„Potop” jest drugą częścią trylogii Henryka Sienkiewicza, poświęconej przygodom przyjaciół – Michała Wołodyjowskiego, Andrzeja Kmicica, Jana Skrzetuskiego i Onufrego Zagłoby, rozgrywającym się na tle historycznych wydarzeń w XVII wiecznej Rzeczpospolitej.

 Pierwszą częścią trylogii jest „Ogniem i mieczem”, opowiadające o wydarzeniach, związanych z buntem Chmielnickiego na Ukrainie. W ostatniej części, „Panu Wołodyjowskim” opisane są wojny z Turcją na kresach wschodnich Rzeczpospolitej.

„Potop” był drukowany jako powieść w odcinkach w warszawskim tygodniku „Słowo” w latach 1884-86. Autor wyraźnie stwierdził, że jego dzieło ma służyć „pokrzepieniu serc”. Było to u schyłku XIX wieku bardzo potrzebne. Polska od stu lat znajdowała się pod zaborami, nieudane powstanie styczniowe doprowadziło do utraty resztek autonomii i przywilejów, jakimi cieszyli się Polacy w zaborze rosyjskim. Dlatego pomysł Sienkiewicza, by sięgnąć do przeszłości i opisać siedemnastowieczne wojny, toczone przez Rzeczpospolitą,
zapewnił powieści powodzenie.

„Potop” jest powieścią historyczną, podobnie jak pozostałe części trylogii i tak jak one, zawiera wątek romansowy. Jego schemat jest za każdym razem podobny – o względy głównej bohaterki walczą dwaj przeciwnicy – w „Potopie” są to Andrzej Kmicic i książę Bogusław Radziwiłł. Spór toczy się o Oleńkę Billewiczówną.

Bohaterowie uczestniczą w historycznych wydarzeniach połowy XVII wieku, związanych z napaścią wojsk szwedzkich na Polskę i kilkuletniej walki z najeźdźcą.