ludzie stali się względem siebie bardziej zależni niż w innych epokach.
2007r.- 6,6 miliarda ludzi (znaczny wzrost połowa XVIIIw.)
2025r.- ponad 10 miliardów ludzi
Typy społeczeństw przednowoczesnych:
- społeczeństwa łowców i zbieraczy- żyją z polowania, rybołówstwa i zbieractwa rosnących dziko roślin jadalnych; żyje tak obecnie ok. 0,25 miliona ludzi, bliskie całkowitego zaniku (np. Afryka, Brazylia, Nowa Gwinea); słabo znaczące nierówności; różnice rangi wyznaczane jedynie przez wiek i płeć.
- społeczeństwa rolnicze; współcześnie większość wchodzi w skład większych całości politycznych i zatraca swoją tożsamość; oparte na małych społeczeństwach wiejskich, brak miast; źródłem utrzymania jest uprawa ziemi, często w połączeniu z łowiectwem i zbieractwem; nierówności zaznaczone silniej niż u łowców i zbieraczy; władzę sprawują wodzowie.
- pasterskie (w których jest hodowla zwierząt)- obecnie występują w obrębie większych państw a ich tradycyjny tryb życia jest zagrożony; źródłem utrzymania jest hodowla zwierząt domowych; wyraźnie zaznaczone nierówności; rządzą wodzowie lub królowie- wojownicy.
- cywilizacje przedindustrialne lub państwa tradycyjne- pierwsze były na Bliskim wschodzie; wszystkie tradycyjne cywilizacje przestały istnieć; bardzo duże, niektóre liczące wiele milionów członków (chociaż nadal niewiele w porównaniu ze społ. Przemysłowymi); istnieją miasta, w których skupia się produkcja i handel; oparte głownie na rolnictwie, silne zaznaczone nierówności między różnymi klasami; wyraźnie wyróżniony aparat władzy z królem lub cesarzem na czele. Powstanie wielkich cywilizacji i imperiów pokazuje że długofalowy proces globalizacji wymagał zarówno najazdów, wojen i brutalnych potyczek jak i współpracy i wzajemnej wymiany między społeczeństwami.
Świat nowoczesny: społeczeństwa przemysłowe
Upadek starych formacji społecznych- powód- uprzemysłowienie.
Uprzemysłowienie (industrializacja)- odnosi się do produkcji przy użyciu maszyn napędzanych energią nieożywioną czyli np. elektryczność. Usprawnił się transport i komunikacja, przyczyniając się do postania znacznie bardziej zintegrowanej społeczności „narodowej”.
Społeczeństwa przemysłowe (społ. nowoczesne lub rozwinięte)- różnią się od wcześniejszych odmian porządku społecznego. Najważniejszą cechą jest zatrudnienie znacznej większości populacji nie w rolnictwie, ale w fabrykach, biurach czy sklepach. Produkcja przemyslowa. Większość ludzi mieszka w miastach i ma wybór spośród wielu stanowisk pracy. Wielkie organizacje i korporacje przemysłowe oraz instytucje rządowe wywierają wpływ na życie każdej jednostki. Systemy polityczne są bardziej rozwinięte i skonsolidowane.
Rozwój społeczeństw przemysłowych i ekspansja Zachodu doprowadziła do podbicia wielu miejsc na świecie. Kolonizacja- gdyż o niej tu mowa- w radykalny sposób przekształciła wiele tradycyjnych społeczeństw i kultur.
Społeczeństwa przemysłowe były pierwszymi w historii państwami narodowymi.
Państwa narodowe to społeczności polityczne oddzielone od siebie wyraźnie wyznaczonymi granicami, w przeciwieństwie do nieokreślonych terytoriów granicznych miedzy państwami tradycyjnymi.
Nowoczesna technika zmieniła sposób życia dużej części ludzkości. Pozwoliła produkować więcej i szybciej.
Procesy globalizacji bardzo często wiązały się z przemocą i podbojami.
Trzy cechy odróżniające społeczeństwa dawne od teraźniejszych:
-Nowoczesna technika- Pozwoliła produkować więcej i szybciej.
- zatrudnienie- znacznej większości populacji nie w rolnictwie, ale w fabrykach, biurach czy sklepach.
- systemy polityczne- są bardziej rozwinięte i skonsolidowane niż tradycyjne formy rządzenia.
Rozwój globalny
Pierwszy Świat- Kraje rozwinięte: uprzemysłowione państwa Europy, Stany Zjednoczone, Kanada, Grenlandia, Australia i Nowa Zelandia, Afryka Południowa i Japonia- wielopartyjny, parlamentarny system sprawowania władzy. Kapitalistyczna gospodarka.
*CH: oparte na produkcji przemysłowej i ogólnie na wolnym rynku; większość ludzi mieszka w miastach, tylko nieliczni zajmują się rolnictwem; znaczne nierówności klasowe, chociaż mniej ważne niż w społeczeństwach tradycyjnych; odrębne społeczeństwa polityczne lub państwa narodowe.
Drugi Świat: Związek Radziecki, Europa Wschodnia, w tym Czechosłowacja, Polska, Niemcy Wschodnie i Węgry- gospodarka planowana centralnie, systemy jednopartyjne: komunistyczna.
*CH: oparte na przemyśle, ale z centralnie planowana gospodarką; w rolnictwie pracuje mały odsetek ludności, większość mieszka w miastach; utrzymują się nierówności klasowe; odrębne społeczności polityczne lub państwa narodowe; przemiany polityczne i społeczne zmierzają w stronę systemu wolnorynkowego.
Trzeci świat- kraje rozwijające się: Chiny, Indie, kraje afrykańskie, kraje Ameryki Południowej.
*CH: większość ludzi pracuje w rolnictwie i posługuje się tradycyjnymi metodami produkcji; część produkcji rolnej znajduje zbyt na rynkach światowych; niektóre kraje mają wolnorynkowy system gospodarczy, w innych gospodarka jest planowana centralnie; odrębne społeczności polityczne lub państwa narodowe.
Kraje nowo uprzemysłowione- Hongkong, Korea Południowa, Singapur, Tajwan, Brazylia i Meksyk
*CH: dawne społeczeństwa rozwijające się, obecnie oparte na produkcji przemysłowej i wolnym rynku; większość ludzi mieszka w miastach, tylko nieliczni zajmują się rolnictwem; duże nierówności klasowe, bardziej zaznaczone niż w krajach 1 Świata; średni dochód na głowę mieszkańca znacznie niższy niż w społ, 1 Świata;
Zmiana Społeczna- można definiować jako przekształcenie- w pewnym okresie- instytucji i kultury danego społeczeństwa. Epoka nowoczesna, choć stanowi jedynie dobry wycinek dziejów ludzkości, charakteryzuje się niezwykłym przyśpieszeniem i pogłębieniem procesu zmiany społecznej. (Trudno ją zdefiniować, bo wszystko ciągle się zmienia, każdy dzień jest inny od poprzedniego tak jak niepodobna jest wejść dwukrotnie do tej samej rzeki. Aby ustalić czy zmiana zaszła należy pokazać że w danym okresie nastąpiło przekształcenie zasadniczej struktury przedmiotu lub sytuacji.)
Czynniki zmiany społecznej:
- czynniki kulturowe- obejmujące religię (która może inicjować bądź hamować zmiany), systemy komunikacji (np. wynalazek pisma) oraz jednostkowe przywództwo.
- środowisko fizyczne- obejmujące klimat oraz dostępność szlaków komunikacyjnych (rzek, przejść przez pasma górskie); należy je uwzględnić przede wszystkim dlatego, że wywiera bardzo silny wpływ na wczesny rozwój gospodarczy.
- organizacja polityczna- (a zwłaszcza siła militarna) wpływa na wszystkie społeczeństwa, tradycyjne i nowoczesne (być może jedynym wyjątkiem są społeczności łowców i zbieraczy).
Zmiana w epoce nowoczesnej. Gwałtowne przyspieszenie tempa zmiany społecznej zmierzającej w kierunku globalizacji:
- czynniki kulturowe- rozwój nauki, technologii i sekularyzacja myślenia (np. budowa szpitala) Krytyczny i innowacyjny charakter współczesnej myśli, która nieustannie podważa tradycję i nawyki kulturowe. Ideały samodoskonalenia, wolności, równości i uczestnictwa w demokracji.
- czynniki ekonomiczne (środowiska fizycznego)- kapitalizm przemysłowy, który opiera się na nieustannym ulepszaniu technologii produkcji (a zwłaszcza do niej prowadzi)
- czynniki polityczne- transformacje polityczne (również na gospodarkę) wpływ nauki i techniki na przemiany polityczne (i same znajdują się pod ich pływem) najważniejszą z nich jest powstanie nowoczesnego państwa., rozwój zakresu militarnego. Decyzje polityczne w znacznie większym stopniu niż kiedyś kreują i ukierunkowują zmianę społeczną.
Globalizacja- oznacza, że w coraz większym stopniu żyjemy w „jednym świecie”, a co za tym idzie, jednostki, grupy i narody są coraz silniej nawzajem od siebie uzależnione. Jest wynikiem współdziałania czynników politycznych, społecznych, kulturowych i ekonomicznych. Jej motorem jest rozwój technologii informacyjnych i komunikacyjnych, które zwiększyły prędkość i zasięg interakcji między ludźmi na całym świecie.
Czynniki sprzyjające globalizacji:
- rozwój technologii informacyjnych i komunikacyjnych (telewizja, telefonia, faksy, poczta elektroniczna, Internet- pogłębiają i przyspieszają proces globalizacji). Techniki komunikacyjne umożliwiają kompresję czasu i przestrzeni.
* przepływy informacji- nabywanie świadomości globalnej (wykraczającej poza swój kraj, formułowanie poczucia własnej tożsamości poza wyznacznikami narodowymi).
* czynniki ekonomiczne- globalizację napędza też postępująca integracja gospodarki światowej (głownie dotyczy Internetu, programów komputerowych czy usług internetowych).
* korporacje ponadnarodowe- wytwarzają dobra i usługi rynkowe w więcej niż jednym kraju (coca-cola globalne rynki i zyski). Stanowią motor globalizacji gospodarki: odpowiadają za 2/3 światowego handlu, przyczyniają się do rozpowszechniania w skali globu nowych technologii i są głównymi aktorami na międzynarodowych rynkach kapitałowych. Np. Barbie a rozwój globalnych łańcuchów produkcyjnych.
* gospodarka elektroniczna- banki, korporacje, fundusze inwestycyjne i inwestorzy indywidualni mogą jednym kliknięciem przekazywać kapitał w skali międzynarodowej.
* przemiany polityczne- np. upadek komunizmu przyśpieszył proces globalizacji, ale jednocześnie był jego rezultatem. Rozwój międzynarodowych i regionalnych mechanizmów rządowych (ONZ, UE). Motorem globalizacji są organizacje międzyrządowe i międzynarodowe organizacje pozarządowe.
(Czynniki polityczne, gospodarcze, społeczne i techniczne łączą się tworząc zjawisko o bezprecedensowym nasileniu i zasięgu.)
Spór o globalizację
Sceptycy- uważają, że jest to zjawisko wyolbrzymione i że współczesne poziomy współzależności miały swoje odpowiedniki w przeszłości. Niektórzy skupiają się natomiast na procesach regionalizacji, które prowadzą do nasilenia aktywności gospodarczej w obrębie wielkich bloków finansowych i handlowych.
Hiperglobaliści- wyrażają przeciwne zdanie, twierdząc, że globalizacja to rzeczywiste i potężne zjawisko, które grozi całkowitym podważeniem roli państwa narodowego.
Zwolennicy koncepcji transformacji- uważają, że globalizacja przeobraża wiele aspektów współczesnego ładu światowego, ale dawne wzory zachowują znaczenie. Zgodnie z tym stanowiskiem globalizacja jest procesem wewnętrznie sprzecznym, obejmującym wielokierunkowy strumień czynników, które niekiedy działają w przeciwnych kierunkach.
Wpływ globalizacji
Czynniki kreujące kulturę globalną:
1. telewizja
2. globalna zjednoczona gospodarka z przedsiębiorstwami przekraczającymi granice krajów i kontynentów
3. „obywatele świata”
4. liczne organizacje międzynarodowe np. ONZ itp. Które tworzą globalne ramy polityczne, prawne i militarne
5. elektroniczne środki komunikacji
Internet promujący kulturę globalną
Za pośrednictwem Internetu łatwo rozprzestrzenia się wiara w równość płci, wolność słowa, demokratyczny udział ludzi w rządzeniu i dążenie do przyjemności przez konsumpcję. Sama technologia Internetu wspiera te wartości: globalna komunikacja, czyli nieograniczony zasób informacji oraz natychmiastowe zaspokojenie potrzeb- to cechy nowej technologii.
Jednak globalny rozwój Internetu da się pod wieloma względami pogodzić z tradycyjnymi wartościami kulturowymi, a niekiedy je nawet wzmacnia np. Kuwejt kraj nowoczesny pod wieloma względami, ale bardzo silne są w nim normy kulturowe nakazujące odmienne traktowanie mężczyzn i kobiet.
Narodziny indywidualizmu
Skutki globalizacji można równie silnie odczuć w sferze życia prywatnego. Globalizacja dzieje się tu i teraz i na wiele sposobów wpływa na nasze życie intymne i osobiste. Zasadniczo zmienia charakter naszych codziennych doświadczeń. W miarę jak społeczeństwa do których należy ulegają przemianom ich podstawowe instytucje tracą dawne znaczenie. Rodzi się konieczność przedefiniowania intymnych i osobistych aspektów naszego życia, takich jak rodzina, płeć kulturowa, seksualność, tożsamość osobista, nasze interakcje z innymi i nasz stosunek do pracy. W dzisiejszych czasach jednostki w znacznie większym stopniu niż kiedykolwiek wcześniej mogą same kształtować własne życie. Indywidualizm czyli czynne kształtowanie samego siebie i swojej tożsamości. Waga tradycji i zastanych wartości maleje.
Potrzeba globalnego rządzenia
Poszczególne rządy nie potrafią uporać się z rozprzestrzenianiem się AIDS, zapobiec skutkom globalnego ocieplenia itp. Wiele procesów oddziałujących na społeczeństwa na całym świecie wymyka się istniejącym mechanizmom sprawowania władzy dlatego pojawiły się głosy za stworzeniem nowego systemu globalnego rządzenia, dzięki któremu kwestie globalne byłyby traktowane w sposób globalny. Takie pierwsze kroki ku temu to np. ONZ czy UE. Dążenie do stworzenia globalnego systemu rządzenia i zwiększenia skuteczności instytucji regulujących działania na poziomie ponadnarodowym jest bez wątpienia jak najbardziej na miejscu. Podporządkowanie naszej woli gwałtownie zmieniającego się świata społecznego może być największym wyzwaniem XXI wieku.
POJĘCIE NOWOCZESNOŚĆI: HISTORYCZNE I ANALITYCZNE Piotr Sztompka
Dwa sposoby definiowania nowoczesności :
a)historyczny – odwołanie się do miejsca, dat i pojawienia się nowej formacji społecznej.
b)analityczne- zawiera katalog istotnych, konstytutywnych cech tej odmiany społeczeństwa. Z tego podejścia wynikają koncepcje „wielu nowoczesności” ( S. Eisenstadt, B.Wittrock- rozwijają) .
- korzenie nowoczesności niektórzy badacze lokują na XVI wiek – I. Wallerstein, inni w XVII- Giddens, inni jeszcze poźniej, jednak panuje zgoda co do tego iż przełomowym momentem były trzy Wielkie Rewolucje (wojna secesyjna, kontynuacja rewolucji amerykańskiej oraz Wielka Rewolucja Francuska).
Cechy nowoczesności:
A)Koncentracja siły roboczej w centrach miejskich
B)Organizacja pracy zorientowana na efektywność i zysk
C)Zastosowanie nauki i technologii w procesach produkcyjnych
D)Pojawienie się jawnego lub utajonego antagonizmu między pracodawcami i pracownikami
E)Rosnące kontrasty i nierówności społeczne
F)System ekonomiczny oparty na indywidualnej przedsiębiorczości i wolnej konkurencji.
- Uwidocznia się akcent ekonomiczny- reżim produkcyjny jest źródłem innych cech nowej formacji.
JEAN BAUDRILLARD ( 1929-2007) „ Społeczeństwo konsumpcyjne”, „Zwierciadło konsumpcji”
-intelektualista francuski
-inicjator nurtu postmodernistycznego
-krytyk współczesnego społeczeństwa i kultury.
- Społeczeństwo sprowadza do społeczeństwa konsumpcyjnego, uważa że całe życie społeczne jest zorganizowane wokół konsumpcji i demonstrowania towarów, co przynosi konsumentom status społeczny, prestiż i tożsamość. Ludzie odróżniają się między sobą ilością i rodzajami nabywanych towarów. Ludzie nie potrafią wyobrazić sobie życia innej formuły- alienacja i reifikacja- przedmioty dominują nad ludźmi, którzy zatracają swoje walory.
- Tożsamość tworzy się przez naśladowanie wzorców, kody i modele determinują, jak ludzie postrzegają siebie i odnoszą się do innych.
- Uważa ze w historii da się wyróżnić epokę przednowoczesną ( dominacja treści symbolicznych), epokę nowoczesną (dominacja produkcji materialnej), epokę ponowoczesną (dominacja znaku, symulacji, złudzenia.
MODELE BIEGUNOWE- wydobywają cechy nowoczesności przez opozycję do społeczeństwa tradycyjnego, np. Max Weber – kontrastowe typy idealne ( społeczeństwo tradycyjne, kapitalistyczne), Herbart ( społeczeństwo militarne i industrialne).
Najbardziej uznana charakterystyka kapitalizmu – Max Weber- przeciwstawił on kapitalizm tradycyjnemu społeczeństwu agarnemu wg sześciu kryteriów:
1. różnią się charakterem wolności
2. różnią się organizacją pracy i produkcji.
3. różnica w charakterze siły robocze.
4. różnią się rynkiem ekonomicznym.
5 różnica w charakterze obowiązujących praw
6. odmienne motywacje.
Wg. Webera kapitalizm – to ciągłe dążenie do zysku przez realizowanie racjonalej przedsiębiorczości.
- Socjolog T. Parsons dostrzegł także odmienność społ. tradycyjnego i nowoczesnego.
1.różny stopień artykulacji struktury społ. ( w społ nowoczesnym dominuje wysoka specjalizacja ról, grup, gdzie aktywność ludzi jest wysoce skoncentrowana).
2.źródła statusu społecznego ( w społ nowoczesnym decyduje o tym własny wysiłek i zasługi).
3. rekrutacja do ról i grup i doboru partnerów (decydują ogólne kompetencje, predyspozycje)
4. różnica dotycząca postaw tożsamości ( w społ. nowoczesnym ważne są jej indywidualne działania i ich efekty).
5. „afektywność- neutralność” (społ. nowoczesne reguła powściągliwość, nieujawnianie emocji).
Krytycy tego podejścia zarzucali etnocentryzm- utożsamianie społ. nowoczesnego z tym co dominuje w Stanach Zjednoczonych
Pod koniec XX w. Krishan Kumar łączy wątki podkreślane przez Webera i Parsona:
Fundamentalne zasady swoistości nowoczesności:
a)Zasada indywidualizmu – jednostka zostaje uwolniona od narzuconych więzi grupowych i uzależnień, sama decyduje o kształcie swojej biografii, mając do dyspozycji wiele wzorów życia, sama ponosi odpowiedzialność za swoje sukcesy czy porażki.
b)Zasada dyferencjacji- zróżnicowanie i wielość opcji we wszystkich dziedzinach życia, wiele dróg kariery życiowej, możliwości wyboru towarów czy usług, , różnorodna oferta edukacyjna, wiele programów ideologicznych, politycznych i religijnych, różne wzory życia, style i gusta,
c)Zasada racjonalności- apoteoza(pochwała) rozumu, rozwagi, kalkulacji, obiektywności, efektywności. Dotyczy przede wszystkim funkcjonowania organizacji i instytucji, nauka jako najdoskonalsza forma poznania, przejawia się też w sekularyzacji.
d)Zasada ekonomizmu- wskazuje na rodzaj aktywności, która przenika całe życie społeczne. Większość życia człowieka upływa w kręgu ekonomii- na produkcji i konsumpcji, wartość jednostki często mierzy się tym jaką ilość dóbr i pieniędzy zdoła zgromadzić.
e)Zasada ekspansywności – nowoczesna formuła życia społecznego ma tendencję do rozszerzania się w przestrzeni. Ogarnęła już większość świata, określa się to jako proces globalizacji. Ekspansja nowoczesności biegnie też w głąb. Penetruje wszelkie dziedziny życia: przekształca gusty, obyczaje, wzory moralne, kulturę masową.
OSOBOWOŚĆ NOWOWCZENA
Człowiek nowoczesny: syndrom osobowościowy uważany za wytwór warunków społecznych, jakie stwarza społeczeństwo nowoczesne, a równocześnie za niezbędny czynnik dobrego funkcjonowania takiego społeczeństwa.
Osobowość biurokratyczna: syndrom osobowościowy wytwarzający się pod wpływem zdepersonalizowanej, sformalizowanej, zrytualizowanej, nadmiernie spoistej wewnętrznie organizacji biurokratycznej.
Amerykański socjolog w latach 70 podjął badania porównawcze mające na celu ujawnić specyfikę osobowości nowoczesnej- Alex Inkeles
Na osobowość ludzi żyjących w społeczeństwie nowoczesnym wpływają:
-urbanizacja
-industrializacja
-ruchliwość społeczna
-masowa komunikacja i kultura
inkeles opisał syndrom „osobowości nowoczesnej”- obejmuje on 9 rysów osobowości:
-potrzeba nowych doświadczeń, otwartość na innowację i zmianę,
-świadomość wielości opinii i poglądów, gotowość wypowiedzenia i uzasadnienia własnych opinii, równocześnie tolerancja dla innych znajdywanie satysfakcji w różnorodności
-prospektywna orientacja wobec czasu, zogniskowana na przyszłość a nie przeszłość
-poczucie mocy podmiotowej- przekonanie, że wyzwania i problemy osobiste i społeczne pozwolą się rozwiązać pod warunkiem podjęcia w pojedynkę lub wspólnie odpowiednich działań.
-planowanie przyszłych działań
-zaufanie do porządku społecznego
-poczucie „sprawiedliwości rozdzielczej”- uznanie nierównego rozdziału dóbr, wartości i przywilejów, o ile nie jest to arbitralne (narzucone), a regulowane wyraźnymi zasadami , w szczególności zasadą merytokratyczną domagającą się nierównego wynagradzania nierównych zasług.
-samodoskonalenie się
-szacunek do godności innych, nawet do tych o niższej pozycji społecznej, czy podległych władzy
Inkeles uważa, że pomiędzy wyróżnionymi cechami osobowości istnieją wzajemne związki, co czyni z nich syndrom. Każda z cech, raz już ukształtowana wspomaga czy wzmacnia inne, prowadząc do pojawiania się koherentnego typu osobowości.
KRYTYKA NOWOCZESNOŚCI
Karol Marks -alienacja jednostki- wyobcowanie od innych ludzi spowodowane byciem pozbawionym kontroli nad własną pracą los produktów, handlowaniem własną siłą roboczą, zależnością od innych w machinie ekonomicznej.( Dzieje się to w społ. podzielonym na klasy, a zwłaszcza w nowoczesnym kapitalizmie) W konsekwencji neguję się swoją naturę, ulega:
*Dehumanizacji : utrata cech ludzkich, np. twórczych, czy prospołecznych nastawień w wyniku nieludzkich społecznych warunków egzystencji. Niszcząca rutyna, izolacja, osamotnienie.
- Drugi wątek krytyki opisany jest w książce F. Toennisesa „Wspólnota i społeczeństwo” utracona wspólnota- zastapiona wola natury ludzkiej przez wole racjonalną, kontakty i stosunki z innymi podporządkowane są instrumentalnej kalkulacji. Więzi podobieństwa etnicznego, religijnego i kalsowego zostają zerwane. D. Riesman nazywa ludzi‘samotny tłum’, łatwy na hasła demagogów, gorliwie przyłączający się do róznych ruchów społecznych, samotny tłum rekompensuje flustracje i osamotnienie w działaniach destrukcyjnych.
-Max Weber- skrajna racjonalność, efektywność i instrumentalność zamyka społeczeństwo w „żelaznej klatce”, odbierając mu spontaniczność i wolność
-E. Durheim- chaos normatywny, anomia- zanik drogowskazów moralnych, rozmycie kategorii dobra i zła, ludzie ulegają dezorientacji, czują się wykorzenieni i zagubieni.
- skutki podboju przyrody- zatrucie środowiska naturalnego, wytrzebienie gatunków zwierzęcych, wyczerpywanie surowców, zagrażanie zasobom wody, ocieplanie klimatu, genetyczne zmiany populacji ludzkiej, groźne mutacje bakterii i wirusów, choroby cywilizacyjne itp.- z tym pojawia się tzw. świadomość ekologiczna.
- W. Lenin- podział świata na obszary zamożności i sfery nędzy- dążenie do maksymalizacji zysku prowadzi firmy do poszukiwania taniej siły roboczej. W póżniejszych koncepcjach ta nazwyana jest teorią zależności.
- Następny wątek krytyczny dotyczy umasowanienia i industrializacji- konflikty zbrojne, terroryzm- ogromny rozwój techniki wojskowej, nieustanne dążenie do korzyści- konflikty interesów ekonomicznych
CO PO NOWOCZESNOŚCI:
1.Społeczeństwo postindriustralne ( XX wiel- D. Bell i A. Touraine’a - rosnąca sfera usług; zmiana technologii z opartej o surowce na informatyczną; wzrost znaczenia planowania, kontrolowania, pragmatyki; wzrost technologii intelektualnej i roli nauki w praktyce; przekształcenie struktury klasowej w społeczeństwo klasy średniej, której z grupą nowych profesjonalistów (informatyków, menedżerów, ekonomistów, programistów).
2.Społecześwto klasy usługowej- R. Dahrendorf – wyraźne przesuwanie się struktury wytwarzania i zatrudniania od tradycyjnego przemysłu wytwórczego do sektora szeroko rozmumianych usług: handlu, finansów, transportu itp. Jest to wizja społeczeństwa, w którym automatyzajca i robotyzajca uwalnia ludzi od koniecznośći codziennego trudu.
3.Społeczeństwo wiedzy – społeczeństwo informacyjne – Druckera- podkreślajaćee znaczenie przetwarzania informacji ( techniki komputerowe, powiązania z Internetem)
- narastająca świadomość negatywnych aspoeków i konsekwencji nowoczesnośći budzi nostalgię idei powrotu do utraconej przeszłości widzianej w wyidealizowanych barwach.
- P. Sorokin widział przyszłość jako odwrót od dominującej „mentalności materialistycznej” w stronę „mentalności idealistycznej” .
4. Społeczeństwo postmodernistyczne- R. Inglehart - (w spolszczeniu wprowadzonym przez Zygmunta Baumana - ponowoczesne).skrajny radykalizm- Radykalne zerwanie ciągłości historycznej. Wg Sztompki, nie jest to teoria socjologiczna, ponieważ zaprzecza możliwości wykrywania prawidłowości i formułowania praw o społeczeństwie.
A. GIDDENS ( 1938-) – „ Budowa społeczeństwa”, „ Konsekwencje nowoczesnośći” współczesny socjolog brytyjski, twórcza teorii społecznej. Twierdzi, że substratem życia społecznego są nieustanne „praktyki społeczne” przez co dokonuje się stała reprodukcja i transformacja społeczeństwa. Uważa ,że istota ludzka nie jest pionkiem, a istotą myślącą, refleksyjną, o znacznym stopniu autonomii i samoświadomości. Pisze iż społeczeństwo ludzkie wkracza na „późną sferę nowoczesności” – cechy późnej nowoczesności: 1. wymóg zaufania do systemów technicznych i organizacyjnych, b) nowe wymiary ryzyka. C) nieprzejrzystość, niepewność i chaotyczność życia społecznego. d) postepująca globalizacja ekonomiczna, polityczna i kulturowa.
PÓŹNA NOWOWCZESNOŚĆ
-Autorzy: A. Giddens, S. Lasha, U. Beck – uważają, że nowoczesność nie przeminęła, lecz występuje obecnie w najbardziej wyrazistych formach.
Próżna ponowoczesność wyróżnia się cechami :
-nowa forma zaufania- niezbędna dla poczucia bezpieczeństwa i ciągłości życia codziennego, nie rozumiemy do końca zasad pewnych ‘abstrakcyjnych systemów’, na których funkcjonowanie jesteśmy zdani. Systemy abstrakcyjne mają charakter techniczny jak i społeczny.
-nowe formy ryzyka- nieznane prawdopodobieństwo wystąpienie jakiegoś ryzyka, zdarzeń niezależnych od naszej woli, uwydatniają się wyraźnie i stają się przedmiotem powszechnej troski wielorakie nowe formy ryzyka wytworzonego przez cywilizację, technologię, przemysł, życie miejskie, eksploatację przyrody -SPOŁECZEŃSTWO RYZYKA ( E. Beck), żyjemy w społeczeństwie wyprodukowanego ryzyka- cena postępu cywilizacyjnego. „Profil ryzyka”- Giddens- dotyka coraz szerszej grupy ludzi ( krach giełdowy, efekt cieplarniany) – zwiększa się percepcja i świadomość zagrożeń.
-płynność i niepewność sytuacji społecznych- wynika z 4 okoliczności: 1. błędy nowych technologii, 2. nieprzewidywane i niepożądane efekty podejmowanych działań, 3. wiedza społeczna, która wywołuje zjawisko refleksyjności albo samorealizujących się prognoz
-skrajny relatywizm- zatrata prostych drogowskazów i schematów do oceny działań i sytuacji społecznych
Postawy ludzi wobec późnej nowoczesności wg A. Giddensa:
pragmatyczna akceptacja życia takiego jakim jest, skupienie się na rozwiązywaniu codziennych problemów, wypieranie zagrożeń i niepewności ze świadomości konsekwentny optymizm i wiara w to, ze zagrożenia i niepewność dadzą się uniknąć i pokonać dzięki opatrzności, nauce i technice, cyniczny pesymizm, godzący się z nieuchronnością zagrożeń, życie chwilą i korzystanie z hedonistycznych przyjemności radykalna walka ze źródłami zagrożeń przez mobilizację opinii, organizowanie kampanii propagandowych, tworzenie ruchów społecznych.
Czwartą cechą późnej nowoczesności jest globalizacja.
KULTURA WIZUALNA NASZYCH CZASÓW
- „grzeczna nieuwaga”- E. Goffman ( np. perfidne patrzenie się na ładne kobiety, kiedyś było to nie do pomyślenia, obecnie nie rzucamy ukradkiem oka na kobiety).
- kultura wizualna- jest to szerokie pojęcie, które wskazuje na głęboką zmianę w kulturze. Owe pojęcie obejmuje kilka kategorii: a) ikonografię- czyli różnego typu obrazy jakie napotykamy w naszym otoczeniu- obejmuje obrazy wykonane przez jakiegoś twórcę, z jakimś przekazaniem komunikatu, przesłaniem, podkreśleniem jakiegoś znaczenia. b) wizualną socjosferę, czyli obserwowalną powierzchnię życia społecznego, wszystko co widzialne, związane z działaniami ludzi: wygląd ludzi, przedmiotów, obiektów, który jest treścią wrażenia wzrokowego. c) reżim obrazowania: reguły, wzorce, style tworzenia obrazów, kształtowania wizerunku. d) reżim patrzenia- czyli reguły przyzwalające lub zabraniające przyglądania się pewnym osobom czy przedmiotom.
- Ekspansja kultury zależy od cywilizacji ( krajów) mówi się o kulturach „gorących”- przenikniętych emocjonalnością i ekspresją oraz „zimnych” – tłumiących emocje. Można podzielić w tym wypadku na świat kolorowy i szary- mówi się o wizualnych subkulturach ( porównanie życia robotników a elit).
- Źródłami zmian kulturowych są:
1.Innowacje techniczne w zakresie tworzenia i utrwalania obrazów a także ich rozpowszechnianiem, które są powszechnie i coraz tańsze.
2.Logika ekonomiczna konkurencyjnego i skupionego na konsumpcji kapitalizmu ( dla którego liczy się wygląd, opakowanie, forma).
PRZEJAWY KULTURY WIZUALNEJ
Kultura wizualna manifestuje się na pięć sposobów:
1. społeczeństwo ikon- otoczeni ze wszystkich stron obrazami
2.społeczeństwo spektaklu- G. Deborda- mamy na myśli fakt, że większość sytuacji zbiorowych jest skoordynowana według jakiś scenariuszy i odbywa się na scenie.Celem spektaklu jest wywołanie emocji. Bogata wizualność to „sacrum” natomiast szara to „profanum” (E. Durheim).
3.społeczeństwo autoprezentacji wynika to z faktu iż życie człowieka upływa w otoczeniu innych i w różnych relacjach z innymi, a nasze potrzeby są zaspokajane dzięki innym. Nasza samoocena kształtuje się przez pryzmat jak oceniają nas inni. Znaczenie autoprezentacji rośnie ze względu na : indywidualizm i konkurencyjność oraz ze względu na komercjalizację wszystkich dziedzin życia.
4.Czwartą cechą społeczeństwa późnej ponowoczesności jest społeczeństwo „design” – konsumpcyjny rynek pracy zwraca coraz bardziej uwagę na atrakcyjność produktów ( forme, kształt, kolor, plastyczność, innowacyjność- najłatwiej zauważyć to we wszelkiego typu reklamach.
5.Żyjemy również w społeczeństwie podglądactwa- patrzymy więcej bo więcej jest do zobaczenia ( wokół nas ikonografia, autoprezentacja, design).Równie powszechne jest wpatrywanie się w wystawy „window shopping” , czy też podpatrywanie cele brytów.
INDUSTRIALIZACJA WOJNY: masowa skala liczebna obejmująca ludność cywilną, zastosowanie najnowocześniejszych technik destrukcji, czysto instrumentalna, efektywnościowa racjonalność działań, zawieszenie wszelkich racji moralnych ‐ w prowadzeniu konfliktów zbrojnych.
POCZUCIE MOCY PODMIOTOWEJ: przekonanie, że wyzwania i problemy zarówno osobiste, jak i społeczne pozwolą się rozwiązać pod warunkiem podjęcia w pojedynkę lub wspólnie odpowiednich działań.
PROGNOZY OSTRZEGAWCZE: czarne scenariusze możliwych przyszłych wydarzeń, mobilizujące przeciwdziałania i przyczyniające się tym samym do zdezaktualizowania zawartych w nich pesymistycznych wizji.
REFLEKSYJNOŚĆ: zdolność społeczeństwa do krytycznego myślenia o samym sobie, dostrzegania zjawisk negatywnych, patologicznych, definiowania przyszłych zagrożeń i podejmowania na podstawie takiej diagnozy prewencyjnych środków zaradczych powstrzymujących lub odwracających niekorzystne trendy.
SPOŁECZEŃSTWO RYZYKA: sytuacja typowa dla najbardziej rozwiniętych społeczeństw nowoczesnych, w których uwydatniają się wyraźnie i stają się przedmiotem powszechnej troski wielorakie nowe formy ryzyka wytworzonego przez cywilizację, technologię, przemysł, życiemiejskie, eksploatację przyrody.
WARTOŚCI POSTMATERIALISTYCZNE: związane z samorealizacją i jakością życia, zdrowiem, sprawnością fizyczną, bogactwem doświadczeń i doznań duchowych, kontaktów społecznych, życia towarzyskiego itp.
AUTOPREZENTACJA –celowe przekształcanie własnego wizerunku w celu wywarcia wrażenia.
CZŁOWIEK NOWOCZESNY- syndrom osobowościowy, uważany za wytwór warunków społecznych.
DEHUMANIZACJA- utrata cech ludzkich
IKONA- obraz celowo wykonane przedstawienie wizualne
IKONOSFERA- różnego typu obrazy obecne w naszym otoczeniu
INDYWIDIUALIZM- podkreślanie znaczenia jednostki, wolnej od narzuconych jej więzi grupowych, jest to osoba ludzka, samodzielnie decydująca o kształcie swojej biografii, ponosząca odpowiedzialność za swoje sukcesy i porażki
MODELE BIEGUNOWE DYHONOMICZNE- charakterystyka przeciwstawnych stanów społeczeństwa, ujmowane jako przejaskrawione, skrajne typy idealne.
PRÓŻNA NOWOWCZESNOŚĆ- faza rozwoju formacji nowoczesnej, w której wszystkie jej cechy konstytutywne uzyskują najbardziej ostrą, skrajna postać
GLOBALIZACJA
- Giddens- „ intensyfikację ogólnoświatowych relacji społecznych, które wiązą odległe miejsca w taki sposób, że lokalne zdarzenia są kształtowane przez to, co dzieje się wiele mil od nich, i vice versa”
- R. Robertson – „zbiór procesów, które czynią świat społeczny jednym”
Jednym? Wyraża się to na kilka sposobów:
1.nowoczesne technologie oplatają świat siecią połączeń komunikacyjnych i telekomunikacyjnych, czego najlepszym przykładem jest „sieć ogólnoświatowa” – Internet; świat zamienia się z w globalna wioskę (zgodnie z przepowiednią kanadyjskiego teoretyka mass mediów Marshalla McLuhana)
2.społeczności ludzkie stają się coraz mocniej powiązane rozbudowaną siecią zależności ekonomicznych, finansowych, politycznych, strategicznych, kulturalnych (zdarzenia w jednej części świata wywierają natychmiastowy wpływ na to co dzieje się w krajach najbardziej odległych)
3.pojawiają się nowe formy organizacji ekonomicznych, politycznych, kulturalnych, o charakterze ponadnarodowym (np. wielkie korporacje przemysłowe, banki, firmy handlowe); typowo ponadnarodowy charakter mają tzw. nowe ruchy społeczne i wyłaniające się z nich trwalsze organizacje czy stowarzyszenia (np. Greenpeace, Amnesty International)
4. pojawiają się całe kategorie społeczne, których życie i praca odrywają się zupełnie od konkretnego miejsca (kiedyś tylko dyplomaci, teraz także biznesmeni, menadżerowie, finansiści, personel lotniczy, zawodowi sportowcy, artyści, naukowcy)
Kapitalistyczny rynek ekonomiczny, z charakterystycznymi dla siebie formami transakcji, organizacjami, instytucjami, etosem konkurencji, mentalnością konsumpcyjną, opanował świat najwcześniej. Wg Immanuela Wallersteina, już od XV wieku kapitalizm stał się systemem światowym.
Homogenizacja obejmuje też dziedzinę kultury. Coraz bardziej intensywne i powszechne kontakty ponadnarodowe wymagają wspólnego języka – idea esperanto nie przyjęła się, natomiast największą karierę międzynarodową zdobył język angielski. Znajomość tego języka jest jedną z podstawowych wymaganych praktycznie w każdej sferze życia umiejętności. Niektóre kraje (jak Skandynawia czy Holandia) są praktycznie krajami dwujęzycznymi. W sklepach na całym świecie możemy znaleźć te same produkty, czytamy podobne książki, oglądamy te same mecze piłkarskie, słuchamy podobnej muzyki.
REFLEKS PSYCHOLOGICZNY
a)ludzie zaczynają myśleć w kategoriach wspólnego losu, wspólnych zagrożeń, nadziei; kategoria ‘my’ rozszerza się poza ramy wspólnoty lokalnej i państwa narodowego; pojawia się tożsamość regionalna (‘my, Europejczycy’) oraz solidarność światowa (np. idea praw człowieka, o zasięgu uniwersalnym, nie ograniczonym),
b)z drugiej strony globalizacja mobilizuje świadomość obronną na rzecz traconej odrębności kulturowej, własnych zwyczajów, obyczajów, wierzeń, sposobów życia – a więc wzmocnieniu ulegają lojalności i tożsamości lokalne, etniczne i religijne (francuski socjolog Michel Maffesoli pisze o narodzinach mentalności plemiennej).
Wniosek?? starcie się tendencji rozszerzenia horyzontu myślenia i wyobraźni poza wioskę, miasto, kraj, region, kontynent, na cały glob i zjawiska mocniejszej identyfikacji z lokalnymi kulturami stanowi fakt świadomościowy, który może mieć rewolucyjne implikacje dla przyszłości społeczeństwa ludzkiego.
Nurty prekursorskie i ich autorzy
-TEORIA IMPERIALIZM – J. A. Hobson/ Włodzimierz Lenin / Mikołaj Bucharin – najwyższa faza rozwoju kapitalizmu, kiedy kryzysy nadprodukcji i spadająca stopa zysku wymagają posunięć obronnych, jak ekspansja kolonialna, bezpośredni podbój i podporządkowanie sobie krajów słabszych; świat staje się areną starcia kilku centrów kapitalistycznych z mnogością słabiej rozwiniętych lub nierozwiniętych krajów peryferycznych. Zdaniem Lenina to zaklęty krąg degradacji, którym kraje bogate stają się jeszcze bogatsze a kraje biedne stają się biedniejsze.
- „TEORIA ZALEŻNOŚCI” – Paul Prebish - dotyczy okresu postkolonialnego, kiedy bezpośrednia podległość polityczna krajów zacofanych została w prawdzie zniesiona, ale w jej miejscu powstało silne neokolonialne uzależnienie ekonomiczne; teoria zależności odnosi się do relacji Pierwszego i Trzeciego Świata, ale czerpie głównie z doświadczenia Ameryki Łacińskiej; podział na centrum (rozwinięte kraje uprzemysłowione) i na peryferie (ubogie kraje rolnicze).
Wychodząc z rozróżnienia na centrum i peryferie, teoria zależności poszła w dwóch odmiennych kierunkach.
+ obraz pesymistyczny/ katastroficzny (wg A.G. Franka): perspektywa Ameryki Łacińskiej to trwałe i nieodwracalne zacofanie, petryfikacja, intensyfikacja eksploatacji i zniewolenia przez potęgę Stanów Zjednoczonych
+ obraz optymistyczny (wg E. Cardoso i E. Falleto): koncepcja „zależnego rozwoju” – centrum i peryferie wzajemnie na siebie oddziałują wzmacniając swoją pozycje
-„TEORIA SYSTEMU ŚWIATOWEGO” – Immanuel Wallerstein – wyróżnia ona trzy stadia teorii ludzkości:
1.epoka „mini-systemów” – stosunkowo niewielkich społeczności, ekonomicznie samowystarczalnych, cechujących się pełnym wewnętrznym podziałem, pracy i jednolitym kompleksem kultury; dominują one w okresie ekonomii łowiecko-zbierackiej, ogrodniczej i rolniczej;
2.epoka „imperiów światowych” – wchłaniają one znaczną liczbę „mini-systemów”, oparte na gospodarce rolnej, metodą koordynacji ekonomicznej jest tu władza polityczna i militarna, rygorystyczna administracja, bezwzględny pobór danin i podatków oraz obowiązujący zaciąg do wojska; centrum aktywności stanowią wojny i podboje; ich kryzys następuje z powodu przerostu aparatu biurokratycznego i zbytnie , komplikowanie się zadań administracyjnych wraz z rozrostem terytorium (np. starożytny Rzym, Egipt oraz Chiny);
3.epoka „systemu światowego”- zaczyna się w XVI wieku wraz z narodzinami wczesnego kapitalizmu; państwo ustępuje jako agenda regulująca gospodarkę na rzecz rynku ekonomicznego; jedyna ekonomiczną funkcją państwa pozostaje ochrona własności , nadzór nad regułami wolnej przedsiębiorczości, wolnego rynku i wolnej konkurencji. System kapitalistyczny ma tu ogromną moc ekspansji; świat ulega hierarchicznemu rozwarstwieniu na trzy grupy: centrum, peryferie i semiperyferie.
Teoria systemu światowego, że jest nie wystarczająca dla zrozumienia wszystkich komplikacji współczesnego globalizującego się społeczeństwa. Zainteresowanie teoretyków przesunęło się od ekonomii do kultury.
GLOBALIZACJA KULTURY
Globalizacja kultury wzbudzała dwie odmienne reakcje ze strony teoretyków i antropologów.
misja cywilizacyjna – wypieranie reliktów barbarzyństwa i pogaństwa rozpowszechnionych wśród dzikich i prymitywnych ludów - - zwycięstwo cywilizacji
kulturowy imperializm – ekspansja kulturowa Zachodu prowadząca do wyniszczenia kultur rodzimych, utraty kulturowej autonomii, którą dysponuje ludzkość - - klęska wielobarwności i zróżnicowania kulturowego
Trzy główne płaszczyzny przejawiania się globalizacji:
1) polityczna; koniec zimnej wojny, upadek imperium sowieckiego i trzecia fala demokratyzacji (Huntington), wzrost znaczenia organizacji międzynarodowych
2) kulturowa: wzrost przepływu informacji rozwój technologii telekomunikacyjnych, pojawienie się świadomości globalnej
3) ekonomiczna: uwolnienie światowego handlu; rozwój korporacji międzynarodowych, powstanie gospodarki elektronicznej.
TEORIE GLOBALIZACJI KULTUROWEJ
- globalna ekumena – Ulf Hannerz – analogiczna do systemu światowego, chodzi o zagęszczone, intensywne relacje i zależności w skali ponadlokalnej; ekumena to obszar ciągłych interakcji kulturowych, wzajemnej penetracji i wymiany kulturowych treści; kultura nowoczesna jest ekumeną otwarta, przekraczającą ramy przestrzenne i czasowe, zwłaszcza dzięki technikom komunikacji i transportu; ekspansja kultury uzyskuje charakter prawdziwie globalny: interakcje i przepływy kulturowe występują w skali całej społeczności ludzkiej.
Hannerz wprowadza cztery możliwe scenariusze losów globalnej kultury:
1.globalna homogenizacja – wystąpi tu całkowita dominacja kultury zachodniej, wszystkie społeczności staną się mniej lub bardziej udaną repliką zachodniego stylu życia, aspiracji, wartości i norm, wzorów konsumpcyjnych, idei, ideałów i przekonań
2.nasycenie kulturowe – kraje peryferyjne powoli, z oporami, w toku kilku generacji zastępują lokalne idee kulturowe, sensy i wartości, zuniformizowanymi treściami płynącymi z dominujących centrów – ostatecznie kultura centrum zaczyna dominować
3.deformacja kulturowa – oznacza uproszczenie, zubożenie, a nawet degradację kultury zachodniej w toku jej adaptacji przez kraje peryferyczne
4.amalgamacja kulturowa – zakłada się w tym przypadku równorzędny dialog i wymianę między kulturami centrum i peryferii, co prowadzi do ogólnego wzbogacenia kultury; zderzenie kultur stymuluje kreatywność i oryginalność po obu stronach (ostatecznym efektem byłaby kreolizacja lub hybrydyzacja kultury)
- Globalny Germeinschaft I- świat postrzegany jako bogata mozaika zamkniętych, odgraniczonych wzajemnie wspólnot – antygloablizm
- Globalny Germeinschaft II- idea ogólnoludzkiego konsensu wokół pewnych wspólnych wartości i ideałów – świat jeszcze nie jest jednością gatunku ludzkiego, ale trzeba żeby się takim stawał
- Globalny Gesellschaft I- mozaika suwerennych, niezależnych państw narodowych powiązanych silnymi, wzajemnymi więziami kooperacyjnymi w dziedzinie ekonomii, polityki i kultury
- Globalny Gesellschaft II- przewiduje zanik państw narodowych i unifikację najpierw regionalną, a później globalną pod egidą wspólnej organizacji politycznej czy ponadnarodowego rządu światowego.
POJĘCIA
CZŁOWIEK NOWOCZESNY: syndrom osobowościowy uważany za wytwór warunków społecznych, jakie stwarza społeczeństwo nowoczesne, a równocześnie za niezbędny czynnik dobrego funkcjonowania takiego społeczeństwa.
DEHUMANIZACJA: utrata cech ludzkich, np. twórczych, czy prospołecznych nastawień w wyniku nieludzkich społecznych warunków egzystencji.
INDUSTRIALIZACJA WOJNY: masowa skala liczebna obejmująca ludność cywilną, zastosowanie najnowocześniejszych technik destrukcji, czysto instrumentalna, efektywnościowa racjonalność działań, zawieszenie wszelkich racji moralnych ‐ w prowadzeniu konfliktów zbrojnych.
INDYWIDUALIZM: podkreślanie znaczenia jednostki, wolnej od narzuconych więzi grupowych i uzależnień, obdarzonej godnością i niezbywalnymi prawami nie tylko jako obywatel, członek społeczeństwa, ale jako osoba ludzka, decydującej samodzielnie o kształcie swojej biografii, mającej do dyspozycji wiele wzorów życia czy kariery, a także ponoszącej wyłączną odpowiedzialność za swoje sukcesy czy porażki.
MODELE BIEGUNOWE (inaczej ‐ dychotomiczne): charakterystyka przeciwstawnych stanów społeczeństwa ujmowanych jako przejaskrawione, skrajne typy idealne, różniące się radykalnie według kilku cząstkowych kryteriów.
OSOBOWOŚĆ BIUROKRATYCZNA: syndrom osobowościowy wytwarzający się pod wpływem zdepersonalizowanej, sformalizowanej, zrytualizowanej, nadmiernie spoistej wewnętrznie organizacji biurokratycznej.
POCZUCIE MOCY PODMIOTOWEJ: przekonanie, że wyzwania i problemy zarówno osobiste, jak i społeczne pozwolą się rozwiązać pod warunkiem podjęcia w pojedynkę lub wspólnie odpowiednich działań.
PÓŹNA NOWOCZESNOŚĆ: faza rozwoju formacji nowoczesnej, w której wszystkie jej cechy konstytutywne uzyskują najbardziej ostrą, skrajną postać.
PROGNOZY OSTRZEGAWCZE: czarne scenariusze możliwych przyszłych wydarzeń, mobilizujące przeciwdziałania i przyczyniające się tym samym do zdezaktualizowania zawartych w nich pesymistycznych wizji.
REFLEKSYJNOŚĆ: zdolność społeczeństwa do krytycznego myślenia o samym sobie, dostrzegania zjawisk negatywnych, patologicznych, definiowania przyszłych zagrożeń i podejmowania na podstawie takiej diagnozy prewencyjnych środków zaradczych powstrzymujących lub odwracających niekorzystne trendy.
SPOŁECZEŃSTWO RYZYKA: sytuacja typowa dla najbardziej rozwiniętych społeczeństw nowoczesnych, w których uwydatniają się wyraźnie i stają się przedmiotem powszechnej troski wielorakie nowe formy ryzyka wytworzonego przez cywilizację, technologię, przemysł, życie miejskie, eksploatację przyrody.
WARTOŚCI POSTMATERIALISTYCZNE: związane z samorealizacją i jakością życia, zdrowiem, sprawnością fizyczną, bogactwem doświadczeń i doznań duchowych, kontaktów społecznych, życia towarzyskiego itp.
WIELOŚĆ NOWOCZESNOŚCI: koncepcja różnorodnych scenariuszy historycznych, według których społeczeństwo nowoczesne wytwarzało się w różnych częściach świata i w różnych epokach.
AKULTURACJA ANTYCYPUJĄCA: dostosowywanie lokalnych instytucji, organizacji, usług, dóbr konsumpcyjnych do spodziewanych oczekiwań zagranicznych turystów, przedsiębiorców lub inwestorów.
AMALGAMACJA KULTUROWA: dialog i wymiana między kulturami centrum i peryferii; selektywna modyfikacja kultury centrum przez wpływ reinterpretacji dokonanej w społecznościach peryferyjnych, a równocześnie stymulowanie i ożywianie pewnych utajonych wartości kultur lokalnych przez wpływ kultury centrum.
ARENA ZEWNĘTRZNA: kraje będące pod wpływem pośrednim światowego systemu kapitalistycznego, choć nominalnie posiadające ustrój inny od kapitalistycznego.
DEFORMACJA KULTUROWA: uproszczenie, zubożenie, a nawet degradacja kultury centrum w toku jej adaptacji przez kraje peryferyjne.
DUMPING KULTUROWY: propagowanie i sprzedawanie w krajach peryferyjnych masowych produktów kulturowych czy artystycznych najniższej jakości po niskiej cenie.
EKUMENA KULTUROWA: obszar ciągłych interakcji kulturowych, wzajemnej penetracji i wymiany kulturowych treści.
ELITY KOMPRADORSKIE: elity polityczne i ekonomiczne w krajach uzależnionych imperialnie od wielkiego mocarstwa, które realizują interesy imperialnego centrum, często na niekorzyść własnego państwa.
GLOBALIZACJA: proces zagęszczania i intensyfikowania się powiązań i zależności ekonomicznych, finansowych, politycznych, militarnych, kulturowych, ideologicznych między społecznościami ludzkimi, co prowadzi do uniformizacji świata w tych wszystkich zakresach, i odzwierciedla się w pojawieniu się więzi społecznych, solidarności i tożsamości w skali ponadlokalnej i ponadnarodowej.
IMPERIALIZM: ekspansja kolonialna, bezpośredni podbój, a także pośrednie podporządkowywanie sobie słabszych krajów (neokolonializm), co pozwala eksploatować tanią siłę roboczą, daje dostęp do surowców i otwiera nowe rynki zbytu dla nadwyżek własnych towarów.
KULTUROWY IMPERIALIZM: propagowanie i rozpowszechnianie własnego stylu życia, wzorów konsumpcji, obyczajów, produktów artystycznych, języka, lub nawet przekonań religijnych ‐ przez kraje o najsilniejszej pozycji ekonomicznej, politycznej i militarnej.
ROZWÓJ ZALEŻNY: szczególny przebieg rozwoju gospodarczego w krajach uzależnionych od wielkiego mocarstwa lub grupy krajów dominujących ekonomicznie, politycznie czy militarnie.
SOLIDARNOŚĆ GLOBALNA: wyrażające się m.in. w idei uniwersalnych praw człowieka, ruchu ekologicznym lub pokojowym, kampaniach pomocy międzynarodowej dla ofiar katastrof czy klęsk żywiołowych ‐ poczucie wspólnoty wykraczające poza obszar jednego narodu bądź państwa.
SPOŁECZEŃSTWO GLOBALNE: populacja planety Ziemia, wszyscy żyjący w danym momencie ludzie, inaczej ‐ współczesna ludzkość.
SYSTEM ŚWIATOWY: ogarnięcie bezpośrednimi lub pośrednimi wpływami rynku kapitalistycznego wszystkich obszarów świata, nawet tych, które nominalnie pozostawały, czy jeszcze pozostają, poza systemem kapitalistycznym.
TOŻSAMOŚĆ LOKALNA (inaczej ‐ mentalność plemienna): poczucie wspólnoty ze współmieszkańcami jednej zbiorowości lokalnej, rodu, plemienia, grupy etnicznej, oparte na partykularystycznej więzi zamieszkania, pokrewieństwa, obyczaju, tradycji.
UNIFORMIZACJA ŚWIATA (inaczej ‐ homogenizacja): postępujące upodabnianie się form organizacji ekonomicznej i politycznej, wzorów konsumpcyjnych, zwyczajów i obyczajów, stylów artystycznych, systemów wartości, idei i ideologii ‐ w skali ogólnoświatowej.