Metoda nagradzania

Jest to często stosowana metoda wychowania, czyli wzmacniania pozytywnego. Bardzo ważne w stosowaniu tej metody są pochwały oraz przyznawanie nagród. Pochwały udziela się w formie ustnej lub pisemnej, ale również poprzez gestykulację m.in. przyjazne spojrzenie, czy też skinięcie głową. Nagrody natomiast mają najczęściej charakter wzmocnień materialnych (np. w formie książek, zabawek, pieniędzy), a także niematerialnych, czyli dłuższe spędzanie czasu przed telewizorem lub na podwórku. To właśnie metoda nagradzania jest bardziej skuteczniejsza, im bardziej stosuje się ja z upragnionymi przez dzieci i młodzież rodzajami wzmocnień pozytywnych. Aby wzmocnić zachowanie chłopców i dziewczynek, wystarczą im tylko pochwały, żeby były bardziej zmobilizowane. Niektórzy zaś czekają na nagrody, żeby zareagować korzystnie. W ostatnim przypadku ważne jest jaka konkretna ma być w zaistniałej sytuacji- materialnej czy niematerialnej. Metoda nagradzania spełnia dwie funkcje:

1) W wyniku jej zastosowania dzieci i młodzi dowiadują się o zgodnym z oczekiwaniem dorosłych wykonaniu określonych poleceń

2) Udzielenie pochwały lub nagrody jest czynnikiem motywującym do zachowań społecznie i moralnie pożądanych.

Zasady nagradzania wychowawczego

Zasady nagradzania można ukazać z sugestią Jamesa E. Walkera i Thomasa M. Shea’a w następujący sposób:

1. Z wychowawczego punktu widzenia należy wzmocnić przejawy zachowań pożądanych, a świadomie i celowo unikać wzmocnień zachowań o charakterze destruktywnym.

2. Pożądane pod względem społecznym i moralnym zachowania wymagają wzmocnień bezpośrednio po zamanifestowaniu ich przez dzieci i młodzież.

3. Należy wzmacniać za każdym razem określone zachowanie. Chodzi tu o rzadko występujące postępowanie uczniów, a szczególnie wartościowe z uwagi na realizowane rodzinie i szkole cele wychowawcze.

4. Gdy zachowanie pojawia się coraz częściej w sposób zadawalający, należy je wzmacniać w sposób przerywany. Chodzi o to, by wychowanek wiedział, że zasłużył na pochwałę lub nagrodę.

5. Wzmacnianie materialne, powinno się łączyć ze wzmacnianiem w formie różnego rodzaju pochwał. Praktyka zmierza do tego by zrezygnować z nagradzania materialnego na rzecz wzmacniania wyłącznie w postaci pochwał.

Użyteczność metody nagradzania

Przeprowadzono badania naukowe m.in. na użyteczność metody nagradzania w przypadku uczenia się przez dzieci altruizmu (zachowanie polegające na działaniu na korzyść innych). Znany jest też rozwój i pogłębienie altruizmu u dzieci za pomocą wzmocnień pozytywnych. Na ogół przyjmuje się, iż stosowanie metody nagradzania: -zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia oczekiwanego przez dzieci i młodzież sposobu ich postępowania -pozytywnie motywuje ich do zachowań społecznie i moralnie pożądanych -wpływa na aktywność i kreatywność dziewcząt i chłopców -umacnia ich poczucie wartości i własnej godności

Słabe strony metody nagradzania

Wielu pedagogów i psychologów ostrzega przed nadużywaniem nagradzania, ponieważ można popełnić błędy w jej stosowaniu. Dziecko, które jest nadto chwalone może przyjąć postawę roszczeniową. Zaleca się wystrzegania stosowania metody nagradzania wobec jednych, a unikania jej wobec drugich. Dzieci niedostosowane do metod nagradzania są spragnione zarówno pochwał, jak i nagród ze strony dorosłych. Dzieci z zaburzeniami cieszą się w szczególności, gdy są obdarowywani nagrodami. Zdarza się, że najwięcej pochwał i nagród otrzymują chłopcy i dziewczęta, które najmniej ich potrzebują. W takiej sytuacji uczą się oni dobrych manier wyłącznie na ocenę. Postępowanie pedagogiczne osłabia w nich wszelkie oznaki wspaniałomyślności. Korzystnie z metody nagradzania może być chybione również przez to, że udzielane pochwały i nagrody są pozbawione wszelkiego wpływu wychowawczego na danych wychowanków. Nie pełnią one funkcji zadośćuczynienia za określone zachowanie. Inna ujemną stroną metody nagradzania jest niedosyt systematycznego jej stosowania. Zapewnia się, że jakakolwiek pochwała lub nagroda może w mniejszym stopniu motywować dzieci i młodzież do zachowań adekwatnych do zaistniałych sytuacji niż w miarę systematyczne stosowanie pozytywnych bodźców. Jednym z powodów, dla których nagradza się dzieci i młodzież jest ich nagradzanie lub pochwała dopiero po dłuższym czasie od chwili jej zaistnienia. Tak naprawdę metoda nagradzania nie gwarantuje natychmiastowego sukcesu pedagogicznego. Metoda ta w przeciwności do metody karania nie rzadko na pierwszy rzut oka przegrywa. Dzieje się to zwykle ze szkodą dla trwałych wyników wychowania. Metoda wychowania niekiedy okazuje się jednym z najbardziej skutecznych oddziaływań wychowania. Ważne jest zwracanie szczególnej uwagi dzieciom w młodszym wieku oraz tych, które sprawiają trudności wychowawcze.

Metoda karania

Nazywana również jako metoda wzmocnień negatywnych. Jest też jednym z najmniej skutecznych sposobów modyfikacji niepożądanych społecznie i moralnie zachowań dzieci i młodzieży.

Czym jest metoda karania?

Jest ona sposobem oddziaływania wychowawczego za pomocą świadomie stosowanych kar. Jest to wywieranie przymusu w tym celu, aby zminimalizować lub przezwyciężyć przejawy niedostosowania społecznego. Metodą karania nazywa się też „każdą działalność wychowawczą polegającą na tworzeniu awersyjnych (kary) dla wychowanka zdarzeń pozostających w czasowym związku z jego określonym zachowaniem się.” Niektórzy utożsamiają metodę karania jako przykry stan psychiczny występujący u dzieci i młodzieży. Metoda karania, jak i metoda nagradzania ma pomóc chłopcom i dziewczętom w odróżnieniu dobra od zła. Obejmuje ona także swym zasięgiem awersyjne oddziaływania i bodźce, tj. „wyrażanie formalnej dezaprobaty w formie upomnienia lub nagany, wykluczenie z udziału w zabawie czy w innych formach życia zbiorowego, zawężanie marginesu swobód, w tym także ograniczenie lub pozbawienie uprawnień, przywilejów funkcji albo odebranie jakiejś rzeczy pożytecznej lub przyjemnej” . Czasami jednak przybierają postać zakazów korzystania z różnego rodzaju wygód lub atrakcji, jak i także współczesnego odizolowania lub odosobnienia i stosowania wobec niego kar cielesnych.

Zalety i wady karania

Metoda karania zawiera zalety jak również wady. Zazwyczaj jednak „tłumi”, niż „wygasza” niepożądane zachowania u wychowanków, czyli chwilowe zaprzestanie lub rezygnacja z dalszego karania powoduje nawrót zachowań niepożądanych. Natomiast nadmiar karania powoduje skłonności do agresji, kłamstwa, dogmatyzmu i uprzedzeń. Jednak w większości przypadków powoduje lęk, frustrację, niepewności, poczucie niższości i budzi uczucia nienawiści, często także wzmaga zachowania podlegające karaniu. Niektórzy twierdza, że metoda ta jest mało skuteczna i do tego jeszcze szkodliwa, zaś inni twierdzą, że metoda karania zazwyczaj prowadzi do oczekiwanych zmian w zachowaniu dzieci i młodzieży wtedy gdy karanie przybiera postać tzw. wygaszania. Polega ona na uniemożliwieniu spodziewanego przez wychowanków nagradzania, czyli dostarczania wzmocnień pozytywnych. Inni w metodzie karania widzą funkcje sterowania postępowaniem człowieka przez informowanie go o nieprzyjemnych konsekwencjach niepożądanych społecznie i moralnie zachowań.
Na uwagę zasługuje Jean Jacques Rousseau, który twierdzi, iż szczególnie skuteczne są kary naturalne, będące nieuniknionym następstwem złego zachowania. Kary te są konsekwencjami, które wynikają z faktycznego porządku świata w przeciwieństwie do kar, których następstwa narzucone są przez dorosłych.
Jeśli chodzi o kary fizyczne (cielesne), budzi ona poważne zastrzeżenia. Szczególnie stosowane z premedytacją w odróżnieniu do spontanicznego reagowania na niewłaściwe zachowania się wychowanków przynosi skutki wręcz przeciwne do oczekiwanych, m.in. uwłaszcza godności osobistej ucznia, wzmaga agresywność i uprzedzenia wobec dorosłych, a także powoduje, iż dzieci nabierają skłonności do bicia i maltretowania w przyszłości własnych dzieci.
Metoda kar cielesnych może także spowodować uszkodzenia ciała niosąc za sobą trwale tego skutki. Również bite dzieci mają skłonności do krzywdzenia innych dzieci. Złe skutki powoduje także karanie niesprawiedliwe, które budzi chęć odwetu i jest wymierzone w stanie zdenerwowania aby uciszyć własne niezadowolenie lub gniew.

Warunki skuteczności karania

Skuteczność karania jest na tyle efektywna na ile spełni się odpowiednie uwarunkowania. Jednym z nich jest pozytywny stosunek karanego do każącego, skuteczność kar zwiększa akceptacja przez karanego norm, za nieprzestrzeganie, których został ukarany.
Zaleca się także, aby karanie nie obrażało w niczym godności dzieci, nie było stosowane podczas chwilowej złości rodzica lub wychowawcy, aby było poprzedzone wyjaśnieniem szkodliwości popełnionego czynu, jak również na czym polega wina karanego. Powinno być także stosowane po przekonaniu dziecka, iż postąpił źle i zasługuje na karę, a także miało miejsce od razu po wykroczeniu i powinno stworzyć wychowankowi „możliwość dania z siebie rekompensaty za wyrządzone zło” . 
Efektywność metody karania zależy również od dyskretnego wymierzania kar i stosowania ich w przyjaznej atmosferze. Ważne jest także, aby stosować kary odpowiednie od stopnia odporności wychowanków na frustracje, ich wrażliwość i samoocenę. Należy więc unikać zbyt surowych i zbyt łagodnych kar.
Wielu pedagogów uważa, że bardzo ważnym warunkiem skuteczności metody karania jest okazywanie osobie karanej miłości, jaką żywi wobec niej wychowawca. Jednocześnie mówi się, iż „wychowawca, który nie karze z miłości, pozbawia karę możliwości konstruktywnego wpływania na dzieci i młodzież. Poza tym degraduje ją w ten sposób do aktu zemsty czy odwetu i czyni z niej pewnego rodzaju widowisko, zamiast wykorzystywać ją wyłącznie dla celów wychowawczych”.

Metody oddziaływań grupowych

Metoda ta polega m.in. na mobilizowaniu wychowanków do działalności zespołowej i samorządnej. Dzięki odpowiedniej działalności chłopców i dziewczynek w organizowaniu różnego typu zajęć, uzyskuje się tutaj znakomite efekty.

Metoda organizowania działalności zespołowej

Polega na tworzeniu w klasie kilkuosobowych grup, które rozmawiają na interesujące je tematy. Omawiane i dyskutowane problemy mogą dotyczyć różnego rodzaju spraw, związanych z nauką, kulturą czy polityką; organizowania czasu wolnego; wykonywania prac porządkowych. Przeprowadzane dyskusje w zespole wiążą się na ogół z tym, że uczniowie muszą na forum całej klasy wypowiedzieć się na temat, o którym rozmawiali i czekać na potwierdzenie oraz opinie wśród reszty kolegów i koleżanek. Podejmowane zadania mogą dotyczyć przygotowania części artystycznej, gazetek, zorganizowania wycieczek, spotkań z ciekawymi ludźmi, czy też wspólnych wyjść do teatru. Grupy wychowawcze tworzą się przeważnie za zgodą dzieci i młodzieży. Postulat taki głosił m.in. Roger Cousinet. Zezwala on na rezygnację z przynależności do danego zespołu , jeśli uczeń tylko tego zapragnie. Podobny pogląd na sposób dobrowolnego dobierania się w zespoły prezentował Aleksander Kamiński. Według niego „dziecko na ogół lepiej od nauczyciela wyczuwa, jakie środowisko koleżeńskie bardziej będzie odpowiadało jego dobremu samopoczuciu; daje to lepszą gwarancję trafnego wyszukiwania właściwego miejsca dla dalszego rozwoju psychicznego dziecka w wielkiej społeczności klasy”. Kamiński zaproponował kilka technicznych sposobów łączenia się uczniów w zespoły: 1) Utworzenie w klasie zespołów, by były mniej więcej równe. Ten sposób uznaje się za właściwy, gdy uczniowie się jeszcze nie znają. 2) Uczniowie wybierają spośród siebie tzw. grupowych, a następnie wybierają osoby godne ich uznania i upodobań. To jest przykład, gdzie uczniowie znają się dobrze, lecz nauczyciel nie zna żadnego z wychowanków. 3) Trzeci sposób tego rodzaju przewiduje mianowicie przez nauczyciela grupowych spośród wyróżniających się uczniów i dobrowolne przyłączanie się do nich pozostałych uczniów klasy. 4) Nauczyciel pozwala uczniom na dobieranie się w grupy tak, aby było im ze sobą dobrze pracować. Nieco odmienny pogląd na temat tworzenia grup uczniowskich reprezentował Jan Bartecki. Spontaniczność w tworzeniu grup uczniowskich jest uzasadniona tylko w przypadku podejmowania się przez uczniów takich zadań jak np. tworzenie gazetek lub dekoracją klasy. Ważne jest, aby zespoły były w miarę równoważne pod względem ogólnej dojrzałości szkolnej. Barecki przestrzegał, aby nauczyciel nie kierował się przesadnym liberalizmem. Aby połączyć dzieci w grupy, należy dać im wolną rękę, żeby dobrały się same, a następnie łączenie ich przez nauczyciela z inna parą, czy zespołem. Dzieci łączące się w pary lubią się wzajemnie, o czym przekonać się można na podstawie badań socjometrycznych. Gdy wychowankowie muszą się połączyć w grupy 4-6 osobowe mogą się obrać same lub nauczyciel zadecyduje jakie to mają być zespoły. Chodzi o to, żeby powstające zespoły były zbliżone do siebie pod względem dojrzałości społecznej i osiągnięć szkolnych. Pary mogą się składać z chłopców i dziewcząt. Bardzo ważna w grupie jest atmosfera oraz żeby wychowankowie dogadywali się jak najlepiej. Zespoły powstają w ramach czterech faz: 1) Umożliwienie dzieci i młodzieży na wspólne zaspokojenie określonych potrzeb 2) Ustala się skład osobowy zespołu 3) Wyłanianie grupowe 4) Zaktywizowanie zespołów w wykonywaniu różnego rodzaju zadań Powstające w ten sposób zespoły są powoływane, bądź to na czas dłuższy lub w zależności od doraźnych potrzeb klasy lub grupy wychowawczej. W pierwszym przypadku są to zespoły stałe, a w drugim doraźne. Zespoły doraźne (okolicznościowe) przestają istnieć z chwilą wykonywania zamierzonego zadania. Są to grupy 2-6 osobowe. Większe grupy mogą ucierpieć na swej aktywności i spójności. Dużą uwagę zwraca się na niebezpieczeństwa zaistniałe w grupie. Zdarza się to, gdy nauczyciel nie zwraca na nich dużej uwagi, a wychowankowie odczuwają, że zadanie zostało im narzucone. Niebezpieczeństwem może być silna rywalizacja. Tzw. paczki mogą być zbyt przesadnie zgrane. Duże znaczenie w oddziaływaniach grupowych jest zbiorowa działalność dzieci i młodzieży. Ważną rzeczą jest umiejętne łączenie ze sobą działalności zbiorowej z działalnością zespołową. Korzyściami z działalności zespołowej jest uatrakcyjnianie prowadzenia zajęć z udziałem dzieci i młodzieży; dodaje im odwagi; uczy współpracy z innymi; umożliwia lepsze poznanie uczniów. Metoda organizowania zwłaszcza działalności zespołowej bywa stosowana raczej sporadycznie- 5-10%.