Uniwersytet Łódzki
Wydział Filologiczny
Informacja naukowa i bibliotekoznawstwo
Wykorzystanie i specyfika techniki wywiadu w badaniach czytelniczych
Praca zaliczeniowa
pod kierunkiem:
dr Jacka Ladoruckiego.
Łódź 2010
Gromadzenie danych w wywiadzie polega na uzyskaniu informacji w drodze bezpośredniej rozmowy między „ankieterem” a „respondentem”. Istotą wywiadu jest zatem bezpośredni i zwrotny charakter relacji miedzy uczestnikami badania – z możliwością wzajemnych wpływów – oraz werbalny charakter komunikacji. W praktyce dobry wywiad rzeczywiście ma wszelkie cechy rozmowy, prowadzonej na ustalony z góry temat1.
Wywiad jest rozmową kierowaną w której biorą udział co najmniej dwie osoby: prowadzący wywiad i respondent. Nie jest to po prostu konwersacja lecz taka rozmowa przez którą badający chce uzyskać od respondenta dane określone celem badań. Dlatego socjologowie słusznie wskazują na ten fakt, że jest to swoista metoda badań, w której zakłada się ścisłe współdziałanie ze sobą badającego i respondenta. Wywiad jest pewnym procesem, w którym badający stara się oddziaływać na badanego stawianymi pytaniami i skłonić go do udzielenia wypowiedzi na temat będący przedmiotem badań. Jest to jedna z metod badawczych jaka umożliwia równoległe stosowanie innej – mianowicie obserwacji. Jest to również jedna z najbardziej elastycznych i wnikliwych metod badań społecznych2.
Ze względu na formę wypowiadania się respondentów i sposób przeprowadzania wywiadu, a także ze względu na zachowanie się badającego i ilość uczestników można wyróżnić kilka typów wywiadów, jakie są stosowane w naukach społecznych3.
Możemy zatem wyróżnić następujące wywiady:
Ustne i pisemne
Skategoryzowane i nieskategoryzowane i częściowo skategoryzowane
(inaczej uschematyzowane, nieuschematyzowane i półstandardowe) :
Wywiad skategoryzowany – czyli tzw. kwestionariuszowy, jest przeprowadzony ściśle według wcześniej przygotowanego kwestionariusza. Badającemu w takim wywiadzie nie wolno zmienić nie tylko słów użytych w poszczególnych pytaniach, ale nawet kolejności pytań, zawartych w kwestionariuszu. Celem omawianego wywiadu jest uchwycenie możliwie wszystkich szczegółów dotyczących wypowiedzi i zachowań respondenta w związku ze stawianymi pytaniami oraz zebranie takich danych, które będzie można porównywać z tymi, jakie uzyskano od innych respondentów na ten sam temat.
Wywiad częściowo skategoryzowany, czyli taki, w których badający korzysta z wykazy problemów które powinien poruszyć w trakcie wywiadu : listy pytań, które należy postawić, w formie uznanej przez prowadzącego za stosowną i w dowolnej kolejności; wykazu przedmiotów, jakie należy ewentualnie okazać badanemu itp. środków. Tego rodzaju wywiad daje badającemu większą możliwość manewru w trakcie jego przeprowadzania. A równocześnie pozwala na pewne ujednolicenie danych, jakie uzyskuje się w wywiadach na ten sam temat.
Wywiady nieskategoryzowane to wywiady prowadzone w sposób swobodny, w których badający ma pełną inicjatywę co do tego, jak prowadzić rozmowę, jakie stawiać pytania itd., kierując się jedynie celem, jaki określa dane przedsięwzięcie badawcze. Wywiady te nie pozwalają na uzyskanie danych porównywalnych, czyli danych o charakterze ilościowym lecz umożliwiają zabranie danych, ukazujących uwarunkowania i okoliczności kształtowania się określonych opinii i postaw poszczególnych respondentów. Poprzez wywiady nieskategoryzowane uzyskuje się dane jakościowe pogłębiające znajomość poszczególnych zjawisk, np. motywacji prezentowanych opinii, postaw itp. zachowań poszczególnych respondentów.
Jawne i ukryte – wywiad jest wtedy jawny, kiedy respondent jest poinformowany o tym, że prowadzi się z nim wywiad, a ponadto jest powiadamiany o rzeczywistej roli badającego i o celu badan. W przeciwnym wypadku możemy mówić jedynie o wywiadzie mniej lub bardziej ukrytym.
Indywidualne i zbiorowe – wtedy indywidualny, jeżeli jest prowadzony tylko z jedną osobą. Kiedy prowadzimy wywiad więcej niż z jedna osobą, wówczas mamy do czynienia z wywiadem zbiorowym.
Panelowe – jest to swoisty rodzaj wywiadu, który może występować z dwóch różnych formach :
Pierwsza z nich polega na zadawaniu pytań przez kilku badających jednemu respondentowi , na co najmniej dwóch kolejnych spotkaniach, odbywających się po pewnej przerwie np. na początku i na końcu dyskusji prowadzonej w prasie.
Druga z tych form natomiast polega na zadawaniu pytań przez jednego badającego kilku respondentów, również na co najmniej dwóch spotkaniach, rozdzielonych pewnym czasookresem4.
W wywiadzie daje się wyraźnie rozróżnić trzy fazy5, więc kolejno:
wstępna, czyli wprowadzenie . Faza wstępna służy nawiązaniu kontaktu z respondentem i ogólnemu zorientowaniu się problematyce.
wywiad właściwy . W fazie badania właściwego następuje zebranie informacji w drodze pytań i odpowiedzi.
zakończenie. W fazie końcowej dokonuje się zazwyczaj koniecznych objaśnień oraz uściśleń.
Realizacja wywiadu wymaga nie tylko umiejętności, lecz także pewnych predyspozycji, które ułatwiają kontakt z respondentami. Wywiad, acz ma cechy naturalnej rozmowy, służy jednak uzyskaniu konkretnych informacji, stąd konieczność organizacji oraz prowadzenia, a więc narzucenia określonego toku i ograniczenia swobody tematycznej6.
Prowadzenie wywiadu jest zadaniem trudnym. Wymaga zwięzłości wypowiedzi, szybkiej reakcji oraz taktu w eliminacji objaśnień zbędnych. Zakłada się, że pierwsze pytania powinny wzbudzić ciekawość respondenta, a następne wynikają z logicznego rozwoju tematu, przy czym zwięzłość i unikanie dłużyzn obowiązują zawsze7.
Najwięcej trudności nastręczają kwestie: wzajemnego zrozumienia, zachowania przez respondentów własnych opinii – rejestracji materiału. Pytania i odpowiedzi powinny być rozumiane dokładnie według intencji osób wypowiadających, co wymaga używania tych samych określeń w takich samych, raz objaśnionych znaczeniach8.
Z kolei nawiązany z respondentem kontakt intelektualny powinien służyć wyłącznie swobodzie wypowiedzi na ustalony temat. Tymczasem istnieje niebezpieczeństwo stworzenia sytuacji, w której respondent bezwiednie przejmuje punkt widzenia pytającego lub świadomie ulega jego sugestiom – czego należy unikać. W czasie wywiadu respondent rozkodowuje pytania, interpretuje i zakodowuje odpowiedzi. Wydaje się, że w trakcie rozkodowania oraz interpretacji następują przekłamania nieświadome. Podczas kodowania odpowiedzi natomiast mogą wystąpić świadome „modyfikacje”9.
Ponadto kłopoty stwarza niekiedy zapis wywiadu. Najlepsze rozwiązanie rejestracji mechanicznej (magnetofon, kamera) nierzadko wykluczają sami respondenci, a wówczas pozostaje alternatywa bieżących notatek lub odtwarzania materiału ex post. Ale zapis równoczesny zakłóca naturalny tok wywiadu, a znów przy rejestracji z pamięci część materiału zatraca się bezpowrotnie. Tak więc każda forma zapisu innego niż mechaniczny ma określone niedostatki.
Materiał pochodzący z wywiadu różni się od danych uzyskiwanych w inny sposób. Specyfika tej techniki (zwrotna relacja: badacz – respondent) powoduje że zachodzi możliwość uściślenia faktów i okoliczności, rozwinięcia danych zbyt enigmatycznych, a zwłaszcza indywidualizacji oraz uszczegółowienia informacji. Z drugiej strony materiał podlega subiektywizacji w stopniu wyższym, aniżeli w toku innych badań. A jest to przy tym materiał tak obfity, że mimo selekcji, rzadko w całości poddaje się systematyzacji i opracowaniu10.
Również inaczej niż w pozostałych technikach, kształtuje się w wywiadzie możliwość weryfikacji uzyskanych informacji. Bezpośredni kontakt „personalizacja” respondenta, może skłaniać do udzielania informacji fałszywych, zwłaszcza w przypadku pytań dla respondenta trudnych lub krępujących. Z drugiej strony jednak właśnie badacz dysponuje lepszym aparatem weryfikacji – już po drodze pytań dodatkowych, bądź w formie obserwacji zachowań respondenta.
Powody przekłamań bywają różne. Najczęściej wynikają z obaw przed skutkami wypowiedzi szczerych, ale także ze skrępowania, z niedostosowania pytań do poziomu wiedzy respondenta lub z nieoczekiwanych uprzedzeń osobistych wobec prowadzących wywiad – np. przy nadmiernej różnicy wieku.
Rozróżnia się trzy style prowadzenia wywiadu11.
Wywiad miękki opiera się na partnerskim traktowaniu respondenta i wspólnocie poglądów, a jest stosowany wobec osób nieśmiałych.
Wywiad Twardy natomiast, oparty na pozornej agresywności, która sugeruje bezcelowość mówienia nieprawdy, adresuje się do respondentów nadmiernie pewnych siebie.
Natomiast wobec respondentów opanowanych, zachowujących się z rezerwą, użyteczny jest wywiad neutralny, w którym ankieter pełni rolę „łącznika” między kwestionariuszem a respondentem.
Wywiad najlepiej nadaje się do badania jednostek i pojedynczych zjawisk typowych przykładowych oraz do analiz szczegółowych. Natomiast biorąc pod uwagę charakter materiału i trudności opracowania, a także niedogodności „techniczne” – wywiad raczej nie nadaje się do badan masowych i syntetyzujących. Stosowany często w psychologii, w badaniach czytelnictwa jest wykorzystywany głównie do analizy zjawisk z perspektywy psychologicznej. Niekiedy występuje niesamodzielnie, np. w sprężeniu z ankietą – wtedy jest użyteczny głównie dla weryfikacji określonych informacji lub uściślenia obserwacji z badania podstawowego12.
Bibliografia:
Sztumski J.: Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 2005, s.131-141.
Wojciechowski J.: Czytelnictwo, Kraków 1999 s. 39-42.