KLASYCYZM 1670 - 1760 - 1830 

 

Wielki sukces klasycyzmu rozpoczął się od odkrycia Herculanum i publikacji w połowie XVIII wieku wyników tamtejszych badań archeologicznych, przeistoczenie się klasycyzmu w styl empire było wynikiem odkryć dokonanych podczas napoleońskiej kampanii w Egipcie, ale nurt klasycystyczny był w architekturze obecny stale od epoki renesansu, a szczególnie od czasu wydania w 1570 r. traktatu o architekturze Andrea Palladio. Uważany za symbol baroku pałac w Wersalu, zbudowany niemal sto lat przed początkiem historycznego klasycyzmu jest bardziej klasycystyczny niż barokowy i łączy barokowy przepych (znajdujący wyraz w skali całego założenia i w wyposażeniu wnętrz) z dostojeństwem podkreślającym absolutystyczne aspiracje Ludwika XIV. Historia całego klasycyzmu ma dwa wyraźne nurty, mające początek w architekturze greckiej i rzymskiej. Jeden nawiązuje do "republikańskiej", moralnej estetyki doryckiej świątyni, drugi zaś do "imperialnej", państwowotwórczej estetyki rzymskiego Panteonu, skodyfikowanej w traktacie Andrea Palladio. Połączenie tych dwóch tradycji znalazło wyraz w nieco naiwnej symbolice nowego państwa rodzącego się w szczytowym okresie powodzenia klasycyzmu - w Stanach Zjednoczonych. Klasycyzm, szczególnie w wydaniu neo-greckim znajdował zastosowanie zawsze wtedy, gdy władza chciała podkreślić nadrzędną wartość tzw. racji stanu i moralne obowiązki obywateli wobec państwa - tak było i we Francji i w Niemczech i w Ameryce. Ponieważ historia sztuki składa się z samych paradoksów - najpiękniejsze budowle polskiego klasycyzmu "stanisławowskiego" powstały za rządów króla, który był wprawdzie koneserem sztuki, ale panował w czasie, gdy Polskę wymazywano z mapy Europy.

HISTORYZMY 1750 - 1830 - 1900 

 

W połowie XVIII wieku, gdy zaczynał się oświeceniowy klasycyzm, w Anglii pojawiły się pierwsze budowle w romantycznym stylu gotyckim. Już wtedy gotykowi przypisywano głębsze wartości moralne i kojarzono go z "prawdą architektury" rozumianą jako logiczny związek formy, funkcji i materiału. Klasycyzm był w istocie anachronizmem, ponieważ nowoczesne budowle ubierał w dekoracje wymyślone ponad dwadzieścia wieków wcześniej i w tym kontekście gotyk wydawał się wzorem architektonicznego racjonalizmu. Klasycyzm wyczerpał swoje możliwości, gdy przez Europę przetaczała się fala romantycznych rewolucji społecznych i powstań narodowych, a Anglia przeżywała rewolucję przemysłową. Narastał ferment, który miał wkrótce doprowadzić do rewolucji obyczajowej (Lebensreform) i rewolucji w sztuce. Potrzebny był nowy styl, ale futurystyczne wizje architektury rewolucyjnej Ledoux zbyt związane były z duchem klasycyzmu, a wyszkoleni w akademiach architekci byli bezradni wobec wyzwań epoki. Jak zwykle więc, gdy stare już się zestarzało, a nie wiadomo, czym je zastąpić, powrócono do mody "retro", w której nie było żadnej głębszej idei. W ciągu kilku dziesięcioleci przerobiono wszystkie style historyczne, dobierając je do charakteru budowli według najprostszych skojarzeń. Dla świątyń gotyk (bo taki uduchowiony), dla muzeów renesans (bo "człowiek renesansowy" itd.), dla teatrów barok (bo Ludwik XIV był entuzjastą przedstawień), dla banków styl neogrecki (chyba z powodu "skarbców" w Delfach), sądów i budowli rządowych styl neorzymski, (bo Rzym to rzymskie prawo) itd. itp. Dzisiaj w ocalałych zabytkach dopatrujemy się jakiejś głębszej myśli, ale myśli takiej w historyzmach nie było. W każdym razie myśli o charakterze głębszej estetycznej refleksji. Kiedy Niemcy pokonali Francuzów w 1870 r. i odtworzyli cesarstwo, budowle neogotyckie zniknęły jako zbyt "francuskie" i zastąpiono je neoromanizmem uważanym za styl "ottoński". Kiedy w 1824 r. rozpisano konkurs na Friedrichswerdersche Kirche, wybitny architekt epoki Karl Friedrich Schinkel przedstawił alternatywne wersje projektu w czterech różnych stylach, nie dlatego, że nie wiedział, na co się zdecydować, ale dlatego, że nie wiedział, czego chce komisja konkursowa. W rezultacie w całej Europie jednocześnie powstawały projekty w najróżniejszych odpowiadających miejscowym potrzebom lub wyobrażeniom stylach.

Palladianizm – styl w architekturze zapoczątkowany przez Andrea Palladio. Budowle wzniesione przez tego architekta i jego naśladowców cechuje konsekwentność układów konstrukcyjnych, umiarkowanie w dekoracji, stosowanie wielkiego porządku obejmującego całą wysokość budynku. Palladio był zwolennikiem funkcjonalności, klasycznego monumentalizmu. Jego dzieła nawiązują do porządków antycznych. W latach późniejszych palladianizm rozwinął się w krajach protestanckich, zwłaszcza w Holandii i Anglii był postrzegany jako styl przeciwstawny barokowi, uznawanemu za styl papiestwa.