Prawo administracyjne to gałąź prawa obejmująca zespół norm generalnie-abstrakcyjnych o charakterze materialnym, mocy powszechnie obowiązującej w znaczeniu podmiotowym, regulujących sytuację prawną podmiotów prawnie niepodporządkowanych organom administracji publicznej. Normy te oddziałują zarówno bezpośrednio poprzez ustanawianie w nich obowiązków i uprawnień, których realizacja podlega kontroli organów administracji publicznej jak i pośrednio przez stosowanie norm w drodze decyzji administracyjnej organu. Jedną z charakterystycznych cech norm prawa administracyjnego jest możliwość zastosowania przymusu państwowego w celu jego wykonania..

Administracja to działalność organizatorska realizowana przy pomocy aparatu urzędniczego, obejmująca zakres spraw o charakterze publicznym, regulowana przez ogólne normy prawne. W innym ujęciu może także oznaczać zarządzanie jakimikolwiek sprawami, własnymi lub cudzymi.

Jako system, administracja stanowi zbiór powiązanych ze sobą i współpracujących instytucji.

Samorząd z prawno-administracyjnego punktu widzenia oznacza powierzenie przez państwo realizacji różnego rodzaju zadań z zakresu administracji publicznej (czasem również sądowniczej) zrzeszeniom osób, których dotyczą skutki wykonywania tych zadań.

Samorząd oznacza również administrację publiczną wykonywaną samodzielnie przez odrębne od państwa, posiadające osobowość prawną wspólnoty osób (korporacje, związki publicznoprawne).

Wyróżniamy dwa rodzaje samorządu:

• terytorialny – dotyczący wspólnoty osób zamieszkujących dane terytorium,

• funkcjonalny – dotyczący wspólnoty osób opartej na więzi pracy, wykonywania zawodu lub innej działalności

Samorząd dzieli się również na:

1. samorząd oparty na substracie majątkowym, np. fundacja.

2. samorząd oparty na substracie osobowym,

• samorząd terytorialny, np. gmina,

• samorząd wyznaniowy, np. gmina żydowska.

• samorząd narodowościowy,

• samorząd gospodarczy, np. Krajowa Izba Gospodarcza,

• samorząd zawodowy, np. samorząd adwokacki.

Służba cywilna to zespół urzędników administracji rządowej w Polsce. Służba cywilna działa w celu zapewnienia zawodowego, rzetelnego, bezstronnego i politycznie neutralnego wykonywania zadań państwa w urzędach administracji rządowej. Zwierzchnikiem korpusu służby cywilnej jest Prezes Rady Ministrów. W jego skład wchodzą urzędnicy szczebla centralnego (Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, ministerstwa, urzędy centralne, urzędy wojewódzkie), jak również przedstawiciele rządowej administracji terenowej - zespolonej i niezespolonej. W skład służby cywilnej nie wchodzą pracownicy samorządu terytorialnego.

Korpus służby cywilnej dzieli się na pracowników służby cywilnej i mianowanych przez Prezesa Rady Ministrów urzędników służby cywilnej. Pojęcie członka korpusu służby cywilnej oznacza zarówno pracowników jak i urzędników służby cywilnej.

Pracownikiem służby cywilnej może zostać osoba, która spełnia łącznie następujące wymogi:

• posiada polskie obywatelstwo,

• korzysta z pełni praw publicznych,

• nie była karana za umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe,

• posiada kwalifikacje wymagane w służbie cywilnej,

• cieszy się nieposzlakowaną opinią.

Kandydaci do pracy w służbie cywilnej wyłaniani są w drodze otwartego i konkurencyjnego naboru na wolne stanowiska pracy. Dyrektor generalny każdego urzędu ma obowiązek upowszechniać informacje o wolnych stanowiskach pracy w służbie cywilnej, w kierowanym przez siebie urzędzie, umieszczając ogłoszenia w miejscu powszechnie dostępnym w siedzibie urzędu, a także poprzez ogłoszenie w Biuletynie Informacji Publicznej Kancelarii Prezesa Rady Ministrów i Biuletynie Informacji Publicznej urzędu.

We współczesnej doktrynie wyróżnia się administrację władczą i administrację świadczącą. O administracji władczej mówi się wówczas, gdy administracja przy użyciu środków władczych ingeruje w sferę prawną obywateli, ogranicza jego wolność bądź własność, gdy nakłada na niego obowiązek, w jakiś sposób go obciążą. Administracja świadcząca zapewnia obywatelowi określone świadczenia lub inne korzyści. Administrację świadczącą należy rozumieć instrumentalnie jako stosowanie określonych środków. Przy takim ujęciu administracji świadczącej nie można przeciwstawiać administracji władczej, bo występuje tu wzajemne zazębianie się. Ten sam środek może stanowić jednocześnie świadczenie, jak i działanie władcze administracji, i to zarówno dla samego odbiorcy świadczenia jak i dla osoby trzeciej. W niektórych dziedzinach świadczenia i działania władcze mogą się wzajemnie uzupełniać. Działania władcze i świadczenia mogą być stosowane ambiwalentnie dla osiągnięcia określonych celów. Ten sam cel można osiągnąć przez stosowanie zakazów i nakazów, ale również przez ulgi podatkowe czy uprzywilejowane subwencje.

Z punktu widzenia funkcji administracji publicznej, które ona wypełnia w interesie publicznym, można wyróżnić:

• klasyczną administrację porządkowo-reglamentacyjną, a więc administrację władczą,

• administrację świadczącą,

• administrację wykonującą uprawnienia właścicielskie i zarządzające.

Wychodząc od rzeczowego (przedmiotowego) podziału zadań wyróżnia się liczne działy administracji publicznej, jak np. administrację budownictwa, oświaty, ochrony zdrowia, spraw socjalnych, itd. Z punktu widzenia podmiotowego można wyróżnić administrację rządową i administrację samorządową, zwłaszcza samorządu terytorialnego.

Do podejmowanych przez Organy administracji publicznych różnego rodzaju działań zaliczyć możemy: wydawanie różnego rodzaju pozwoleń, nakazów, decyzji, zaświadczeń, zarządzeń, zawieranie umów, zatrudnianie pracowników, organizowanie przedsięwzięć gospodarczych lub społecznych itd. Wszystkie organy władzy publicznej działają na podstawie przepisów prawa, więc wszystkie te czynności, które zostały wyżej wymienione, muszą mieć podstawę prawną.

Działania administracji mogą stać się przedmiotem kontroli. Środki działania i sposób postępowania podmiotów administracyjnych jest regulowane przez prawo.

Podział form działania administracji publicznej :

• czynności prawne i

• inne działania administracji, nie polegające na wydawaniu aktów prawnych, nie będące czynnościami prawnymi.

Polegają na objawieniu woli organu administracji publicznej celem wykonania określonych skutków prawnych takich jak powstanie, zmiana lub zniesienie stosunków prawnych. Mamy dwa rodzaje tych czynności prawnych:

• czynności administracyjnoprawne - regulowane przez prawo administracyjne, gdy administracja działa władczo. Czynności administracyjno prawne mogą wywoływać skutki prawne w dziedzinie prawa cywilnego, ale nie jest to regułą. Regułą jest natomiast, że obowiązki ustanowione w drodze czynności administracyjnoprawnych mogą być egzekwowane w drodze egzekucji administracyjnej (bez potrzeby występowania do sądu). Administracja publiczna sama przeprowadza wykonanie aktów administracyjnych oraz gdy jest potrzeba stosuje przymus państwowy (środki egzekucyjne).

• czynności prawa cywilnego - regulowane przez prawo cywilne, gdy administracja nie działa władczo. Stwarzają stosunki prawne, które dla wyegzekwowania w drodze przymusu państwowego wymagają orzeczenia Sądu Powszechnego.

• inne działania administracji publicznej nie będące czynnościami prawnymi – skutek prawny występuje tylko czasem, ale nie jest to bezpośrednim celem takiego działania. Zaliczmy do nich:

• działania społeczno – organizatorskie - są to takie działania, jakie może dokonać również każda organizacja społeczna. Typ tych działań określany jest także mianem działań niewładczych, choć pojęcie to obejmuje również i pewne działania prawne np. czynności prawa cywilnego, organizowanie akcji społecznych nie popartych przymusem państwowym,

• działania materialno-techniczne (faktyczne) – są to takie działania organów administracji, które oparte są na wyraźnej podstawie prawnej i wywołują konkretne skutki prawne a zarazem są czynnościami faktycznymi, np. prowadzenie różnych rejestrów, ewidencji, kartotek oraz na zewnątrz urzędu, np. utrzymywanie czystości na ulicach. Istnieją dwa rodzaje czynności materialno – techniczne, wewnętrzne np. sporządzanie sprawozdań, statystyki, czynności kancelaryjne; i czynności materialno – techniczne zewnętrzne np. przymusowe doprowadzenie zwierzęcia do szczepienia, wyburzenie obiektu budowlanego, opróżnienie lokalu, zajęcie nieruchomości lub rzeczy ruchomej itp.

• „zwykłe” poświadczenia - nie tworzą, nie zmieniają i nie znoszą stosunków prawnych. Ich znaczenie polega na tym, że służy im szczególna moc dowodowa.

Czynności administracyjno-prawne można podzielić na:

• akty zewnętrzne, które mogą być skierowane do wszystkich obywateli i podmiotów nie podporządkowanych organizacyjnie ani nie pozostających w szczególnych stosunkach zależności;

• akty wewnętrzne, które skierowane są do podmiotów pozostających w stosunku podporządkowania albo do osób pozostających w szczególnym stosunku zależności i poddanych z tego tytułu szczególnym stosunkom prawnym (akty występujące w układzie wewnętrznym).

Swoistą kategorię stanowią akty procesowe. Prawa procesowe istnieją we wszystkich działach prawa jako służące do realizacji prawa materialnego. Dla realizacji materialnego prawa administracyjnego podstawowe znaczenie mają kodeks postępowania administracyjnego oraz ustawa o postępowaniu egzekucyjnym w administracji.

Czynności administracyjno-prawne można podzielić na akty generalne (normatywne) i akty indywidualne. Dokładne rozgraniczenie między aktami generalnymi a indywidualnymi jest trudne do przeprowadzenia.
Aktami generalnymi w układzie zewnętrznym są rozporządzenia, zaś w układzie wewnątrz administracyjnym - instrukcje, zarządzenia wewnętrzne, a w układzie zakładowym - regulaminy. Aktami indywidualnymi w układzie zewnętrznym są przede wszystkim decyzje administracyjne, w układzie wewnątrz administracyjnym - polecenia (rozkazy) służbowe, a w układzie zakładowym - polecenia zakładowe dla pracowników.

Stosując jako kryterium podziału stopień konkretności oznaczenia adresata aktu można wyróżnić pięć grup aktów administracyjnoprawnych:

• rozporządzenia; określają one metody (reguły postępowania, np. „każdy kto – to…” bądź gdy zaistniej sytuacja A to ma nastąpić skutek prawny B);

• akty planowania, norma prawna nakłada obowiązek wykonania planu. Ustawa, uchwała, zarządzenie czy norma powołana lub zawarta w samym planie nakłada obowiązek wykonania pewnego złożonego, ale określonego i jednorazowego zadania. Moc wiążąca takiego aktu kończy się z chwilą wykonania zadania bądź z upływem okresu, na jaki plan został ustalony.

• akty tworzące sytuacje prawne dla obywateli. Akty te regulują prawnie konkretne, indywidualne sytuacje, ale nie są skierowane do konkretnego adresata, nie stwarzają uprawnień dla danego konkretnego podmiotu. Stwarzają tylko obiektywne, ale konkretne sytuacje na korzyść lub niekorzyść obywatela.

• akty tworzące uprawnienia lub obowiązek dla oznaczonego adresata (subiektywne). Akty te tworzą normę indywidualną dla określonego adresata bezpośrednio (bez pomocy sądów). Stwarzają one bądź trwały status określonej osoby, bądź regulują jedną konkretną sprawę. są to akty administracyjne w ścisłym znaczeniu, przeważnie są to decyzje administracyjne, będące kwalifikowaną formą aktu administracyjnego. Jedną z zasad ogólnych postępowania administracyjnego jest zasada czynnego udziału strony w postępowaniu.

• akty egzekucyjne zalicza się do kategorii aktów administracyjnych, o ile są czynnościami prawnymi. Zadaniem tych aktów jest doprowadzenie do wykonania prawa, a zwłaszcza obowiązku prawnego.

Aktem administracyjnym jest władcze działanie prawne organu administracji skierowane na wywołanie konkretnych indywidualnie oznaczonych skutków prawnych, regulujących konkretna sprawę skierowaną do konkretnego adresata. Skutek prawny jest celem aktu, który znosi, zmienia lub tworzy prawa i obowiązki bądź ustala je w sposób wiążący. Podstawą tego aktu jest przepis prawny. Cechą charakterystyczną jest jego władczość. Akt administracyjny musi pochodzić od organu uprawnionego do jego wydania, musi mieć podstawę prawną. Jest szczególna formą czynności prawnych organów administrujących, regulowaną przez przepisy prawa administracyjnego. Ma moc obowiązującą wobec adresata.

Przyjmując za kryterium podziału zdeterminowanie aktu administracyjnego przez podstawę prawną można wyróżnić:

• akty deklaratoryjne

• akty konstytutywne.

Za kryterium przyjęta jest forma aktu, dzielimy te akty na:

• akty formalne

• akty nieformalne.

Ze względu na żądania adresata:

• akty pozytywne

• akty negatywne

Akty zależne od adresata bądź od niego niezależne:

• akty jednostronne

• akty dwustronne.

Ze względu na treść rozstrzygnięcia sprawy:

• akty nakazujące

• akty kształtujące

• akty ustalające.

Istnieją także akty administracyjne, które wywierają skutki prawne w sferze prawa cywilnego bezpośrednio (np. decyzje administracyjne o wywłaszczeniu) bądź tylko pośrednio, stanowiąc niezbędną przesłankę dla zawarcia umowy.

Wyróżniamy też rzeczowy akt administracyjny związany z rzeczą lub przedsiębiorstwem. Uprawnienia i obowiązki w tym przypadku mogą przechodzić na każdorazowego właściciela rzeczy lub podmiot prowadzący przedsiębiorstwo.

Akty oddziaływujące na prawa osób trzecich: zdarza się taka sytuacja, że pozytywny akt administracyjny dla jego adresata oddziałuje obciążająco na prawa osób trzecich.

Akty administracyjne można klasyfikować według jeszcze innych kryteriów, np. według zasięgu ich mocy obowiązującej, czy według pozycji organu wydającego akt.

Główną role w administracji publicznej odgrywają administracyjne akty konstytutywne; przy ich zastosowaniu administracja spełnia swoje zadania w sferze organizowania stosunków społecznych i gospodarczych.

Akt deklaratoryjny - podciąga dany stan faktyczny pod normę prawna w sposób wiążący. Deklaruje (ustala), że w danej sytuacji adresat aktu ma określone uprawnienia lub obowiązki których sam akt nie tworzy wynikają one z przepisów prawa. Akty deklaratoryjne ustalają treść stosunku prawnego, treść i granicę uprawnień i obowiązków adresata aktu. Akt deklaratoryjny działa od chwili spełnienia przesłanek warunkujących nabycie prawa i dopiero od chwili wydania takiego aktu można powołać się na swoje prawo.

Akt konstytutywny - tworzy, zmienia lub znosi stosunek prawny przy czym skutek prawny następuje z mocy aktu adm. z chwilą jego wydania (ogłoszenia lub doręczenia). Występują również w akcie konstytutywnym elementy deklaratoryjne jak stwierdzenie iż zaszły przewidziane prawem przesłanki do wydania takiego aktu. Podział na akty konstytutywne i deklaratoryjne ma przede wszystkim znaczenie dla ustalenia powstania skutków prawnych, czy powstają od chwili gdy zostają spełnione przesłanki czy z chwilą wydania aktu. Większe znaczenia ma podział na akty adm. i poświadczenia. Poświadczenia wydawane są w innym trybie, nie ma od nich odwołania i nie podlegają one egzekucji.

Żeby adresat nie miał wątpliwości co do treści aktu, musi być zachowane minimum formy. Niektóre akty administracyjne są bardzo sformalizowane, np. decyzje administracji i pod względem formy prawie nie różnią się od wyroków sądowych.

Akty zewnętrzne to akty, które mogą być skierowane do wszystkich obywateli i podmiotów nie podporządkowanych organizacyjnie ani nie pozostających w szczególnych stosunkach zależności. Akty wewnętrzne to takie, które skierowane są do podmiotów pozostających w stosunku podporządkowania albo do osób pozostających w szczególnym stosunku zależności i poddanych z tego tytułu szczególnym stosunkom prawnym (akty występujące w układzie wewnętrznym). Stosunki wewnętrzne tak jak i zewnętrzne regulowane są przepisami ustawowymi i rozporządzeniami (aktami normatywnymi) przez co całkowite rozdzielenie sfery zewnętrznej i wewnętrznej jest niemożliwe. Jednakże w sferze wewnętrznej są różnego rodzaju przepisy zawarte w regulaminach i instrukcjach, które nie występują w prawie powszechnie obowiązującym. Regulacje wewnętrzne mogą oddziaływać na stosunki zewnętrzne.

Prawo materialne rozstrzyga o tym, czy w danym przypadku można wydać akt administracyjny jednostronny, czy dwustronny. Akty jednostronne wydawane są z urzędu, bądź też na wniosek strony lub innej osoby, niezależnie od woli adresata aktu. Takimi aktami z reguły nakłada się obowiązki np. nakaz rozbiórki obiektu budowlanego. Większość aktów administracyjnych stanowi akty jednostronne. Akty dwustronne wydaje się za zgodą adresata. Wyrażenie zgody przez adresata aktu dwustronnego następuje np. przez złożenie podania o określonej treści, przystąpienie do konkursu o określone stanowisko, itp. Akty dwustronne nie są aktami dwustronnymi w pełnym tego słowa znaczeniu, ponieważ przy tych ostatnich treść aktu zależy od woli obu stron (np. przy zawarciu umowy). Przy dwustronnych aktach administracyjnych chodzi o wyrażenie zgody przez adresata aktu na jednostronne rozstrzygnięcie sprawy w drodze aktu administracyjnego. Ta zgoda mieści się z reguły we wniosku o wydanie aktu administracyjnego o określonej treści. W prawie administracyjnym nie obowiązuje zasada autonomii woli stron, a jedynie co do części aktów administracyjnych wyrażenie zgody na wydanie aktu w określonej sprawie.

Akty pozytywne to takie akty, które w całości uwzględniają żądanie adresata. Milczenie niekiedy może oznaczać akt pozytywny. Z kolei akty negatywne to takie akty, które choćby w części nie uwzględniają żądania strony. Adresatowi takiego aktu przysługuje wyjaśnienie na piśmie i prawo odwołania się od takiego aktu.

Podział ten jest oparty na treści rozstrzygnięcia. Akty nakazujące zawierają nakazy lub zakazy, zobowiązują do określonego w nich zachowania się (czynienia, znoszenia lub zaniechania). Akty kształtujące prawo ustanawiają, zmieniają lub znoszą konkretny stosunek prawny, określony status prawny. Akty ustalające ustalają prawo lub prawnie istotną właściwość osoby. Akt ustalający stwierdza co według obowiązującego prawa obowiązuje w konkretnym przypadku. Jest aktem administracyjnym, ponieważ ustala sytuację prawną w sposób wiążący i przez to ma charakter regulujący.

Akty administracyjne osobiste - wywierają skutki w sferze prawa cywilnego bezpośrednio (wywłaszczenie nieruchomości na podstawie decyzji adm.) lub pośrednio co stanowi niezbędną przesłankę dla zawarcia umowy. W przypadku rzeczowego aktu administracyjnego związanego z rzeczą lub przedsiębiorstwem uprawnienia lub obowiązki mogą przechodzić na każdorazowego właściciela rzeczy lub podmiotu prowadzącego przedsiębiorstwo. Zdarza się jednak tak, że pozytywny akt administracyjny dla jednego adresata oddziałuje obciążająco na prawa osób trzecich i ci mają wówczas prawo wnoszenia środków odwoławczych na ten akt (sprzeciw, skarga do Sądu Administracyjnego).

Akt administracyjny jest prawidłowy, jeżeli odpowiada wszelkim przesłankom stawianym przez porządek prawny. Akt ten jest prawidłowy jeżeli: został wydany przez właściwy organ (mający kompetencje, uprawnienia), został wydany zgodnie z przepisami prawa formalnego, jest treściowo zgodny z obowiązującym prawem materialnym. Aby akt administracyjny był niewadliwy musi być zachowana bezstronność urzędnika, jego wyłączenie od udziału w załatwianiu sprawy co do której istnieje wątpliwość zachowania tej bezstronności. Wyłączeniu może podlegać również organ którego kierownik ma interes w określonym załatwieniu sprawy.

Akt administracyjny jest wadliwy jeżeli narusza jakikolwiek przepis obowiązującego prawa. Przyczyna wadliwości może być niewłaściwa wykładnia, niewłaściwe zastosowanie norm prawnych, niedostateczne wyjaśnienie lub błędna ocena istotnych okoliczności faktycznych. Niezgodność aktu administracyjnego z prawem może dotyczyć różnych jego elementów, posiadających różny charakter. Dlatego ustawodawca rozróżnia wadliwość nieistotną i wadliwość istotną. Wadliwość istotna może powodować uchylenie lub zmianę aktu. Nie każda niezgodność z przepisami prawa powoduje nieważność aktu. Przyjmuje się rozwiązanie legislacyjne zgodne z teorią gradacji wad, ich stopniowaniem, starając się dokonać pewnej klasyfikacji rodzajów wad. Wyróżnia się wady aktu, z którymi łączy się skutki w postaci wadliwości nieistotnej, wady powodujące wzruszalność aktu (jego uchylenie lub zmianę) i wady pociągające za sobą nieważność aktu. Akt dotknięty wadą nieistotną wiąże adresata, jest aktem ważnym; można co najwyżej dokonać jego sprostowania, usunięcia oczywistej omyłki albo dokonać uzupełnienia. Akty dotknięte wadami istotnymi mogą być w sposób przewidziany prawem na wniosek adresata lub z urzędu, przez organ nadzorczy uchylane lub zmieniane. Takie akty nazywamy aktami wzruszalnymi.

Akt administracyjny jest, podobnie jak wyrok sądowy, aktem stosowania prawa, ponieważ określa co w konkretnym przypadku jest prawem. Poza tym istnieją istotne różnice między aktem administracyjnym a wyrokiem sądowym:

1. Wyrok rozstrzyga w sposób wiążący i ostateczny spór prawny w interesie porządku prawnego. Akt administracyjny jest przede wszystkim skierowaną na przyszłość formą działania administracji publicznej.

2. Sąd rozstrzyga jako bezstronny i neutralny organ spór między dwiema stronami. Organ administracji publicznej rozstrzyga w drodze aktu administracyjnego o powierzonej mu sprawie administracyjnej, i jest jednocześnie organem rozstrzygającym i jedną ze „stron”.

3. Wyrok jest tylko rozstrzygnięciem prawnym. Natomiast akt administracyjny jest zdeterminowany- w ramach prawa- przez celowość działania administracji, konieczność osiągnięcia założonych celów.

4. Sąd działa tylko na wniosek, a organ administracji publicznej może działać również z urzędu.

5. Postępowanie sądowe jest formalnie ukształtowane i wyposażone w wiele gwarancji procesowych, aby zagwarantować rzeczowo właściwe rozstrzygnięcie. Postępowanie administracyjne nie jest tak sformalizowane jak postępowanie sądowe, chodzi bowiem o zapewnienie szybkiej, sprawnej i celowej administracji.”

Wzruszalność dotyczy tylko aktów ostatecznych dotkniętych wadami istotnymi. Mogą one być uchylone lub zmienione na wniosek adresata lub z urzędu przez organ nadzorczy.

Nieważność aktu - mogą zachodzić poważne braki w akcie administracyjnym, wówczas w ogóle nie można mówić o ważności tego aktu. Aktowi, który dotknięty jest szczególnie ciężkimi wadami, nie należy przypisywać mu mocy wiążącej, bo w istocie aktem nie jest, nie rodzi skutków prawnych, nie ma obowiązkowi podporządkowania się takiemu aktowi. Aby jednak usunąć taki akt z obrotu prawnego należy złożyć deklaracje nieważności, która działa ze skutkiem wstecznym. Deklaracja ta stwierdza nieważność tego aktu wobec wszystkich to znaczy już nikt nie może powołać się na ten akt jako na akt ważny. Upływ czasu może prowadzić do sanacji wady, np. po upływie 5 lub 10-ciu lat nie można już stwierdzić nieważności aktu administracyjnego z powodu określonej wady. Instytucja wzruszalności i nieważności wadliwych aktów administracyjnych pozwala eliminować z obrotu prawnego akty niezgodne z prawem, co jest gwarancją praworządności.

Doktryna przyjmuje domniemanie ważności aktu administracyjnego. Domniemanie to polega na tym, że akt adm. uważa się za ważny, dopóki nie zostanie przez uprawniony organ uchylony. Zasada domniemania ważności aktów adm. nie może obowiązywać tam gdzie ustawodawca domniemanie takie uchyla tzn. tam gdzie przyjmuje nieważność aktu. Odmowa wykonania aktu nieważnego może być po prostu nie kiedy obowiązkiem, np. gdy akt nakazuje wykonanie przestępstwa, a zwrócenie się w danym momencie do organu nadzorczego jest niemożliwe. Adresat może również nie podporządkować decyzji nieważnej również przed deklaracja nieważności, ale czyni to na własne ryzyko, ponieważ zarówno organ jak i sąd mogą nie podzielić jego decyzji.

Trwałość aktu administracyjnego lub jego odwołalność może być określana w przepisach ustawy, które stanowią o wydawaniu aktów w danej dziedzinie. Z zagadnieniem trwałości aktu administracyjnego łączy się wyrażenie „prawomocność”. Przez wyrażenie „prawomocność” nauka prawa administracyjnego rozumie dwie instytucje:

1. Prawomocność formalna to inaczej niezaskarżalność aktu administracyjnego polegająca na tym, że strona nie może spowodować uchylenia lub zmiany aktu przez wniesienie zwyczajnego środka prawnego. Akt prawomocny formalnie nie może być zmieniony ani zniesiony na skutek wniosku strony; jest dla niej wiążący i tworzy dla niej prawo. Akt administracyjny nie jest formalnie prawomocny dopóki stronie przysługuje prawo wniesienia zwyczajnego środka prawnego.

2. Prawomocność materialna polega na tym, że akt administracyjny nie może być zmieniony ani zniesiony, zarówno na wniosek strony ani też przez organ z urzędu, aktem równorzędnym. Akt prawomocny materialnie wiąże zarówno strony, jak i organ. Prawomocność materialna oznacza niewzruszalność aktu. Każdy akt prawomocny materialnie jest jednocześnie prawomocny formalnie, ale tego twierdzenia nie można odwrócić.

Prawomocność dotyczy aktów adresowanych do stron, aktów na podstawie których ktoś nabył uprawnienia indywidualne. Z tej przyczyny prawomocność nie obejmuje aktów wewnętrznych ani też poświadczeń. Prawomocność oznacza niemożność uchylenia lub zmiany aktu przez akty równorzędne, ale nie oznacza odporności prawnej na akty wyższej rangi. Ustawodawca powinien chronić prawa nabyte i dlatego nie powinien korzystać z możliwości pozbawienia w drodze ustawowej uprawnień indywidualnych, nabytych na podstawie aktów administracyjnych. Prawomocność aktu administracyjnego nie chroni przed wywłaszczeniem prawa. Wywłaszczenie dokonywane jest w interesie publicznym. Strona, która poniosła szkodę na skutek uchylenia lub zmiany decyzji w tym trybie na prawo do odszkodowania.

Akt administracyjny może być zaopatrzony w pewne klauzule dodatkowe, jeśli prawo na to zezwala. Do klauzul dodatkowych można zaliczyć:

1. Orzeczenie okresu obowiązywania aktu - akt wydany na czas oznaczony obowiązuje od pewnego terminu, do wyznaczonej daty. Wydanie aktów na czas oznaczony musi przewidywać obowiązujące prawo;

2. Warunek zawieszający lub rozwiązujący - ziszczenie się warunku może powodować skuteczność aktu, tj. rozpoczęcie obowiązywania aktu (warunek zawieszający) bądź też utratę przezeń mocy obowiązującej (warunek rozwiązujący). Warunek to zdarzenie przyszłe i niepewne;

3. Zlecenie - akt administracyjny może zobowiązywać adresata do określonego działania, znoszenia lub zaniechania. Ustala się w ten sposób dodatkowy obowiązek adresata. Zlecenie należy uważać za odrębny, ale dodatkowy akt administracyjny. Niespełnienie zlecenia nie ma wpływu na skuteczność aktu głównego i może tylko spowodować zastosowanie sankcji przewidzianych w samym akcie bądź środków egzekucyjnych.

Akt administracyjny może utracić moc wskutek:

• zrzeczenia się - dotyczy to tylko aktów, na podstawie których strony nabywają prawa; nie można zrzekać się obowiązków prawnych,

• zasadniczej zmiany okoliczności faktycznych, jak np. w przypadku śmierci osoby uprawnionej, gdy chodzi o uprawnienia o charakterze osobistym,

• uchylenie przez właściwy organ w przypadkach przewidzianych przez prawo,

• zmiany charakteru aktu w przypadkach przez prawo przewidzianych,

• z innej przyczyny przewidzianej prawem.

Na ostateczne ukształtowanie się aktu indywidualnego w procesie stosowania normy prawnej pewien wpływ posiada organ stosujący normę. Ustalenie i ocena stanu faktycznego, z którym norma prawna łączy pewne skutki prawne zależy od wielu czynników lokalnych i indywidualnych, a nawet subiektywnych właściwości oceniającego. Ocena dowodów jest swobodna. Do ustalonego stanu faktycznego trzeba zastosować przepis prawa, który może operować tylko ogólnymi, schematycznymi i typowymi sytuacjami, ponieważ nie może przewidzieć wszystkich przypadków. Norma prawna pozostawia pewien luz, który musi wypełnić organ stosujący normę. Prawidłowość czy też nieprawidłowość aktu można ustalić we wszystkich przypadkach, gdy wydanie aktu mieści się w ramach należycie pojętej interpretacji prawa tzn. biorąc pod uwagę powszechny pogląd na znaczenie wyrazów, na cele jakie dany organ ma osiągnąć, na zasady zdrowego rozsądku. Cel przepisu prawa jest jeden i jedno jest rozwiązanie prawidłowe. W państwie prawnym organy administracji mogą działać tylko na podstawie przepisów prawa, wyjątkiem jest swobodne uznanie, które przysługuje administracji o tyle o ile zostanie jej przyznane przez wyraźny przepis ustawy.

Pojęcie nieokreślone pojawia się często w ustawach np. „ interes społeczny”, „interes publiczny”, „dobro publiczne”, „interes bezpieczeństwa państwa”, „ważny interes strony”, „porządek publiczny” i inne. Administracja wykonując ustawy ustala co kryje się pod tymi pojęciami. Ustalenie to wymaga pewnej wiedzy, poznania określonych zjawisk, a nawet przewidywania przyszłości. Aby dokonać prawidłowego ustalenia trzeba brać pod uwagę różne punkty widzenia. Ocena, czy to ustalenie jest prawidłowe, podlega kontroli sprawowanej przez powołane instytucje kontroli.

Swobodna ocena stanu faktycznego. Jest wtedy gdy administracja dla urzeczywistnienia stanu prawnego może wybierać między różnymi rozwiązaniami, gdy norma prawna nie determinuje w sposób jednoznaczny skutku prawnego, lecz pozostawia w sposób wyraźny dokonanie takiego wyboru organowi adm. Ustawa pozwala na wybór następstwa prawnego, przy czym można dokonywać wyboru między dwiema lub więcej możliwościami. Administracja oceniając stan faktyczny dopasowuje do niego odpowiedni skutek.

Administracja może działać tylko na podstawie ustawy. Swobodne uznanie przysługuje administracji o ile zostanie jej przyznane przez wyraźny przepis ustawy. Uznanie administracyjne istnieje wówczas, gdy administracja dla urzeczywistnienia stanu prawnego może wybierać między różnymi rozwiązaniami. Uznanie występuje wtedy, gdy norma prawna nie determinuje w sposób jednoznaczny skutku prawnego, lecz pozostawia w sposób wyraźny dokonanie takiego wyboru organowi administracji. Uznanie może polegać na tym, że administracja musi się zdecydować, czy dany środek można w ogóle zastosować albo też jaki ze środków wybrać. Uznanie zapewnia ustawodawca, ponieważ musi ono wynikać z normy prawnej (ustawowej). Technicznie upoważnienie do uznania przybiera formę wyraźnego wskazania na uznanie, przez wyrażenia organ „może”, „jest uprawniony”, bądź wynika z całokształtu uregulowania. Nie ma natomiast uznania, gdy ustawa stanowi, że organ „wyda”, „ustali”, „nakazuje” itd. Uznanie stwarza administracji możliwość działania na własną odpowiedzialność, jakkolwiek na podstawie upoważnienia udzielonego przez ustawę. Zawsze administracja jest zobowiązana mieć „na względzie interes społeczny i słuszny interes obywateli”. Uznanie administracyjne ma zastosowanie przede wszystkim przy załatwianiu spraw indywidualnych, ale nie tylko. Cel uznania i trafność rozstrzygnięcia konkretnego przypadku wymagają szczegółowego wyważenia wszelkich argumentów przemawiających za, jak i przeciw określonemu rozstrzygnięciu. Decyzje administracyjne oparte na uznaniu podlegają kontroli NSA.

Umowa cywilnoprawna to forma działania przynajmniej dwóch samodzielnych stron; akt, który dochodzi do skutku w wyniku zgodnego oświadczenia woli stron. Umowa jako forma działania administracji ma zastosowanie zwłaszcza w sferze majątkowej; gdy administracja nabywa lub zbywa określone składniki majątkowe. Kontrahentem może być osoba fizyczna lub prawna bądź nawet inny podmiot administracji. Swoistość umowy, jako formy działania administracji, wynika stąd, że organ administracji używa umowy jako prawnej formy działania w celu wykonania swoich zadań i dlatego zawieranie umów przez organy administracyjne regulowane jest nie tylko przez przepisy prawa cywilnego, ale również przez prawo administracyjne. Podmioty administracji publicznej w celu racjonalnego wykorzystania środków publicznych oraz przeciwdziałaniu korupcji zobowiązane są stosować procedurę zamówień publicznych. Do umów w sprawach zamówień publicznych stosuje się przepisy kodeksu cywilnego i kodeksu postępowania cywilnego, jeżeli przepisy ustawy o zamówieniach publicznych nie stanowią inaczej. Spory związane z takimi umowami podlegają rozpoznaniu przez sądy powszechne.

W systemie prawnym, w którym istnieje ta forma działania administracji, umowa administracyjna może być zawarta z osobą, w stosunku do której w innym przypadku musiałby być wydany akt administracyjny. Umowę tę zawiera organ administracyjny ze stroną bądź stronami. Umowa administracyjna może powodować nawiązywanie, zmianę bądź znoszenie stosunków administracyjnoprawnych. W naszym porządku prawnym nie ma generalnego upoważnienia dla organów administracji publicznej do zawierania tego rodzaju umów

Porozumienie administracyjne jest instrumentem organizowania działalności podmiotów w sferze przydzielonych im zadań, w szczególności obejmować może sferę stosunków administracyjnoprawnych. Obecnie porozumienia mogą zawierać gminy z organami administracji rządowej w sprawie przejmowania przez organy gminy zadań z zakresu administracji rządowej. Gminy mogą zawierać porozumienia międzygminne w sprawie powierzania jednej z nich określonych przez nie zadań publicznych. Województwo może zawierać z innymi województwami oraz jednostkami lokalnego samorządu terytorialnego z obszaru województwa porozumienia w sprawie powierzania prowadzenia zadań publicznych. Powiat może zawierać z organami administracji rządowej porozumienie w sprawie wykonywania zadań publicznych z zakresu administracji rządowej.

Przyrzeczenie jest szczególnym rodzajem oświadczenia organu administracji, przez które zobowiązuje się on do podjęcia określonego działania albo do dopuszczenia do pewnego działania. Generalnie instytucja przyrzeczenia nie jest w naszym państwie prawnie uregulowana. Można spotkać się z przyrzeczeniem w niektórych ustawach.

Ugoda administracyjna ma charakter ugody pomiędzy stronami postępowania administracyjnego, zawieranej przed organem, przed którym toczy się postępowanie administracyjne. Ugoda ta może być zawarta tylko w indywidualnej sprawie administracyjnej, wyłącznie w czasie trwania postępowania administracyjnego i to tylko w takiej sprawie, w której biorą udział co najmniej dwie strony o spornych interesach. Ugoda administracyjna po jej zatwierdzeniu przez organ administracji, zastępuje decyzje w sprawie.

Postępowanie administracyjne - administracyjne prawo formalne (procesowe), w doktrynie jest definiowane jako określony tryb działań organów administracji publicznej w sprawach dotyczących praw i obowiązków niepodporządkowanych im służbowo konkretnych podmiotów bądź też jako uporządkowany ciąg czynności procesowych, dokonywanych przez organ administracji publicznej i inne podmioty tego postępowania, zmierzających do załatwienia sprawy indywidualnej w drodze decyzji administracyjnej.

W znaczeniu szerokim zalicza się do postępowania administracyjnego także postępowanie uproszczone w sprawach skarg i wniosków oraz w sprawach wydawania zaświadczeń, postępowania karno-administracyjne, postępowania dyscyplinarne, postępowanie egzekucyjne w administracji oraz postępowanie przed sądami administracyjnym, z kolei mianem postępowania administracyjnego w ścisłym znaczeniu określa się rozprawę administracyjną.

Kodeks postępowania administracyjnego wymienia kilkanaście ogólnych zasad postępowania administracyjnego. Są to:

• zasada praworządności (legalności, legalności działania),

• zasada prawdy obiektywnej,

• zasada uwzględniania z urzędu interesu społecznego i słusznego interesu obywateli,

• zasada pogłębiania zaufania do organów Państwa,

• zasada pogłębiania świadomości i kultury prawnej obywateli,

• zasada informowania stron i pozostałych uczestników postępowania,

• zasada czynnego udziału strony w postępowaniu,

• zasada przekonywania,

• zasada szybkości i prostoty postępowania (szybkości i ograniczonego formalizmu postępowania),

• zasada ugodowego załatwiania spornych spraw administracyjnych,

• zasada pisemności,

• zasada dwuinstancyjności,

• zasada trwałości ostatecznych decyzji administracyjnych,

• zasada sądowej weryfikacji (kontroli) decyzji ostatecznych.

Oprócz tego w postępowaniu administracyjnym stosuje się zasady konstytucyjne (demokratycznego państwa prawnego, równości wobec prawa, prawa do sprawiedliwego, jawnego i szybkiego procesu, prawo dostępu każdego do dotyczących go urzędowych dokumentów i zbiorów danych, a także, ujętych też jako ogólne, zasada dwuinstancyjności i praworządności) oraz formułowane przez doktrynę i orzecznictwo poprzez uogólnienie rozwiązań prawnych (zasada oficjalności, dyspozycyjności, domniemania legalności decyzji administracyjnej, swobodnej oceny dowodów).

Kodeks postępowania administracyjnego posługuje się funkcjonalną definicją organu administracji publicznej. Zalicza do nich organy administracji rządowej, organy jednostek samorządu terytorialnego oraz inne organy państwowe i inne podmioty powołane z mocy prawa lub na podstawie porozumień do załatwiania spraw indywidualnych rozstrzyganych w drodze decyzji administracyjnych. Posiadają one kompetencję procesową ogólną. Kodeks postępowania administracyjnego reguluje właściwość miejscową organów administracji publicznej; reguluje też rzeczową, ale w sposób subsydiarny, odsyłając do "przepisów o zakresie działania organu". Ze względu na źródło właściwości przewiduje ustawową, a w niektórych przypadkach delegacyjną.

Ustalając organ wyższego stopnia w danej sprawie pierwszeństwo mają przepisy szczególne, a dopiero później regulacja zawarta w kodeksie postępowania administracyjnego. Ta ostatnia przewiduje, że organami wyższego stopnia są w stosunku do:

• jednostek samorządu terytorialnego - samorządowe kolegia odwoławcze, chyba, że ustawy szczególne stanowią inaczej,

• wojewodów - właściwi w sprawie ministrowie,

• innych organów administracji publicznej - organy nadrzędne lub właściwi ministrowie, a w razie ich braku - organy państwowe sprawujące nadzór nad ich działalnością,

• organizacji społecznych - odpowiednie organy wyższego stopnia tych organizacji, a w razie ich braku - organ państwowy sprawujący nadzór nad ich działalnością.

Organy administracji publicznej przestrzegają właściwości z urzędu. Istnieje możliwość, że organ utraci swoją właściwość. W razie zmiany przepisów, powodujących utratę właściwości przez organ administracji publicznej, powinien on postępowanie umorzyć, a sprawę przekazać organowi właściwemu do jej załatwienia. Między organami administracji może dojść do sporów kompetencyjnych (między organami jednostek samorządu terytorialnego a organami administracji rządowej) oraz do sporów o właściwość; dochodzi do nich, kiedy dwa organy uznają się za właściwe w danej sprawie (spór pozytywny) albo żaden organ nie uznaje się za właściwy (spór negatywny).

Oprócz właściwości zdolność prawną organu administracji publicznej wyznaczają instytucje wyłączenia pracownika, jak i samego organu administracji publicznej.

Stroną postępowania administracyjnego jest, zgodnie z kodeksową definicją, każdy czyjego interesu prawnego lub obowiązku dotyczy postępowanie albo kto żąda czynności organu ze względu na swój interes prawny lub obowiązek. W doktrynie istnieje rozbieżność co do tego, kto stwierdza istnienie tego interesu prawnego. Zdaniem zwolenników koncepcji subiektywnej decyduje o tym wola żądającego wszczęcia postępowania, zdaniem zwolenników koncepcji obiektywnej podstawą legitymacji jest obiektywnie istniejący stosunek materialno-prawny.

Kodeks postępowania administracyjnego przyznaje zdolność administracyjnoprawną wszystkim osobom fizycznym i prawnym. Osoby fizyczne, które nie posiadają zdolności do czynności prawnych działają przez swoich ustawowych przedstawicieli. Strony, które nie są osobami fizycznymi, działają przez swoich ustawowych lub statutowych przedstawicieli. Dla osoby nieobecnej lub niezdolnej do czynności prawnych organ administracji publicznej występuje do sądu z wnioskiem o wyznaczenie przedstawiciela, o ile przedstawiciel nie został wyznaczony. W przypadku konieczności podjęcia czynności nie cierpiącej zwłoki organ wyznacza (w drodze postanowienia, na które nie służy zażalenie) dla osoby nieobecnej przedstawiciela uprawnionego do działania w postępowaniu do czasu wyznaczenia dla niej przedstawiciela przez sąd. W sprawach dotyczących praw zbywalnych lub dziedzicznych w razie zbycia prawa lub śmierci strony w toku postępowania na miejsce dotychczasowej strony wstępują jej następcy prawni. W sprawach dotyczących spadków nie objętych jako strony działają osoby sprawujące zarząd majątkiem masy spadkowej, a w razie ich braku kurator wyznaczony przez sąd na wniosek organu administracji publicznej.

Strona może w postępowaniu administracyjnym ustanowić pełnomocnika. Pełnomocnikiem może być tylko osoba fizyczna, mająca zdolność do czynności prawnych. Przepisy kodeksu postępowania administracyjnego nie stawiają dodatkowych wymagań, te mogą jednak znajdować się w przepisach szczególnych.

Pełnomocnictwo powinno być udzielone na piśmie lub zgłoszone do protokołu. Pełnomocnik dołącza do akt oryginał lub urzędowo poświadczony odpis pełnomocnictwa; adwokat, radca prawny lub rzecznik patentowy może sam uwierzytelnić odpis udzielonego mu pełnomocnictwa. Organ administracji publicznej ma obowiązek z urzędu badać prawidłowość pełnomocnictwa.

Pełnomocnictwo może być udzielone do dokonania konkretnej czynności, niektórych czynności, jak i do zastępowania strony w całym postępowaniu administracyjnym. Kodeks postępowania administracyjnego przewiduje też instytucję pełnomocnictwa domniemanego - w sprawach mniejszej wagi organ administracji publicznej może nie żądać pełnomocnictwa, jeżeli pełnomocnikiem jest członek najbliższej rodziny lub domownik strony, a nie ma wątpliwości co do istnienia i zakresu upoważnienia do występowania w imieniu strony.

Istnieje pewna kategoria czynności, która wymaga osobistego działania stron (np. przesłuchanie stron). Pominięcie pełnomocnika oznacza tyle samo, co pominięcie strony w postępowaniu administracyjnym, nie dotyczy to jednak uprawnień wynikających z przepisów prawa materialnego.

Uczestnicy na prawach strony w postępowaniu administracyjnym, w przeciwieństwie do stron, nie opierają swojego udziału na podstawie interesu prawnego lub obowiązku. Przysługują im prawa procesowe strony - mogą przykładowo żądać rektyfikacji decyzji, składać wnioski dowodowe, wnosić środki zwyczajne i nadzwyczajne oraz zaskarżać decyzję do sądu administracyjnego. Nie mogą za to korzystać z tych uprawnień strony, które są przejawem zasady dyspozytywności w postępowaniu administracyjnym (np. żądanie zawieszenia postępowania, zawarcie ugody administracyjnej, cofnięcie odwołania wniesionego przez stronę).

Organizacje społeczne mogą pełnić funkcję organów administracji publicznej i być stroną. Może także w sprawie dotyczącej innej osoby, jeżeli jest to uzasadnione celami statutowymi tej organizacji i przemawia za tym interes społeczny, występować z żądaniem wszczęcia postępowania albo dopuszczenia jej do udziału w postępowaniu. Organ administracji publicznej, uznając żądanie organizacji społecznej za uzasadnione, postanawia w drodze postanowienia o wszczęciu postępowania z urzędu lub o dopuszczeniu organizacji do udziału w postępowaniu; na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania lub dopuszczenia do udziału w postępowaniu organizacji społecznej służy zażalenie.

Organ administracji publicznej, wszczynając postępowanie w sprawie dotyczącej innej osoby zawiadamia o tym organizację społeczną, jeżeli uzna, że może być ona zainteresowana udziałem w tym postępowaniu ze względu na swoje cele statutowe i gdy przemawia za tym interes społeczny.

Organizacja społeczna, która nie uczestniczy w postępowaniu na prawach strony, może za zgodą organu (wyrażoną w drodze postanowienia) administracji publicznej przedstawić temu organowi swój pogląd w sprawie, wyrażony w uchwale lub oświadczeniu jej organu statutowego. Przedstawienie poglądu nie oznacza jednak udziału organizacji w postępowaniu na prawach strony.

Prokurator bierze udział w postępowaniu administracyjnym, jeżeli wymaga tego ochrona praworządności - zwłaszcza gdy naruszenie prawa lub bezczynność organu narusza interes Rzeczypospolitej Polskiej, podstawowe prawa obywatela lub strona z jakichkolwiek powodów nie jest w stanie chronić swoich praw. Prokurator może:

• zwrócić się do właściwego organu administracji publicznej o wszczęcie postępowania w celu usunięcia stanu niezgodnego z prawem,

• wziąć udział w każdym stadium postępowania w celu zapewnienia, aby postępowanie i rozstrzygnięcie było zgodne z prawem,

• wnieść sprzeciw od decyzji ostatecznej, jeżeli przepisy kodeksu lub przepisy szczególne przewidują wznowienie postępowania, stwierdzenie nieważności decyzji albo jej uchylenie lub zmianę (sprzeciw od decyzji wydanej przez ministra wnosi Prokurator Generalny).

Organ administracji publicznej zawiadamia prokuratora o wszczęciu postępowania oraz o toczącym się postępowaniu w każdym przypadku, gdy uzna udział prokuratora w postępowaniu za potrzebny.

Funkcjonowanie administracji publicznej wiąże się z kontrolą jej działalności. W polskim systemie prawnym wyróżnia się następujące kryteria ze względu, na które dokonuje się tej kontroli, a mianowicie są nimi: legalność, gospodarność, rzetelność i celowość. Te kryteria są sprecyzowane w ustawach. Podkreślić należy tu, iż nie wszystkie podmioty administracji są kontrolowane przez uwzględnienie wszystkich kryteriów, co do tego jak kontrolowany jest podmiot decyduje ustawodawca. Podstawowym celem przeprowadzania kontroli w tych podmiotach ma na celu zapewnienie ich sprawnego funkcjonowania oraz eliminowania wykrytych błędów. Służy również prewencji i usuwaniu podstaw złego funkcjonowania w przyszłości.

Kontrole można podzielić na wewnętrzną i zewnętrzną. W organach administracji publicznej kontroli wewnętrznej dokonują zazwyczaj powołane do tego odpowiednie komórki. Kontrolę zewnętrzną natomiast, przeprowadza organ, który jest wyspecjalizowany do tego typu działalności i jest niezależny. W funkcjonowaniu administracji wyodrębnić należy następujące kontrole: resortową, międzyresortową, prokuratorską, instancyjną oraz kontrolę przeprowadzaną przez Regionalne Izby Obrachunkowe.

W każdym resorcie dokonuje się tzw. kontroli resortowej. Wykonuje ją podmiot podrzędny wobec ministra, który stoi na czele tego resortu. Dzieje się tak za sprawą unormowania zawartego w ustawie o Radzie Ministrów. Mówi on mianowicie o obowiązkach ministrów wobec swoich resortów, czyli między innymi o nadzorze, kontroli odpowiednich podmiotów i instytucji. Te działalności oczywiście dotyczą tych podmiotów, które są podległe danemu ministrowi. Istotne tu jest, iż pomimo odpowiedzialności ministra za te podmioty kontroli dokonuje wyspecjalizowana do tego jednostka, umieszczona w strukturze resortu, można, więc mówić w tym przypadku o wewnętrznej kontroli.

Innym rodzajem kontroli dokonywanej w administracji publicznej jest kontrola międzyresortowa. Nie należy jej utożsamiać z kontrolo resortowa. To jest kontrola, która dokonywana jest przez podmioty kontrolne na zewnątrz resortu. Dotyczy, bowiem podmiotów zewnętrznych, ale podległych resortowi. Takim popularnym rodzajem omawianej kontroli jest inspekcja. Inspekcja może mieć różny zasięg działania, mianowicie może mieć pełny zakres bądź ograniczony.

Jednym z rodzajów kontroli to powszechnie znana kontrola skarbowa. Procedura jej jest unormowana w ustawie o kontroli skarbowej. Organami tej kontroli są: minister właściwy do spraw finansów publicznych, Generalny Inspektor Kontroli Skarbowej, dyrektor urzędu kontroli skarbowej. Kontroli dokonują kompetentni do tego kontrolerzy skarbowi. Kontrolowanym mogą być zarówno osoby prawne jak również osoby fizyczne, gdyż główną funkcja jej jest ochrona interesów Skarbu Państwa, czyli czuwanie nad prawidłowym obiegiem wpływów budżetowych, a przede wszystkim, aby nikt ich nie uszczuplał. Podstawowym takim wpływem są podatki a następnie akcyza.

Innym rodzajem kontroli jest kontrola w ograniczonym zakresie i tak możemy wyróżnić: Inspekcje Informacji Finansowej, Inspekcje Handlową, Inspekcje Sanitarną, Inspekcje Ochrony Środowiska, Inspekcje Ochrony Roślin i Nasiennictwa, Inspekcje Farmaceutyczną. Pierwsza z nich zajmuje się kontrolą finansową podmiotów administracji a nade wszystko przeciwdziała napływowi środków finansowych z nielegalnych bądź nieujawnionych źródeł. Kolejna z wymienionych inspekcji zajmuje się sprawami gospodarczymi i prawami konsumenckimi. Natomiast inspekcja sanitarna ma na celu zapewnienie przestrzegania zasad sanitarnych. Zadaniem inspekcji ochrony środowiska jest zapewnienie ochrony ustawowo sprecyzowanych kryteriów dotyczących środowiska, czyli np. badanie emisji spalin, hałasu, ścieków.

Istnieje również kontrola instancyjna, która różni się znacznie od wyżej wymienionych. Dokonują jej podmioty nadrzędne w stosunku do podmiotu kontrolowanego. Inicjatywa tej kontroli należy do podmiotów z poza administracji, które to korzystają z instytucji odwołania. Podmioty te wszczynają ta procedurę, gdy nie są zadowolone z decyzji organów i w ich przekonaniu jest ona bezprawna. Ta kontrola może mieć charakter pośredni bądź bezpośredni a uzależnione to jest od przedmiotu odwołania.

Innym rodzajem kontroli jest kontrola parlamentarna, sprawowana przez sejm. Ma ona na celu zapewnianie praworządnej działalności Radzie Ministrów. Podlega jej zarówno cała Rada jak również poszczególni ministrowie. Unormowana jest ona w Konstytucji i może mieć charakter kontroli dokonywanej przez całą izbę np. poprzez wotum nieufności, a także poprzez komisje sejmowe i posłów którzy uprawnieni są do składania interpelacji.

Nadrzędnym organem kontrolnym w państwie jest Najwyższa Izba Kontroli.

Kontrola działalności samorządu terytorialnego przeprowadzana jest pod względem legalności, gospodarności i rzetelności.

Kontrola działalności jednostek organizacyjnych i przedsiębiorców jest przeprowadzana pod względem legalności i gospodarności. Kontroler jest upoważniony do swobodnego poruszania się na terenie jednostki kontrolowanej bez obowiązku uzyskiwania przepustki oraz zwolniony jest od rewizji osobistej, jeżeli przewiduje ją wewnętrzny regulamin jednostki kontrolowanej. Kierownik jednostki kontrolowanej zapewnia kontrolerowi warunki i środki niezbędne do sprawnego przeprowadzenia kontroli, w szczególności niezwłoczne przedstawianie do kontroli żądanych dokumentów i materiałów, terminowe udzielanie wyjaśnień przez pracowników jednostki, udostępnianie urządzeń technicznych oraz środków transportu z ich obsługą, a w miarę możliwości oddzielnych pomieszczeń z odpowiednim wyposażeniem.

Kontroler może sporządzać, a w razie potrzeby może zażądać od kierownika jednostki kontrolowanej sporządzenia niezbędnych dla kontroli odpisów lub wyciągów z dokumentów, jak również zestawień i obliczeń na podstawie dokumentów. W razie potrzeby ustalenia stanu faktycznego obiektów lub innych składników majątkowych albo przebiegu określonych czynności, kontroler może przeprowadzić oględziny. Oględziny przeprowadza się w obecności kierownika komórki organizacyjnej, odpowiedzialnego za przedmiot lub czynności poddane oględzinom, a w razie jego nieobecności - pracownika wyznaczonego przez kierownika jednostki kontrolowanej. Z przebiegu i wyniku oględzin sporządza się niezwłocznie protokół, który podpisuje kontroler i osoba wymieniona w ust. 2.

Kontroler może żądać od pracowników jednostki kontrolowanej udzielenia mu, w terminie przez niego wyznaczonym, ustnych i pisemnych wyjaśnień w sprawach dotyczących przedmiotu kontroli. Kontroler może wzywać pracowników jednostki kontrolowanej do stawienia się w celu ich przesłuchania w charakterze świadków. Kontroler może wzywać do osobistego stawienia się w siedzibie jednostki kontrolowanej lub jednostki organizacyjnej Najwyższej Izby Kontroli albo organu administracji rządowej inne osoby w celu ich przesłuchania w charakterze świadków.

Następnym organem uprawnionym do dokonania kontroli administracji publicznej jest Rzecznik Praw Obywatelskich.

Innym bardzo istotnym organem kontrolnym jest Państwowa Inspekcja Pracy. W jego skład wchodzą: Główny Inspektorat Pracy, okręgowe inspektoraty pracy i inspektorzy pracy. Zadaniem ich jest zapewnienie przestrzegania prawa pracy a także zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Kontroluje on pracodawców prywatnych i państwowych. Istotnymi kwestiami poruszanymi podczas kontroli są wynagrodzenie pracowników, czy wypacane są im zgodnie z prawem nadgodziny, czy przestrzegane są przepisy dotyczące urlopów, bezpieczeństwa, czy pracownicy nie są wykorzystywani itp. Zajmuje się ona również wypadkami pracowników podczas świadczenia pracy na rzecz pracodawcy, ich przyczynami i podejmuje działania do ich ewentualnych eliminacji. Dokonać tego może za sprawą opiniowania zmian do kodeksu pracy bądź innych aktów normatywnych z tego zakresu.

Następnym organem kontrolnym jest Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych. jego działalność jest unormowana w ustawie o ochronie danych osobowych. Zadaniem jego jest sprawdzanie czy przestrzegane jest przez różne podmioty zarówno publiczne jak również prywatne prawo każdego do nie rozpowszechniania bez jego zgody dotyczących go danych osobowych. Rozpowszechnianie to dotyczy celowego działania jak i nieprawidłowości przypadkowych. Organ ten powołuje sejm na okres czterech lat. Kontrola danych osobowych polega na sprawdzaniu czy są one przetwarzane zgodnie z prawem, czy są one dobrze przechowywane. Inspektor uprawniony jest do wstępu do pomieszczeń przeznaczonych na przechowywanie danych osobowych, może również żądać udostępnienia mu niezbędnych urządzeń służących do przetwarzania danych. Oprócz tego zadaniem inspektora jest prowadzenie rejestru zbiorów danych osobowych, wydawanie decyzji dotyczących danych osobowych itp.

Istotną kwestią dotyczącą kontroli jest tzw. społeczna kontrola. Polega ona głównie na składaniu skarg i wniosków oraz wszelkiego rodzaju petycji. To prawo zagwarantowane jest w konstytucji. Dokonywana może być ona zarówno bezpośrednio jak i pośrednio, a jej przedmiotem mogą być przykładowo zaniedbania, nieprawidłowości w administracji, naruszenie interesów wnioskującego itd.

W dążeniu do sprawnego funkcjonowania państwa, czyli jego instytucji, ale również i obywateli jest nieuniknione przeprowadzanie kontroli a co za tym idzie funkcjonowanie organów kontrolnych. Opisane organy to tylko niektóre z funkcjonujących, które niejako tylko są wizytówką kontroli przeprowadzanych w państwie prawnym, mającym na celu zapewnienie przestrzegania prawa.