Praca Senat

SPIS TREŚCI

Wstęp

Rozdział I

HISTORIA PARLAMENTARYZMU W POLSCE

  1. Parlamentaryzm polski do roku 1795

  2. Organy władzy ustawodawczej w czasach Drugiej Rzeczypospolitej

  3. Rola Senatu w Polsce do roku 1939

Rozdział II

PARLAMENT POLSKI PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ

2.1. Parlamentaryzm polski w latach 1944-1989

2.2. Okrągły stół początkiem transformacji ustrojowej

Rozdział III

ROLA I POZYCJA SENATU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ W ŚWIETLE

USTAWY ZASADNICZEJ

  1. Umocowanie Senatu w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej

  2. Rola Senatu w stanowieniu prawa w Rzeczypospolitej Polskiej

  3. Organy i kompetencje Senatu

Podsumowanie

Bibliografia

WSTĘP

Zarówno w polskich środowiskach politycznych, jak i w mediach cyklicznie już wznawiana jest dyskusja (zazwyczaj przed wyborami parlamentarnymi) nad sensem istnienia Senatu w polskim ustroju parlamentarnym. Celem prezentowanej pracy nie jest udział w tej dyskusji, lecz obiektywne zaprezentowanie tematu i pokazanie roli Senatu, jaką powinien on spełniać według Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Senat jest Wyższą Izbą Parlamentu i jako taki spełnia niejako nadzorczą rolę nad pracami Izby Niższej (Sejmu). Oznacza to prawo do wnoszenia poprawek lub odrzucania uchwał przyjętych przez Sejm oraz posiadanie inicjatywy ustawodawczej.

Praca niniejsza składa się z trzech rozdziałów. Rozdział pierwszy poświęcony jest historii parlamentaryzmu w Polsce. Omawia on parlamentaryzm polski od czasów plemiennych do roku 1795, organy władzy ustawodawczej w czasach Drugiej Rzeczypospolitej oraz rolę Senatu w różnych okresach jego funkcjonowania do roku 1939.

Rozdział drugi poświęcony jest dziejom parlamentu polskiego po drugiej wojnie światowej, przy czym w podrozdziale pierwszym zaprezentowano lata 1944 – 1989, czyli czasy tzw. Polski Ludowej, okres manifestu PKWN, referendum 3xtak i obowiązywania Konstytucji z 1952 roku, tzw. stalinowskiej, w podrozdziale drugim zaś przedstawiono etapy rozwoju demokratycznych struktur parlamentarnych rozpoczętych obradami okrągłego stołu.

Rozdział trzeci omawia rolę i pozycję Senatu RP w świetle Ustawy Zasadniczej, w tym umocowanie Senatu w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, rolę Senatu w stanowieniu prawa oraz organy i kompetencje Senatu.

Całość zakończono podsumowaniem

Rozdział I

HISTORIA PARLAMENTARYZMU W POLSCE

  1. Parlamentaryzm polski do roku 1795

Początków polskiego parlamentaryzmu należy szukać w czasach przed Mieszkiem I. Ludzie zbierali się na wiecach i wypowiadali na różne tematy. Pierwsi władcy zasięgali rady najbliższego otoczenia, np. urzędników królewskich, kasztelanów, wojewodów, biskupów. Z ich wolą władca często się liczył. 

Z chwilą rozbicia dzielnicowego władza poszczególnych książąt malała. Władcy uzależniali się od rycerstwa i możnych. W sprawach ważnych zwoływano zgromadzenia, ale nie wszyscy mogli w nich uczestniczyć.

Po zjednoczeniu państwa polskiego przez Władysława Łokietka w XIV wieku władcy zwoływali zgromadzenia, np. z dawnych dzielnic lub międzydzielnicowe. Powoli kształtował się zwyczaj, że władca musiał zasięgać opinii możnych i rycerstwa. W połowie XIV wieku powstała Rada Królewska - poprzedniczka senatu, składająca się z najwyższych dostojników państwa. Król za ich radą kierował wszystkimi sprawami królestwa.

W 1374 roku Ludwik Węgierski wydał w Koszycach przywilej dla szlachty. Chcąc zapewnić następstwo tronu córce, zapewniał szlachtę, że będą płacić podatku tylko 2 grosze za łan. Każda decyzja dotycząca zwiększenia podatku wymagała odtąd zgody szlachty, która w tym celu musiała się zebrać. Niektórzy twierdzą, że kamieniem węgielnym polskiego parlamentaryzmu jest zgoda na zwiększenie podatku.

1382 rok dał początek zjazdom generalnym całego królestwa, tj. Rady Królewskiej z udziałem urzędników ziemskich, ogółu szlachty oraz przedstawicieli miast, w celu wyboru króla i uchwalenia podatków - był to zalążek Sejmu.

Z 1453 roku pochodzi pierwsza wzmianka o obradach na zjeździe generalnym dwóch izb: Senatu i posłów ziemskich. Naznaczono wtedy także przy królu stałą rezydencję czterech członków Rady Królewskiej. Od połowy XV wieku ustała tradycja zwoływania Rady Królewskiej w pełnym składzie - poza zjazdami generalnymi, król odbywał naradę tylko z częścią senatorów1.

Datą, od której mówi się o początkach polskiego parlamentu rozumianego w pełni był rok 1493. Wtedy uformował się Sejm jako organ ogólnopaństwowy, uchwalający ustawy za zgodą trzech czynników: Króla, Senatu i Izby Poselskiej. Początkowo znaczenie izby poselskiej było małe, gdyż sprowadzało się jedynie do przekazywania władcy opinii, próśb i pomysłów dotyczących spraw państwa i stanu szlacheckiego. Król często jednak podejmował decyzje niezgodne z powszechną wolą izby poselskiej.

Pewne zmiany zaszły za panowania Aleksandra Jagiellończyka, który to pod presją senatorów wydał przywilej zapewniający Senatowi ster władzy w państwie (po koronacji odmówił jego potwierdzenia). Po kilku latach, w 1505 roku, na sejmie w Radomiu ustalono wzajemne prawa i obowiązki: Króla, Senatu i Izby Poselskiej. Władca przyrzekł, że odtąd nic nowego bez zgody Senatu i Izby Poselskiej nie może być podjęte. W ten sposób doszło do zrównania znaczenia Rady Królewskiej i ogółu szlachty w sprawach dotyczących rządzenia krajem.

Kolejnym krokiem był rok 1573, kiedy to królem Polski został Henryk Walezy - pierwszy król elekcyjny. Henrykowi kazano przyjąć prawo, że król nie może czynić nic w sprawach Rzeczpospolitej bez zgody Senatu i co 2 lata będzie zwoływał Sejm. W artykułach henrykowskich władca musiał iść na pewne konkretne ustępstwa:

Po wypełnieniu artykułów henrykowskich Sejm był ukształtowany i składał się z Izby Poselskiej i Senatu, które obradowały oddzielnie. Pod koniec trwania Sejmu spotykali się razem w sali senatorskiej, by tam wspólnie podjąć uchwały zwane konstytucjami. 

Zanim doszło do zwołania Sejmu, król wysyłał listy do możnych z informacją o chęci zwołania Sejmu w sprawach, które będą przedmiotem dyskusji itp. Później król przesyłał informacje do senatorów, żeby zwołali sejmiki w zwyczajowo ustalonym miejscu. Wybierano marszałka sejmikowego. Na sejmik król wysyłał swego legata - przedstawiał on, propozycje króla, które miały być omawiane. Zebrani ustosunkowywali się do tych propozycji, dołączali swoje „petita”. Tak powstały instrukcje królewskie.

Każdy sejmik wybierał posła, który był nim tylko na czas trwania Sejmu. Posła wybierano większością głosów pod koniec sejmików. Potem zwoływano sejmy prowincjonalne (było 6 prowincji). Na te sejmy przybywali posłowie, żeby uzgodnić stanowiska w różnych sprawach. Nie spełniały one jednak funkcji, bo posła wiązały postanowienia sejmikowe.

W 1652 roku poseł Siciński po raz pierwszy użył „liberum veto” - Sejm został zerwany, bo uznano to za prawo. Sejmy zaczęto zrywać coraz częściej. W 1652 roku poseł Siciński po raz pierwszy użył „liberum veto” - Sejm został zerwany, bo uznano to za prawo. Sejmy zaczęto zrywać coraz częściej.

Izba poselska składała się z posłów wybieranych na sejmikach przedsejmowych w województwach czy ziemiach przez ogół szlachty, w tym także przez senatorów. Za Zygmunta I na tle nieporozumień między szlachtą i senatorami dochodziło niekiedy w Wielkopolsce do odrębnego wyboru połowy posłów przez senatorów, a drugiej połowy przez szlachtę. Z powodu dużego sprzeciwu szlachty praktyka ta została zaniechana.

Liczba wysyłanych posłów początkowo wahała się, ostatecznie uchwaliła się zwyczajowo. Nie była ona proporcjonalna do wielkości czy zaludnienia danego obszaru, ale każde województwo czy ziemia miały ją ustaloną odrębnie dla siebie. Po 1569 roku izba poselska liczyła ok. 170 posłów3.

W 1504 roku konstytucją określono, kto wchodzi w skład Senatu:

Senat liczył około 140 senatorów. Członkowie Senatu pełnili swoje funkcje dożywotnio. Byli to przede wszystkim wielcy możnowładcy świeccy i duchowni, przedstawiciele najzamożniejszych rodów. Wprawdzie wśród senatorów nie brakowało również średniej szlachty, bo nie istniały żadne formalne przepisy ograniczające szlachcie dostęp do senatu, jednak dominująca rola przypadała możnowładcom. 

Posłowie byli uważani nie za reprezentantów ogółu szlachty całej Rzeczpospolitej, ale poszczególnych województw czy ziem. Samodzielność posłów krępowały instrukcje, które od czasów Zygmunta I stały się nieodłącznym zjawiskiem przy pełnieniu funkcji poselskiej. Zarówno Sejm jak i sejmiki były instytucjami zdecydowanie szlacheckimi. Duchowieństwo miało swych przedstawicieli w Senacie, biskupi diecezjalni uczestniczyli także w posiedzeniach sejmików. Natomiast ogół duchowieństwa mógł udzielać zezwolenia na podatki na synodach prowincjonalnych. Stałe prawo zasiadania w sejmiku generalnym miały miasta Prus Królewskich, ale ich przedstawicieli nie wysyłano jako posłów na Sejm. Jedynie Kraków, a po 1569 roku Wilno miały prawo wysyłania na Sejm dwóch posłów, ale nie mieli prawa głosu na nim. W późniejszym czasie takie uprawnienia uzyskał też Lwów, Kamieniec Podolski i Lublin4.

Zdarzało się, że na sejmikach byli obecni w formie obserwatorów mieszczanie, natomiast nic nie wiadomo, żeby pojawiali się na nich chłopi. Żydzi z kolei wysyłali swych przedstawicieli na ogólne zjazdy żydowskie - wady.

Podstawa społeczna polskiego parlamentaryzmu była dość wąska, co miało wpływ na losy Sejmu, a w końcu polskiej państwowości. Natomiast procent ludności uprawnionej do uczestnictwa w życiu parlamentarnym wobec liczebności polskiej szlachty był wysoki. W rzeczywistości jednak na zjazdy sejmików przybywało niewiele szlachty, bo było to uprawnienie, a nie obowiązek.

Rola i zadania Sejmu wykrystalizowały się w XVI wieku. Sejm stał się decydującym organem władzy w państwie. Do jego kompetencji należało:

Od XVII wieku znacznie wzrosły uprawnienia Sejmu. Od sprawności jego funkcjonowania i zdolności wprowadzania w życie uchwał sejmowych zależały dalsze losy Rzeczpospolitej. Tym samym coraz bardziej malała rola króla w rządzeniu państwem.

Pod koniec panowania Augusta III stronnictwo Familia zaczęło forsować konieczność przeprowadzenia reform państwowych. Na reformy obrano nowe wybory króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Na sejmie konwokacyjnym w 1764 roku przedstawiono projekt głębokich reform: 

Następne reformy próbowano prowadzić w kolejnych latach, ale przeszkadzała w tym głównie Rosja. Wykorzystując słabość Polski, Katarzyna zażądała od króla przywrócenia praw innowiercom. Sejm w 1768 roku uchwalił prawa kardynalne:

Gwarantem stała się Rosja. Gdyby te prawa nie były przestrzegane, Rosja miała interweniować. Przeciwnicy tych postanowień zawiązali w 1768 roku konfederację barską. Była to typowa „ruchawka” szlachecka. Ostatnim etapem było porwanie króla w listopadzie 1771 roku na rogatkach Warszawy. Króla wywieziono i swobodnie puszczono. W 1772 roku doszło do I-go rozbioru Polski. Zaborcy zażądali legalizacji rozbiorów, co też i nastąpiło. Sejm:

  1. zalegalizował rozbiory,

  2. utworzył Komisję Edukacji Narodowej w 1773 r.,

  3. powołał Komisję Rozdawniczą,

  4. w oparciu o dobra jezuickie zaczęto reformować oświatę.

  5. powołano Komisję ds. Ksiąg Elementarnych,

  6. powołano seminaria nauczycielskie,

  7. przeprowadzono reformę polityczną - powołano pierwszy rząd centralny - Radę Nieustającą7.

Ostatnią wielką reformą przeprowadzoną przez polski parlament przed 1795 r. były reformy Sejmu Wielkiego, poprzedzone publicystyką, a zewnętrznie wybuchem wojny między Rosją a Turcją. Król przyrzekł, że Polska pomoże Rosji, ale będzie można zwołać Sejm. Atmosfera była bardzo napięta, zwalczały się obozy: konserwatywny, postępowy i królewski.

Sejm Wielki:

  1. wypowiedział gwarancje rosyjskie,

  2. rozwiązał Radę Nieustającą,

  3. zwiększył liczbę wojska do 100 tysięcy, potem do 65 tysięcy,

  4. przedstawił projekt opodatkowania duchowieństwa (ofiara 20 groszy) i szlachty (10% majątku), żeby mieć pieniądze na reformę wojska; ponieważ z tych podatków wpłynęło bardzo mało pieniędzy, postanowiono sprzedać starostwa (królewszczyzny), które były własnością państwa,

  5. powołał deputację ds. prawa dla miasta,

  6. powołał deputację ds. reformy rządu8.

Sejm po 2 latach nie rozwiązał się. Zebrano drugi komplet posłów (większość patriotyczna), prace nad konsultacją szły szybciej i sprawniej. W 1791 roku wydano prawo o sejmikach: wyeliminowano gołotę szlachecką, wprowadzono cenzus majątkowy, w Sejmie mogli zasiadać tylko ci, których było na to stać. Ogłoszono także prawo o miastach - dopuszczono mieszczan do życia publicznego, urzędów, pozwolono na kupno majątków szlacheckich. Te dwa prawa weszły w skład Konstytucji 3-go Maja. W konstytucji dokonano także podziału władzy na:

W sprawie chłopów nic nie postanowiono, wzięto ich jedynie pod opiekę prawną.

  1. Organy władzy ustawodawczej w czasach drugiej Rzeczypospolitej

Po odzyskaniu niepodległości 11 listopada 1918 roku Józef Piłsudski na wniosek Prezydenta Rady Ministrów podpisał uchwalony przez  Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej  Ustrój dekret z 22 listopada 1918 roku o najwyższej reprezentacyjnej władzy Republiki Polskiej. Stwierdzał on, że: Józef Piłsudski obejmuje, jako Tymczasowy Naczelnik Państwa, Najwyższą Wadzę Republiki Polskiej i będzie ją sprawował aż do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego,  Rząd Republiki Polskiej stanowią mianowani przez niego odpowiedzialni przed Naczelnikiem Państwa aż do zebrania się Sejmu Prezydent Ministrów i Ministrowie, projekty ustawodawcze, uchwalone przez Radę Ministrów, podlegają zatwierdzeniu przez Naczelnika Państwa i uzyskują moc obowiązującą, o ile sama ustawa inaczej nie stanowi, z chwilą ogłoszenia w „Dzienniku Praw Państwa Polskiego"; tracą one moc obowiązującą, o ile nie będą przedstawione na pierwszym posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego do jego zatwierdzenia, akty rządowe kontrasygnuje Prezydent Ministrów, sądy wydają wyroki w imieniu Republiki Polskiej, wszyscy urzędnicy Państwa Polskiego składają przysięgę na wierność Republice Polskiej, mianowanie wyższych urzędników państwowych, zastrzeżone w myśl przepisów dotychczasowych Głowie Państwa, wychodzić będzie od Naczelnika Państwa, na propozycję Prezydenta Ministrów i właściwego Ministra, budżet Republiki Polskiej na pierwszy okres budżetowy uchwali Rząd i przedłoży do zatwierdzenia Naczelnikowi Państwa. Jak więc z tego wynika, w pierwszych latach niepodległości Józef Piłsudski, jako Naczelnik Państwa, miał w Polsce władzę absolutną10.

Wybory do Sejmu Ustawodawczego przeprowadzono w dniu 26 stycznia 1919r. Sejm zebrał się zwołany dekretem Naczelnika Państwa, w dniu 9 lutego 1919r. 
Sejm przyjął oświadczenie Józefa Piłsudskiego, że składa urząd Naczelnika Państwa, do wiadomości i podziękował za sprawowanie urzędu w służbie dla Ojczyzny.
W wyniku prac pierwszego Sejmu Ustawodawczego w dniu 20 lutego1919r. została uchwalona Mała Konstytucja. Był to tymczasowy akt prawny regulujący ustrój państwa do czasu opracowania w pełni dojrzałej konstytucji. 

Władzę sprawował Sejm Ustawodawczy, który był władzą suwerenną, miał wyłączne prawo uchwalania ustaw, a ponadto od roku 1920 posiadł prawo do decydowania o zaciąganiu kredytów i emisji banknotów. Sejm powierza dalsze sprawowanie urzędu Naczelnika Państwa Józefowi Piłsudskiemu. Naczelnik Państwa stał na czele administracji cywilnej i wojskowej. W uzgodnieniu z sejmem powoływał rząd i reprezentował państwo na arenie międzynarodowej. Każdy akt państwowy Naczelnika wymagał zatwierdzenia odpowiedniego ministra i premiera, nie był on więc w pełni niezależny. Rząd obejmował głównie takie działy jak; gospodarka, oświata i kultura, a wyróżniała go silna władza premiera. Naczelnik Państwa i rząd był odpowiedzialny w swych działaniach przed sejmem. Na mocy małej konstytucji Polska była republiką burżuazyjno – demokratyczną.

Mała Konstytucja obowiązywała do momentu uchwalenia pełnej konstytucji, a stało się to 17 marca 1921 roku. Wprowadzenie tego aktu poprzedzały dyskusje na temat wielu przedłożonych projektów, zacząwszy od tzw. "pomysłu amerykańskiego" autorstwa Józefa Buzka, poprzez "ludowy" opracowany przez Mieczysława Niedziałkowskiego, aż po model "francuski", którego autorem był Władysław Wróblewski. Ostatecznie nowa ustawa zasadnicza opierała się na wypróbowanym modelu ustrojowym znanym z republiki francuskiej ustalonym w konstytucji z roku 1875, który notabene nie do końca się tam sprawdził. Była ona rezultatem kompromisu i porozumienia stronnictw lewicowych i prawicowych.

Konstytucja określała reguły ustrojowe obowiązujące w Rzeczypospolitej. Przede wszystkim we wstępie nowej ustawy zasadniczej uwidoczniono zasadę ciągłości polskiego państwa. Stwierdzano, że Rzeczpospolita nie jest jakimś nowym, powstałym u progu XX wieku państwem, lecz jest krajem odrodzonym po ponad stuletniej niewoli.

Art. 1 ogłaszał, że w suwerennej Polsce będzie istniał republikański model ustroju politycznego, co zostało wyrażone się w nazwaniu kraju "Rzeczypospolitą". Określenie to nawiązywało do przedrozbiorowej tradycji i było używane na oznaczenie republikańskiego ustroju, a w dodatku podkreślało ciągłość państwa polskiego.

Kolejnym istotnym postulatem stało się zwierzchnictwo narodu, określone w artykule 2, który stwierdzał, iż "władza zwierzchnia winna należeć do narodu", co oznaczało ni mniej ni więcej możliwość dopuszczenia do współudziału w politycznym życiu ogółu obywateli. Z tejże zasady wynikała również swoboda formowania i działania ugrupowań politycznych, jako organizacji pośredniczących pomiędzy obywatelami a państwem. Naród jako dzierżyciel (dysponent) zwierzchniej władzy w kraju sprawował ją formalnie za pośrednictwem parlamentu. Z tego ustępu wynikała przyjęta przez marcową konstytucję podstawowa reguła demokracji reprezentacyjnej.

Następnym z zaprowadzonych kanonów była zasada podziału władzy, która stanowiła podstawę organizacyjnej struktury państwa. Konstytucja wprowadzała podział na władzę ustawodawczą dzierżoną przez senat i sejm; władzę wykonawczą wypełnianą przez prezydenta wraz z radą ministrów, a także władzę sądowniczą wykonywaną przez niezawisłe trybunały i sądy. System dzielący władzę miał ułożyć harmonijną współpracę ciał ustawodawczych z wykonawczymi, a jednocześnie gwarantować przestrzegania praw obywatelskich i hamować autorytarne pragnienia władzy wykonawczej.

Senat i sejm były wybierane na mocy pięcioprzymiotnikowego prawa wyborczego, czyli oznacza to, że wybory były powszechne, bezpośrednie, proporcjonalne, tajne i równe. Do sejmu prawo wyborcze czynne przysługiwało każdemu obywatelowi, który ukończył 21 lat, natomiast, aby móc czynne do senatu musiał mieć 30 lat. Wyjątek stanowili wojskowi w czynnej służbie oraz osoby, których prawa publiczne zostały ograniczone lub całkowicie ich tych praw pozbawiono. Prawo wyborcze bierne przysługiwało 25 letnim osobom w przypadku izby niższej oraz 40 letnim, jeżeli chodzi o senat. Konstytucyjna kadencja obydwu izb wynosiła 5 lat. Izba poselska składała się z posłów w liczbie 444, a senatorska ze 111 senatorów, przy czym obie mogły zostać rozwiązane postanowieniem prezydenta przy poparciu 3/5 ustawowej liczby przedstawicieli senatu.

Uprawnienia senatu i sejmu można rozdzielić na 4 konkretne kategorie i były to kolejno kompetencje:

  1. ustrojodawcze, umożliwiające sejmowi i senatowi dokonywanie rewizji i zmian w konstytucji w trybie określonym.

  2. ustawodawcze, które polegały na ustanawianiu praw prywatnych i publicznych. Zgodnie z postanowieniami konstytucji marcowej bez zgody izby poselskiej nie wolno było uchwalić jakiejkolwiek ustawy.

  3. kontrolne, przysługiwały w pełnym wymiarze sejmowi, a w ograniczonym senatowi. Obydwie izby posiadały możliwość interpelacji. Natomiast przywilej pociągania członków rządu do odpowiedzialności politycznej, czyli parlamentarnej, a także prawnej, czyli konstytucyjnej miał jedynie sejm. Całą państwową administrację pod kątem finansowym miał kontrolować nowo powołany organ zwany Najwyższą Izbą Kontroli. Rodzajem nadzoru była też konieczność wyrażenia zgody przez sejm na wypowiedzenie wojny albo zawarcie pokoju przez prezydenta, a także na wprowadzenie przez członków rządu stanu wyjątkowego.

  4. elekcyjną, ponieważ obie izby parlamentu, połączone we wspominanym już Zgromadzeniu Narodowym, decydowały o wyborze prezydenta11.

Praca senatu i sejmu miała charakter sesyjny, a organizację i sposób funkcjonowania obydwu izb sankcjonowała konstytucja i szczegółowe regulaminy. Senatorowie i posłowie byli reprezentantami całości narodu, ale jednocześnie nie byli ściśle związani z instrukcjami wyborców. W dodatku byli wyposażeni w uprzywilejowaną pozycję względem prawa w postaci nietykalności poselskiej i immunitetu parlamentarnego. Nietykalność poselska wyrażała się tym, że parlamentarzyści za naruszenie wolności innej osoby i popełnienie przestępstwa karnego mogli zostać pociągnięci do odpowiedzialności wyłącznie za zgodą senatu lub sejmu. Immunitet zaś uwalniał senatora lub posła od ponoszenia odpowiedzialności za prywatną działalność jakkolwiek powiązaną z wykonywaniem swoich powinności.

Konstytucja marcowa ponadto wprowadzała oraz gwarantowała liczne swobody i prawa obywatelskie. Wpływ liberalnych idei na zawartość konstytucji spowodował, że zatwierdzono w niej prawa podmiotowe, które w wydatny sposób ograniczały wszechwładzę państwa. Znajdujące się w tekście konstytucji prawa możemy pogrupować na trzy rodzaje: polityczne, obywatelskie oraz wolnościowe.

Do tych pierwszych zaliczano bierne i czynne prawo wyborcze do senatu, sejmu i wszelkich organizacji samorządowych, jak i również prawo do sprawowania urzędów publicznych i stanowisk administracyjnych. Ten zestaw praw była istotą zabezpieczającą ustrój demokratyczny.

Do kategorii praw obywatelskich zaliczamy: prawo do chronienia życia, równość względem prawa, wolność wyznania i sumienia, oraz prawo do dochodzenia swoich strat i krzywd na drodze sądowej.

Strażnikiem wszystkich zapisanych w konstytucji praw zostały niezawisłe sądy. One też decydowały o możliwości ograniczenia wolności osobistej, na podstawie przypadków przewidzianych w ustawie karnej. Niedozwolone było np. stosowanie kar cielesnych. Od wszystkich postanowień administracyjnych można było się odwoływać do specjalnych sądów administracyjnych.

Konstytucja marcowa wprowadziła również instytucję tzw. praw społecznych. Chodziło tu o sprawy i prawa wymagające aktywności państwa (tzw. pozytywne prawa), a nie tylko powstrzymywania się przed działaniami, jak w kwestii praw obywatelskich, politycznych i wolnościowych (tzw. prawa negatywne)12.

Nowelizacji konstytucji dokonano w roku 1926. Szła w stronę wzmocnienia pozycji organów wykonawczych, czyli prezydenta oraz rządu kosztem uprawnień senatu i sejmu. Prezydent został w niej wyposażony w możliwość rozwiązywania obydwu izb parlamentu jeszcze przed końcem kadencji, na życzenie Rady Ministrów. Równocześnie sejm stracił swoje prawo do przeprowadzenia samorozwiązania. Prezydent państwa posiadał od tej pory również prawo do wystawiania rozporządzeń o mocy równej ustawom. Kompetencja ta mogła być jednak realizowana tylko między kadencjami i sesjami parlamentu, chyba że prezydent dostałby specjalne upoważnienia pozwalające na korzystanie z tego przywileju także w przeciągu kadencji. Wszystkie powstałe w taki sposób rozporządzenia traciły moc, jeśli nie zostały przedłożone sejmowi do przegłosowania w przeciągu dwóch tygodni, bądź zostały postanowieniem sejmu uchylone. Głowa państwa otrzymała też nadzwyczajne uprawnienia budżetowe, dzięki którym mogła przedstawić rządowy projekt ustawy budżetowej jako obowiązujący w wypadku, kiedy obie izby parlamentu nie zajęły w wyznaczonym czasie stanowiska wobec zgłoszonego projektu. Od tej chwili sejm mógł debatować nad wotum nieufności względem rządu dopiero podczas następnego posiedzenia od momentu jego przedstawienia, co miało dać rządowi czas i możliwość na zastosowanie zaradczych środków13.

Kolejna nowelizacja Ustawy Zasadniczej miała miejsce 23 kwietnia 1935 roku.

Konstytucja marcowa w wersji poprawionej obowiązywała do 23 kwietnia 1935 r., czyli do momentu podpisania przez głowę państwa, nowej konstytucji, nazwanej kwietniową. Nowa ustawa zasadnicza przyjmowała rozwiązania i założenia ustrojowe zupełnie różne od takich, na których opierała się konstytucja marcowa. W pierwszej kolejności zmieniała się koncepcja charakteru państwa, co zapowiedziano już artykule 1 mówiącym o odejściu od wcześniejszych założeń prawnej organizacji narodu i zamienieniem jej terminem państwa jako prawnego porządku, będącego dobrem wspólnym. W konstytucji kwietniowej przyjęto regułę koncentracji rządów w osobie głowy państwa. Przestawały obowiązywać zasady mówiące o zwierzchnictwie narodu, oraz podział władz.

Artykuł 3 przedstawiał organy państwa, które pozostawały pod ścisłym zwierzchnictwem prezydenta. Znalazły się tu kolejno: rząd, senat, sejm, kontrola państwowa, sądy i siły zbrojne. Zakres kompetencji każdego z tych podmiotów był określony w tekście konstytucji, z tym że sprawy nie będące całkowicie w zastrzeżeniu dla innych organów należały do kompetencji rządu.

Nadrzędnym organem w kraju był prezydent, w związku z czym nowa konstytucja wprowadzała nadzwyczajny sposób elekcji na tenże urząd. Uczestniczyli przy tym zarówno ustępujący prezydent oraz specjalnie ukonstytuowane Zgromadzenie Elektorów, a ewentualnie również ogół społeczeństwa, przy czym pozycję dominującą pozycję zachowywał odchodzący prezydent. Nowo powołane Zgromadzenie Elektorów składało się z osób obieranych przez senat i sejm. Izba niższa parlamentu desygnowała 50 członków, a wyższa 25, ponadto w skład zgromadzenia wchodziło pięciu wirylistów (marszałkowie obu izb, premier, Generalny Inspektor Sił Zbrojnych oraz przewodniczący Sądu Najwyższego). To nadzwyczajne gremium wskazywało spośród siebie pierwszego kandydata na głowę państwa. Drugiego kandydata typował ustępujący prezydent, co prowadziło do rozpisania powszechnego głosowania. Jeśli jednak odchodzący prezydent zrzekł ze swego uprawnienia, nową głową państwa zostawał kandydat wyłoniony ze Zgromadzenia Elektorów. Koncepcja ta nigdy jednak nie została sprawdzona w praktyce.

Kadencja prezydenta trwała 7 lat, a w przypadku wojny czas jego urzędowania wydłużał się do upłynięcia trzech miesięcy od podpisania pokoju. Funkcję zastępcy prezydenta powierzano tym razem marszałkowi senatu, któremu przysługiwały wszelkie uprawnienia głowy państwa. Jak pamiętamy w poprzednim systemie rolę tę spełniał marszałek sejmu14.

Kompetencje prezydenta możemy podzielić na: ustawodawcze i wykonawcze, a także kontrolne oraz nadzwyczajne w przypadku wojny. Do prezydenckich kompetencji ustawodawczych zaliczano wydawanie dekretów o mocy ustawy:

  1. z uwagi na zwierzchnictwo nad administracją i siłami zbrojnymi.

  2. w przerwach pomiędzy kadencjami i sesjami parlamentu.

  3. na podstawie ustawowego upoważnienia.

  4. posiadał on prawo weta wstrzymującego ustawy przegłosowane przez sejm i senat; mianował też 1/3 senatorów, czyli 32; zwoływał posiedzenia senatu i sejmu; otwierał, odraczał oraz zamykał sesje obydwu izb, a także dokonywał urzędowego, oficjalnego ogłoszenia prawa, czyli tzw. promulgacji i nadzorował publikację ustaw15.

Kwietniowa ustawa zasadnicza, w zestawieniu z marcową, zdecydowanie zmniejszyła rolę parlamentu, i jednocześnie znosiła uprzywilejowaną pozycję izby niższej. Od tej chwili sejm był złożony już tylko z 208 członków obieranych w 104 okręgach dwumandatowych, według cztero-przymiotnikowej ordynacji wyborczej (wybory powszechne, bezpośrednie, równe i tajne).

Dodatkowo w równość i powszechność prawa wyborczego godziło postanowienie, że kandydatów na mandatariuszy zgłaszać mogą tylko okręgowe zgromadzenia. Prawo wyborcze czynne przysługiwało ogółowi obywateli, którzy skończyli 24 lata oraz mogli korzystać z pełni praw obywatelskich i cywilnych, a także żołnierzom zawodowym. Natomiast prawo wyborcze bierne przysługiwało wszystkim obywatelom, którzy skończyli 30 lat.

Senat był złożony z 96 senatorów, spośród których prezydent powoływał 32. Reszta była wybierana w pośrednim głosowaniu przez niewielką, można powiedzieć elitarną grupę obywateli. Zaliczano do niej obywateli mających więcej niż 30 lat, a także wedle: zasług, wykształcenia, nieposzlakowanej opinii i zaufania publicznego. Prawo wyborcze bierne do izby wyższej przysługiwało wszystkim obywatelom, którzy skończyli 40 rok życia. Kadencja obydwu izb wynosiła 5 lat.

Senat i sejm realizowały funkcje: ustawodawcze, ustrojodawcze oraz kontrolne w znacznie ograniczonym zakresie, oczywiście poprzez uprawnienia głowy państwa. Z kompetencji ustawodawczych wyłączone zostały kwestie organizacji rządu, wojska i administracji. Pozostałe kompetencje ustawodawcze zostały bardzo ograniczone prezydenckim prawem dekretowania i zgłaszania weta, bądź poprzez usunięcie inicjatywy ustawodawczej izby niższej w niektórych kwestiach, chociażby budżetowych. Funkcje ustrojodawcze senatu i sejmu były już całkowicie kontrolowane przez głowę państwa. Natomiast, jeżeli chodzi o kompetencje kontrolne izby to mogła ona żądać ustąpienia całego gabinetu lub pojedynczego ministra, na co jednak musiała zostać wydana zgoda głowy państwa.

Ograniczeniu poddano także zakres przywilejów związanych z immunitetem i nietykalnością poselską. Parlamentarzyści mogli zostać pociągnięci do odpowiedzialności za działalność kolidującą z wykonywaniem pracy16.

Jak wynika z przedstawionego opisu, zasadniczym kierunkiem zmian w ustroju II RP było przechodzenie z parlamentarnej demokracji (konstytucja marcowa), poprzez system sprawowania rządów pozaparlamentarnych (nowela sierpniowa) po autokratyzm zawarty w konstytucji kwietniowej.

Przemiany te są najbardziej widoczne w ewolucji uprawnień organów władzy ustawodawczej i wykonawczej. Na przykładzie obu izb parlamentu możemy zaobserwować, jak od zamachu majowego, ich początkowo szerokie kompetencje, malały. Z kolei w stosunku wobec Rady Ministrów i głowy państwa uwidoczniła się tendencja całkowicie odwrotna. Od roku 1926 postępował nieustanny wzrost ich kompetencji kosztem coraz słabszej władzy ustawodawczej.

  1. Rola Senatu w Polsce do roku 1939

W dawnej Polsce Sejm składał się z trzech stanów sejmowych, tj. króla, Senatu i Izby Poselskiej. Tak było w 1493 r. i od tej daty rozpoczyna się poczet władz polskiego Senatu. W dawnym Senacie nie istniał osobny urząd marszałka Senatu, a jego obradom przewodniczył król za pośrednictwem marszałka wielkiego koronnego – pierwszego ministra Królestwa. W imieniu króla prowadził on także obrady połączonych izb Sejmu, tj. Senatu i Izby Poselskiej. Pod nieobecność marszałka wielkiego koronnego zastępował go marszałek nadworny koronny. Marszałkowie wielki i nadworny zasiadali w Senacie i, jak wszyscy senatorowie, byli mianowani dożywotnio przez króla. Pierwszym senatorem, czyli prezesem Senatu, był arcybiskup gnieźnieński, jako prymas i pierwszy książę Królestwa. Przewodniczył on obradom Senatu pod nieobecność króla. Prymas miał także prawo zwoływania senatorów nawet wbrew woli króla na tzw. radę tajną. Podczas bezkrólewia prymas był interrexem, czyli zastępcą króla, i zwoływał Sejm.

Senatorowie wyrażali swoją opinię, formułując konkluzję, będącą oficjalnym stanowiskiem Senatu. Posiedzenia Senatu zwoływano w tym samym czasie, co sesje sejmu walnego. W okresach pomiędzy sesjami sejmowymi król odbywał Rady Senatu, na których uchwalano prawa. Konstytucja 3 maja 1791 r. ograniczyła znaczenie Senatu na rzecz Izby Poselskiej. Tracił on prawo inicjatywy ustawodawczej, wyposażono go jedynie w prawo veta zawieszającego w stosunku do spraw politycznych, cywilnych i karnych uchwalanych przez posłów. Zasadniczą zmianą w funkcjonowaniu Senatu zawartą w Konstytucji było wprowadzenie dwuletniej kadencji parlamentu, podczas której posłowie zachowywali swoje mandaty, przez co mogli być w każdej chwili zwołani na sesję nadzwyczajną. W takim kształcie Senat istniał do 1794 r., tj. do powstania kościuszkowskiego, a w 1795 r. nastąpił III rozbiór Polski.

Senat w dawnej Polsce istniał do 1794 r., tj. do Powstania Kościuszkowskiego. W 1795 r. nastąpił III rozbiór Polski17.

W Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim pracami Senatu kierował prezes, mianowany dożywotnio przez monarchę spośród senatorów świeckich.

W latach 1807-1815 istniał Senat utworzonego przez Napoleona Księstwa Warszawskiego, składający się z biskupów, wojewodów i kasztelanów; przewodniczył mu prezes mianowany przez monarchę lub osobiście monarcha. Po klęsce cesarza francuskiego Księstwo Warszawskie znalazło się pod okupacją rosyjską. W latach 1815-1831 w Senacie Królestwa Polskiego zasiadali biskupi rzymskokatoliccy, wojewodowie i kasztelanowie w liczbie nie przekraczającej połowy Izby Poselskiej. Senatorów świeckich powoływał król (monarcha rosyjski), prawo do zasiadania w Senacie posiadali też członkowie rodziny panującej, którzy ukończyli 18 rok życia. Po upadku Powstania Listopadowego Senat został przez Rosjan rozwiązany.

W Polsce Odrodzonej konstytucja marcowa w 1921 r. określiła, że na czele Senatu stoi marszałek Senatu oraz wicemarszałkowie wybierani przez senatorów ze swego grona na okres kadencji Senatu. Zasadę te utrzymano pod rządami konstytucji kwietniowej w 1935 r. oraz w odrodzonym Senacie w roku 1989.

Po odzyskaniu przez Polskę upragnionej niepodległości instytucja Senatu jako drugiego obok Sejmu „organu narodu w zakresie ustawodawstwa” została przywrócona na mocy Konstytucji marcowej z 1921 r. W czasach II RP Senat składał się ze 111 senatorów wybieranych w okręgach wojewódzkich, jego kadencja trwała 5 lat, a na czele Senatu stał marszałek. Konstytucja kwietniowa z 1935 r. ograniczyła liczbę senatorów do 96 (w tym 1/3 mianowanych przez prezydenta, 2/3 wybieranych przez tzw. elitę), ale powiększyła uprawnienia Senatu kosztem Sejmu. Po agresji hitlerowskich Niemiec i ZSRR na Polskę, 2 listopada 1939 r. prezydent rozwiązał Sejm i Senat, zapowiadając przeprowadzenie wolnych wyborów do obu izb po upływie 60 dni od zakończenia wojny. Tak się jednak nie stało – po zakończeniu II Wojny Światowej instytucja Senatu została zniesiona na podstawie „wyników” referendum z 30 czerwca 1946 r., sfałszowanego przez komunistyczne władze PRL-u. 

Rozdział II

PARLAMENT POLSKI PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ

2.1. Parlamentaryzm polski w latach 1944-1989

W związku z wkroczeniem Armii Czerwonej na tereny, które zgodnie z zamysłem Stalina miały należeć do powojennej Polski 20 lipca 1944 roku w Moskwie powstał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. PKWN miał pełnić tymczasową, ograniczoną przez władze sowieckie władzę na terenach wyzwolonych spod okupacji niemieckiej, położonych między frontem sowiecko-niemieckim a linią Curzona (biegnącej od Suwałk przez Bug i na zachód od Przemyśla).  Jego przewodniczącym został Edward Osóbka-Morawski, a zastępcami Wanda Wasilewska i Andrzej Witos. 22 lipca ogłoszono manifest PKWN. Przez wiele lat utrzymywano, że stało się to w Chełmie Lubelskim, tak naprawdę jednak przedstawiciele Komitetu przyjechali na ziemie wyzwolone dopiero 27 lipca. Siedzibą PKWN stał się Lublin. Manifest wzywał Polaków do walki z Niemcami u boku Armii Czerwonej, uznawał rząd RP na uchodźstwie za samozwańczy i nielegalny, że tylko PKWN jest legalną, tymczasową władzą wykonawczą w okresie odbudowy państwa polskiego, opierającą swoje istnienie na konstytucji marcowej z 1921 roku.

21 lipca 1944 uchwałą Krajowej Rady Narodowej, pełniącej  funkcję tymczasowego parlamentu (PKWN pełnił funkcję tymczasowego rządu) Armia Polska w ZSRR (utworzona w marcu 1944 roku) połączona została z działającą dotąd konspiracyjnie w kraju Armią Ludową w jednolite Ludowe Wojsko Polskie.

W Polsce lubelskiej funkcję parlamentu (władzy ustawodawczej) spełniała Krajowa Rada Narodowa, funkcję prezydenta – z uprawnieniami zgodnymi z zapisami konstytucji marcowej – przewodniczący KRN, Bolesław Bierut, kompetencje rządu zaś należały do PKWN. PKWN miał prawo wydawać dekrety z mocą ustawy18.

Krajowa Rada Narodowa utworzona została przez Polską Partię Robotniczą w nocy z 31 grudnia 1943 roku na 1 stycznia 1944 w Warszawie. Miała na celu przejąć władzę na ziemiach wyzwalanych przez Armię Czerwoną – w ten sposób negowała legalność organów Polskiego Państwa Podziemnego oraz prezydenta i rządu RP na uchodźstwie. W czerwcu 1944 roku KRN została uznana przez ZSRR i Związek Patriotów Polskich (organizacja zrzeszająca polskich komunistów w ZSRR). Jako parlament Polski lubelskiej odbyła 26 posiedzeń i uchwaliła 44 ustawy (PKWN, Rząd Tymczasowy RP i Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej wydały w tym samym czasie 435 dekretów z mocą ustawy). W skład KRN wchodziło 444 przedstawicieli partii politycznych, związków zawodowych, organizacji społecznych, wojewódzkich rad narodowych, LWP i środowisk twórczych.

Nowe władze chcąc podbudować swoją pozycję jako oficjalnego ośrodka rządowego wprowadzały liczne dekrety na mocy których przeprowadzano nie cieszące się popularnością wśród społeczeństwa reformy. Dekret PKWN z 6 września 1944 roku wprowadzał radykalną reformę na obszarze całej nowej Polski.

31 grudnia 1944 roku PKWN został przekształcony decyzją jego członków – a w tak naprawdę władz moskiewskich – w Rząd Tymczasowy. Premierem został dotychczasowy przewodniczący PKWN, Edward Osóbka-Morawski, a wicepremierami Władysław Gomułka (PPR) i Stanisław Janusz (SL). 4 stycznia Rząd Tymczasowy został uznany przez ZSRR, a potem Jugosławię i Czechosłowację. Nie zgadzały się na jego powstanie Stany Zjednoczone i Wielka Brytania – nadal uznające rząd polski na uchodźstwie.

Dla losów powojennej Polski olbrzymie znaczenia miała Konferencja Jałtańska odbywająca się w dniach 4 - 11 lutego 1945 roku. Wzięli w niej udział Józef Stalin, prezydent Stanów Zjednoczonych F.D. Roosevelt oraz premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill. Głównym tematem obrad były problemy współdziałania strategicznego wojsk alianckich w końcowej fazie działań wojennych przeciw Niemcom i przystąpienie ZSRR do wojny przeciw Japonii. W sprawie polskiej potwierdzono, że granica wschodnia powojennej Polski będzie przebiegać wzdłuż linii Curzona (projekt polsko-sowieckiej linii demarkacyjnej przedstawiony 1920 przez brytyjskiego ministra spraw zagranicznych George’a Curzona, linia przebiegała na północ od Suwałk - od źródeł Pregoły i Szczary, przez Sejny i Grodno i dalej dawną granicą Królestwa Polskiego na Bugu, dalej na wschód od Przemyśla a na zachód od Rawy Ruskiej, Sambora i Borysławia, aż do Karpat w rejonie źródeł Sanu, Dniestru i Stryja), z niewielkimi odchyleniami na korzyść Polski. Ustalono też że „powinna uzyskać znaczny przyrost terytorialny na północy i zachodzie”19.

Zgodnie z postanowieniami Jałty w Polsce miały jak najszybciej odbyć się wybory, a koalicja PPR-PPS-SL-SD zwlekała z nimi. Jednakże sytuacje Polskiej Partii Robotniczej utrudniło przybycie do Polski w 1945 Stanisława Mikołajczyka, który wraz z Kiernikiem i Wycechem rozpoczął tworzenie Polskiego Stronnictwa Ludowego. Prezesem naczelnym tego został Wincenty Witos, a wiceprezesem Mikołajczyk. Działalność PSL proklamowano oficjalnie 22 sierpnia 1945 gdzie głosili podjęcie walki o wolność człowieka, swobodę życia politycznego i prasy i uczestnictwo chłopów w sprawowaniu rządów, oraz przedstawiała koncepcję agaryzmu, czyli doktryny społeczno-politycznej uważającej, że podstawą gospodarki jest rolnictwo najważniejsi w społeczeństwie są chłopi. Pod koniec 1946 PSL liczyło już 200 tyś członków i stała się najsilniejszym ugrupowaniem w Polsce, mającym poparcie polskiej wsi.. Ważnym wydarzeniem był Kongres PSL w dniach 19-21 stycznia 1946 na którym przyjęto program i uchwały min. o zniesieniu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i cenzury. Opracowano także program wolnych wyborów. Mimo dużej liczby członków uzyskali tylko 52 mandaty w 456 osobowym KRN. W październiku 1945 umiera Witos i na czele PSL stanął Stanisław Mikołajczyk, który dążył do budowy ustroju liberalno-demokratycznego. W dniach 6- 13 grudnia 1945 odbył się I Zjazd PPR przygotowującej się do wyborów poprzez umacnianie klasy robotniczej i aktywne działanie partii na wsi. W swoim manifeście dążyli oni do budowy ustroju socjalistycznego bez ucisku i wyzysku człowieka. PPR wzmacniało swoje szeregi młodymi Polakami. Stronnictwo Pracy natomiast, znajdowało się w trudniejszej sytuacji gdyż swoja naradę ogólnopolską zwołało dopiero w lipcu 1945, gdy do kraju przybył ich przywódca Karol Popiel i 15 września zalegalizowało się. Szybko rosło w siłę, by w grudniu 1945 uzyskać 100 ty. członków. Ta partia szczególnie aktywnie działała poprzez "Tygodnik Powszechny" wydawanego od marca 1945 przez Kurię Metropolitalną w Krakowie pod redakcją Jerzego Turowicza mając wyraźne poparcie katolickiej inteligencji. Otrzymali oni 15 miejsc w KRN20. 

Koalicja obawiała się utraty władzy, gdyby wybory były rozpisane na wiosnę 1946, na rzecz PSL i SP, gdyż rosła fala niezadowolenia z warunków życia i braków w zaopatrzeniu. Dlatego właśnie PPR, PPS, SL, SD wystąpiły za rozpisaniem referendum by przez nie odwlec wybory. 7 kwietnia 1946 KRN uchwaliła Ustawę o głosowaniu ludowym. Głównym celem ustawy było wypowiedzenia się w sprawach przyszłej konstytucji oraz w sprawie przemian społeczno-gospodarczych i politycznych. Zadano w nim 3 pytania: 

  1. Czy jesteś za zniesieniem Senatu? 

  2. Czy chcesz utrwalenia w przyszłej konstytucji ustroju gospodarczego zapoczątkowanego reformą rolną i unarodowieniem podstawowej gałęzi gospodarki krajowej z zachowaniem uprawnień inicjatywy prywatnej? 

  3. Czy chcesz utrwalenia zachodnich granic państwa polskiego na Bałtyku, Odrze, i Nysie Łużyckiej? 

Głosowanie miało odbyć się 30 czerwca 1946. Pytania były sformułowane w zręczny sposób, gdyż unikały tematu czy Polska powinna być krajem suwerennym, czy też uzależnionym od ZSRR. Referendum okazało się próbą sił dla PSL, który mimo iż od początku swojej działalności było za zniesieniem senatu, by wyróżnić swój program opowiedziało się jednak za nim. Dlatego w głosowaniu chcieli, podobnie jak Stronnictwo Pracy, odpowiedzi na 1 pytanie „nie”, na pozostałe – „tak”. Natomiast partie koalicji rządzącej w swoim manifeście apelowały o głosowanie 3xtak poprzez machinę propagandową (np."Nie chcesz powrotu kapitalizmu - głosuj 3x tak). Zastraszano także członków PSL i w komisjach obwodowych zajęli tylko 1/5 miejsc. Już 30 sierpnia 1946 napływały informacje o manipulacjach w różnych fazach referendum. Często zdarzało się, że karty do głosowanie trafiały zamiast do komisji do milicji. PSL swoje domysły o fałszerstwie opierał na tym, że miał dostęp do 30% protokołów komisji obwodowych. Według oficjalnych wyników na 1 pytanie za tak opowiedziało się 91% ludności, za 2 - 77% a za 3-68. Dane PSL były inne i zbliżone do prawdziwych wyników:1 - 17% za tak, 2- 32%, 3 - 45%. Mikołajczyk złożył protest przeciwko takiemu zachowaniu, obok ambasadorów USA i Wielkiej Brytanii. Takie zachowanie przywódcy PSL okazało się doskonałym pretekstem do ingerencji ZSSR w sprawy polskie oskarżając go jako zdrajcę. Sfałszowanie referendum oznaczało sfałszowanie w niedługim czasie wyborów do parlamentu21. 

Rozpoczęły się wybory do sejmu ustawodawczego. Rozpoczęły się rozmowy Gomułki z Wycechem i Kiernikiem w celu włączenia PSL do bloku PPR, ale oni nie byli zainteresowani. Zaczęły pojawiać się rozbieżności między PPS i PPR. PPS była nawet skłonna połączyć się z PSL czego starali się uniknąć socjaliści organizując akcję rozłamową. Zakończyła się ona niepowodzeniem i Centralny Komitet Wyborczy zaakceptowały wspólną ordynację wyborczą 22 września 1946 (czynne prawa wyborcze dla osób >21 lat,bierne>25 lat). Kraj podzielono na 52 nierówne okręgi wyborcze, co powodowało że ograniczono prawa wyborcze. Koniec roku 1946 to aktywna kampania wyborcza, gdzie starano się ograniczać silny PSL poprzez zastraszanie i groźby wobec jego członków. Termin wyborów ustalono na 19 stycznia 1947. Stanęli do nich: Blok Stronnictw Demokratycznych (PPR, PPS, SL, SD), oraz PSL i nowo powstały odłam PSL "Nowe Wyzwolenie" oraz Stronnictwo Pracy. Podczas głosowania 19 stycznia lokale wyborcze obstawiła milicja i wojsko. Wygrał Blok PPR, PPS, SL, SD - 80,1% potem PSL-10,3% i SP-4,7%. Takie poparcie Bloku było po prostu niemożliwe. 

4 lutego 1947 zebrał się Sejm Ustawodawczy. Jedyną opozycję w nim stanowiło PSL. 5 lutego wybrano prezydenta. Został nim Bolesław Bierut. Podstawowym jego zadaniem było uchwalenie nowej Konstytucji.

Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (konstytucja stalinowska, konstytucja lipcowa) uchwalona przez Sejm Ustawodawczy 22 lipca 1952, opublikowana 23 lipca1952, weszła w życie 23 lipca 1952 z mocą obowiązującą od 22 lipca 1952 i przekształcona z dniem 31 grudnia 1989 w Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej. W pierwotnej wersji opracowana była według wzoru konstytucji sowieckiej z 1936 roku22.

Była nowelizowana 24 razy, m.in. ustawą z 10 lutego 1976, która stwierdzała, że Polska jest państwem socjalistycznym (w miejsce dotychczasowego określenia - państwo demokracji ludowej), a PZPR - przewodnią siłą społeczeństwa w budowie socjalizmu, zaś PRL w swej polityce umacnia przyjaźń i współpracę ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich i innymi państwami socjalistycznymi.

Konstytucja zrywała, poprzez wprowadzenie instytucji Rady Państwa, z przyjętym w polskiej praktyce konstytucyjnej trójpodziałem władzy - obowiązującym na mocy konstytucji marcowej (formalnie do 1952 roku) - wprowadzając wzorowaną na konstytucji sowieckiej zasadę jednolitości władzy państwowej. Ustrojodawca w preambule deklarował, że państwo jest republiką ludu pracującego. Wskazano nowy podmiot, będący źródłem władzy - nominalnego suwerena, prawdopodobnie chcąc podkreślić różnice między socjalistycznym a burżuazyjnym konstytucjonalizmem. Zabieg miał różnicować starego suwerena – naród i nowego - „lud pracujący”, podkreślając tym samym rewolucyjne przemiany społeczne i dystans wobec „klas posiadających” . Zasada ludowładztwa oznaczać miała udział mas w kierowaniu państwem i eliminację antagonizmów klasowych, ekonomicznych i społecznych . Uznać przy tym należy, że – pomimo wyeksponowania terminu „ludu pracującego” – był to w gruncie rzeczy synonim „narodu”, definiowanego z pozycji marksistowskich[1].. Tak więc władza najwyższa należała do sejmu jako emanacji "woli ludu", któremu podporządkowane były inne instytucje: sądownictwo oraz władza wykonawcza z rządem i Radą Państwa.

Na rosyjskiej wersji konstytucji poprawki własnoręcznie naniósł Józef Stalin, a ostateczną wersję polskojęzyczną opracował Bolesław Bierut23.

Sejm składał się z 460 posłów, na początku ustalono jednolitą normę przedstawicielską 1 poseł: 60 tys. mieszkańców, później wykreślono ją z konstytucji jako niepraktyczną. Zerwano z zasadą mandatu wolnego (poseł był przedstawicielem ludu pracującego i mógł być przezeń odwołany, w praktyce ani razu nie wykorzystano tego przepisu - jako zbyt niebezpiecznego).

Wprowadzono czteroprzymiotnikowe prawo wyborcze (wykreślenie zasady proporcjonalności). Sejm większością głosów przyjmował ustawy i podejmował uchwały, wybierał ze swego grona Prezydium (funkcja marszałka zawsze przypadała przedstawicielowi ZSL), na pierwszym swym posiedzeniu powoływał Prezesa Rady Ministrów wraz z Radą Ministrów oraz Radę Państwa. Uchwalał budżet i narodowe plany społeczno-gospodarcze. Miał prawo przyjmować petycje od obywateli. Do niego należały też niektóre uprawnienia kreacyjne, m.in. wybór szefa NIK, członków Trybunału Stanu i Konstytucyjnego oraz Rzecznika Praw Obywatelskich (trzy ostatnie instytucje powołane dopiero w latach osiemdziesiątych). 

Parlament obradował w trybie sesyjnym. Sesje zwoływane były w określonych terminach przez Radę Państwa.

2.2. Okrągły stół początkiem transformacji ustrojowej

W związku z wydarzeniami w latach 1983-1981 w polskim społeczeństwie wzrosła świadomość, wzmocniła się również opozycja wobec panującej partii, a tragiczna sytuacja gospodarcza dodatkowo pomniejszała jej znaczenie. Także sytuacja międzynarodowa sprzyjała przemianom ustrojowym.

W 1988 r. rozpoczęły się rozmowy przedstawicieli kierownictwa PZPR z opozycją. Zimą 1989 r. w wyniku obrad "Okrągłego Stołu" podpisano porozumienie przewidujące m.in. przeprowadzenie częściowo wolnych wyborów do Sejmu (opozycji przypaść miało 35% miejsc) i w pełni wolnych wyborów do Senatu.

Wybory 4 VI 1989 r. przyniosły zwycięstwo "Solidarności". Oczywiste stało się, że PZPR nie jest w stanie sprawować władzy przy tak zdecydowanym oporze społeczeństwa. Parlament (nazywany "kontraktowym") wybrał co prawda gen. Jaruzelskego na prezydenta, jednak kandydat PZPR na premiera, gen. Kiszczak, nie uzyskał poparcia świeżo wybranego parlamentu. Tekę Prezesa Rady Ministrów otrzymał kandydat "Solidarności" Tadeusz Mazowiecki (24 VIII 1989) - szef grupy doradców Komitetu Strajkowego w Gdańsku w 1980 r. 29 XII Sejm zmienił konstytucję i nazwę państwa. Polska Rzeczpospolita Ludowa przeszła do historii. Rozpoczął się okres Rzeczypospolitej Polskiej (nazywanej III Rzeczpospolitą). Wydarzenia w Polsce rozpoczęły proces rozpadu całego bloku komunistycznego. Ład jałtański przestał istnieć.

Zawarcie kompromisu przy "Okrągłym Stole" i spokojne przejście od systemu komunistycznego do demokracji było możliwe dzięki zasadniczej zmianie w polityce ZSRR, który w latach 1986-1988 zaczął realizować zasady pierestrojki i głasnost'i oraz otwarcia politycznego i gospodarczego wobec reszty świata.

Po wyborze kontraktowego Sejmu, Senatu oraz powstania rządu Tadeusza Mazowieckiego wystąpiła pilna potrzeba uchwalenia nowej Konstytucji. Konstytucja z 1952 roku po wielokrotnych nowelizacjach stała się niespójna i nie mogła w sposób właściwy spełniać swojego zadania24.

Wymarzoną przez wielu polityków datą uchwalenia nowej Ustawy Zasadniczej był dzień 3 maja 1991 r. – kiedy to przypadała dwusetna rocznica uchwalenia tzw. Ustawy Rządowej, zwanej powszechnie Konstytucją 3 maja.

Zamierzeń tych jednak nie udało się zrealizować. Nowa konstytucja została uchwalona dopiero w 1997 r., przez Sejm i Senat (połączone w tzw. Zgromadzenie Narodowe) wybrane w 1993 r. – w drugich z kolei, całkowicie demokratycznych wyborach w powojennej Polsce.

Tak duże „opóźnienie”, jeśli chodzi o powstanie nowej ustawy zasadniczej, miało kilka przyczyn. Jedną z nich było panujące zarówno w dużej części społeczeństwa, jak i wśród klasy politycznej poczucie, że konstytucję – mającą przecież w założeniu obowiązywać przynajmniej dziesięciolecia – powinien uchwalić parlament wybrany we w pełni wolnych, całkowicie demokratycznych wyborach. Z tego m.in. względu konstytucja nie została uchwalona w okresie kadencji Sejmu i Senatu wybranych w tzw. kontraktowych wyborach 4 czerwca 1989 r. – mimo, że okresie tym powstały w obu izbach komisje konstytucyjne, które zdołały przygotować swoje projekty konstytucji. 

Konstytucja mogłaby zapewne powstać szybciej, gdyby prędzej odbyły się w Polsce całkowicie demokratyczne wybory parlamentarne. Wybory takie odbyły się jednak dopiero w październiku 1991 r. – znacznie później, niż w jakimikolwiek z pozostałych państw Europy Środkowo – Wschodniej, w których  jesienią 1989 r. nastąpił upadek dawnego reżimu. Wybrany w tych wyborach parlament przetrwał niecałe dwa lata – został rozwiązany przez prezydenta Lecha Wałęsę po uchwaleniu 28 V 1993 r. votum nieufności dla rządu Hanny Suchockiej25.

Na uchwalenie pełnej Konstytucji nie było więc w okresie pierwszej kadencji wybranego we w pełni wolnych wyborach parlamentu żadnych szans. Parlament ten zdołał jednak uchwalić ustawę o mocy równej konstytucji, regulującą ograniczony zakres spraw konstytucyjnych, obejmujących  wzajemne stosunki między prezydentem, rządem i izbami parlamentu, a także kwestie samorządu terytorialnego. Obowiązywała ona aż do chwili wejścia w życia uchwalonej w końcu Konstytucji, co nastąpiło 17 października 1997 r.

Mała Konstytucja – jak popularnie nazywano Ustawę Konstytucyjną z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą wykonawczą i ustawodawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym stanowiła – jeśli chodzi o regulację systemu rządzenia państwem – ogniwo pośrednie między rozwiązaniami przyjętymi w wyniku ustaleń Okrągłego Stołu (następnie zmodyfikowanymi przed powszechnymi wyborami prezydenckimi w 1990 r.), a systemem istniejącym obecnie.

Historyczne znaczenie tego aktu prawnego polega m.in. na tym, że cały szereg wprowadzonych w nim rozwiązań został przyjęty w tekście konstytucji obowiązującej obecnie. Niektóre jednak z tych rozwiązań przejęte zostały w sposób zmodyfikowany, zaś inne – dość czasem oryginalne pomysły – przy uchwalaniu obecnej konstytucji zarzucono.

9 listopada 1993 r. zainaugurowała prace Komisja Konstytucyjna Zgromadzenia Narodowego, składająca się z 46 posłów Sejmu II kadencji i 10 senatorów Senatu III kadencji, wybranych w dniu 19 września 1993 r. W ten sposób po raz trzeci rozpoczęto prace zmierzające do uchwalenia nowej ustawy zasadniczej. Pierwszy etap prac konstytucyjnych to lata 1989 - 1991 r., zakończony przygotowaniem projektu konstytucji zarówno w Sejmie jak i Senacie. O tym, że nie doszło wówczas do uchwalenia konstytucji, zdecydował fakt, że Sejm wybrany w 1989 r. uległ samorozwiązaniu, jako nie pochodzący z wyborów wolnych i demokratycznych. Za początek drugiego etapu prac można uznać wolne i demokratyczne wybory parlamentarne z 27 października 1991 r. Efektem prac tego parlamentu oraz prezydenta L. Wałęsy było przyjęcie ustawy konstytucyjnej z dnia 23 kwietnia 1992 r. o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji RP. Ustawa ta została oparta na założeniu, iż nową konstytucję uchwali większością 2/3 głosów Zgromadzenie Narodowe, czyli połączone Sejm i Senat, a ostatecznie o jej wejściu w życie zadecyduje naród w referendum. Przygotowanie projektu to zadanie Komisji Konstytucyjnej. Prawo wniesienia projektu Konstytucji przyznane zostało Prezydentowi RP, grupie co najmniej 56 członków Zgromadzenia Narodowego oraz Komisji Konstytucyjnej.

Parlament wybrany w demokratycznych wyborach rozpoczął prace nad nową konstytucją, lecz do jej uchwalenia nie doszło, gdyż w maju 1993 r. prezydent L. Wałęsa rozwiązał Sejm. Sejm i Senat, wybrane w 1993 r., prace zmierzające do uchwalenia nowej ustawy zasadniczej rozpoczęły jednak nie od przygotowania projektu, lecz od nowelizacji ustawy konstytucyjnej. Z inicjatywy prezydenta L. Wałęsy prawo wniesienia projektu konstytucji otrzymała grupa obywateli, której liczebność Sejm określił na 500 tys. Ponadto w nowelizacji - uchwalonej ostatecznie w kwietniu 1994 r. - przyjęto, że przedmiotem prac konstytucyjnych mogą być również projekty konstytucji wniesione w poprzedniej kadencji. W końcu grudnia 1994 r. eksperci komisji zestawili efekty prac podkomisji. W ten sposób powstała pierwsza całościowa wersja projektu konstytucji.

Projekt ten na początku 1995 r. stał się przedmiotem prac podkomisji redakcyjnej. W ich efekcie powstała zmodyfikowana wersja projektu, nad którym w końcu stycznia 1995 r. obradowała Komisja Konstytucyjna. W wyniku przeprowadzonych wówczas głosowań rozstrzygnięto kilka kluczowych zagadnień ustrojowych. Przyjęto m.in. że parlament będzie dwuizbowy, a prezydent nie będzie stał na czele władzy wykonawczej. W wyniku głosowań, z projektu będącego podstawą obrad Komisji wykreślone zostały warianty rozwiązań, które nie zyskały poparcia większości Komisji. W ten sposób powstała kolejna wersja projektu konstytucji (nosząca datę: 26 stycznia 1995 r.)26.

Projekt ten stał się postawą dalszych prac Komisji. Polegały one na systematycznej analizie, w trakcie debaty, każdego z ponad 200 artykułów projektu. Po dyskusji zgłaszane były wnioski dotyczące treści określonego artykułu. W wyniku przeprowadzonych następnie głosowań nad wnioskami, uzgodniono treść poszczególnych artykułów. W ten sposób Komisja pracowała przez ok. 1,5 roku, obradując zwykle dwa razy w miesiącu na dwu- trzydniowych posiedzeniach. Ten etap prac został zakończony 19 czerwca 1996 r. W lipcu i sierpniu projekt stał się przedmiotem prac najpierw grupy ekspertów, a następnie podkomisji redakcyjnej. Efektem tych prac były propozycje poprawek - głównie o charakterze redakcyjnym i legislacyjnym - do zdecydowanej większości artykułów projektu. W połowie września Komisja wznowiła prace, rozpatrując propozycje poprawek przedłożone przez ekspertów i podkomisję redakcyjną. W praktyce okazało się, że była to całościowa analiza niemal wszystkich artykułów projektu. Ponadto zakres zmian wniesionych do projektu nie ograniczył się do zagadnień redakcyjnych, lecz objął również ważne problemy merytoryczne. Jednym z nich było przyjęcie preambuły.

Ten etap prac zakończył się w dniu 11 grudnia 1996 r. Nie doszło jednak do ostatecznego głosowania nad projektem, gdyż parlamentarzyści Polskiego Stronnictwa Ludowego i Unii Pracy przedłożyli propozycje poprawek do projektu, warunkując głosowanie za projektem przyjęciem przedłożonych poprawek, które zostały jednak krytycznie ocenione przez znaczną część członków Komisji.

W tej sytuacji postanowiono o przeprowadzeniu konsultacji politycznych, mających na celu wypracowanie kompromisowych propozycji zmian. Konsultacje takie toczyły się na początku 1997 r. Przyjęte w ich trakcie uzgodnienia pozwoliły na zamknięcie prac i uchwalenie 16 stycznia 1997 r. - wymaganą większością 2/3 głosów - sprawozdania Komisji zawierającego projekt Konstytucji RP w formie tekstu jednolitego.

Zgodnie z ustawą, Prezydent RP zarządził referendum na dzień 25 maja 1997. Za przyjęciem Konstytucji opowiedziało się 52,70% głosujących. Nowo uchwalona Konstytucja weszła w życie w dniu 17 października 1997.

Jest to odmienne rozwiązanie, niż w przypadku wyborów do Sejmu, które  powszechne, równe, bezpośrednie i proporcjonalne.

Rozdział III

ROLA I POZYCJA SENATU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ W ŚWIETLE USTAWY ZASADNICZEJ

  1. Umocowanie Senatu w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej

W rozdziale IV Konstytucji mowa jest o strukturze, zasadach działania i kompetencjach obu izb polskiego parlamentu – Sejmu RP i Senatu RP. Artykuły rozdziału IV normują także zasady wyboru zasiadających w nich parlamentarzystów. Niektóre artykuły odnoszą się do obowiązków i praw, jakie ze względu na pełniony mandat posiadają posłowie i senatorowie. Mowa jest także o trybie pociągania posłów i senatorów do odpowiedzialności przed Trybunał Stanu. Artykuły rozdziału IV normują również procedury stanowienia prawa, wyraźnie wskazując podmioty, mające inicjatywę ustawodawczą oraz drogę, jaką powinien przebyć projekt ustawy do jego ostatecznego uchwalenia jako powszechnie obowiązującego aktu prawnego.

Zgodnie z Konstytucją Parlament Rzeczypospolitej Polskiej składa się z dwóch izb: Sejmu liczącego 460 posłów i i Senatu liczącego 100 senatorów. Posłowie i senatorowie wybierani są w wyborach powszechnych, a kadencja obydwu izb Parlamentu trwa cztery lata.

Artykuł 95 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej stwierdza, że „Władzę ustawodawczą w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują sejm i Senat. Z tego wynika, że Senat jest jednym z dwóch organów władzy stanowiących Prawo w Polsce.

Artykuł 97 Konstytucji mówi, że Senat składa się ze 100 senatorów, a wybory do Senatu są powszechne, bezpośrednie i odbywają się w głosowaniu tajnym.

Senat (podobnie jak Sejm) jest wybierany na czteroletnie kadencje. Kadencje Senatu rozpoczynają się z dniem zebrania się Sejmu na pierwsze posiedzenie i trwają do dnia poprzedzającego dzień zebrania się Sejmu następnej kadencji. Wybory do Senatu zarządza Prezydent Rzeczypospolitej nie później niż na 90 dni przed upływem 4 lat od rozpoczęcia kadencji Senatu, wyznaczając wybory na dzień wolny od pracy, przypadający w ciągu 30 dni przed upływem 4 lat od rozpoczęcia kadencji Sejmu i Senatu. Sejm może skrócić swoją kadencję uchwałą podjętą większością co najmniej 2/3 głosów ustawowej liczby posłów. Skrócenie kadencji Sejmu oznacza jednoczesne skrócenie kadencji Senatu. Prezydent Rzeczypospolitej, po zasięgnięciu opinii Marszałka Sejmu i Marszałka Senatu, może w przypadkach określonych w Konstytucji zarządzić skrócenie kadencji Sejmu. Wraz ze skróceniem kadencji Sejmu skrócona zostaje również kadencja Senatu. Prezydent Rzeczypospolitej, zarządzając skrócenie kadencji Sejmu, zarządza jednocześnie wybory do Sejmu i Senatu i wyznacza ich datę na dzień przypadający nie później niż w ciągu 45 dni od dnia zarządzenia skrócenia kadencji Sejmu. Prezydent Rzeczypospolitej zwołuje pierwsze posiedzenie nowo wybranego Sejmu nie później niż na 15 dzień po dniu przeprowadzenia wyborów. (art. 98 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej)

Z treści powyższego artykułu wynika, że kadencja Senatu jest ściśle powiązana z kadencją Sejmu. Rozpoczyna się ona w dniu pierwszego posiedzenia Sejmu i w przypadku skrócenia kadencji Sejmu, kadencja Senatu także ulega skróceniu w tym samym czasie. Nie może więc funkcjonować w Polskiej rzeczywistości politycznej Senat wybrany w innych wyborach niż Sejm.

Artykuł 99 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej precyzuje warunki stawiane kandydatom na senatorów. Stwierdza on, że „wybrany do Senatu może być obywatel polski mający prawo wybierania, który najpóźniej w dniu wyborów kończy 30 lat”, a „wybraną do Sejmu lub do Senatu nie może być osoba skazana prawomocnym wyrokiem na karę pozbawienia wolności za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego.” Natomiast artykuł 100 Konstytucji określa, że kandydatów na posłów i senatorów mogą zgłaszać partie polityczne oraz wyborcy, ta sama osoba nie może kandydować równocześnie do Sejmu i Senatu, a zasady i tryb zgłaszania kandydatów i przeprowadzania wyborów oraz warunki ważności wyborów określa ustawa (Ordynacja Wyborcza).

Art. 191 Ordynacji Wyborczej do Sejmu i Senatu stwierdza, że w celu przeprowadzenia wyborów do Senatu tworzy się na obszarze poszczególnych województw okręgi wyborcze. W okręgu wyborczym wybiera się od 2 do 4 senatorów, a okręg wyborczy obejmuje obszar województwa lub jego części. Granice okręgu wyborczego nie mogą naruszać granic okręgów wyborczych utworzonych dla wyborów do Sejmu.

Artykuł 192 Ordynacji określa liczbę senatorów wybieranych w poszczególnych województwach, i tak:

Artykuł 101 Konstytucji stwierdza, że ważność wyborów do Sejmu i Senatu stwierdza Sąd Najwyższy, a wyborcy przysługuje prawo zgłoszenia do Sądu Najwyższego protestu przeciwko ważności wyborów na zasadach określonych w ustawie.

Artykuły 102 – 107 Konstytucji Rzeczypospolitej polskiej określają uprawnienia Senatorów. I tak: Nie można być równocześnie posłem i senatorem, mandatu senatora nie można łączyć z funkcją Prezesa Narodowego Banku Polskiego, Prezesa Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznika Praw Obywatelskich, Rzecznika Praw Dziecka i ich zastępców, członka Rady Polityki Pieniężnej, członka Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, ambasadora oraz z zatrudnieniem w Kancelarii Sejmu, Kancelarii Senatu, Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej lub z zatrudnieniem w administracji rządowej. Zakaz ten nie dotyczy członków Rady Ministrów i sekretarzy stanu w administracji rządowej. Sędzia, prokurator, urzędnik służby cywilnej, żołnierz pozostający w czynnej służbie wojskowej, funkcjonariusz policji oraz funkcjonariusz służb ochrony państwa nie mogą sprawować mandatu senatorskiego.

Senatorowie są przedstawicielami Narodu. Nie wiążą ich instrukcje wyborców. Przed rozpoczęciem sprawowania mandatu senatorowie składają przed Senatem następujące ślubowanie:

"Uroczyście ślubuję rzetelnie i sumiennie wykonywać obowiązki wobec Narodu, strzec suwerenności i interesów Państwa, czynić wszystko dla pomyślności Ojczyzny i dobra obywateli, przestrzegać Konstytucji i innych praw Rzeczypospolitej Polskiej." Ślubowanie może być złożone z dodaniem zdania "Tak mi dopomóż Bóg". Odmowa złożenia ślubowania oznacza zrzeczenie się mandatu.

Poseł nie może być pociągnięty do odpowiedzialności za swoją działalność wchodzącą w zakres sprawowania mandatu poselskiego ani w czasie jego trwania, ani po jego wygaśnięciu. Za taką działalność poseł odpowiada wyłącznie przed Sejmem, a w przypadku naruszenia praw osób trzecich może być pociągnięty do odpowiedzialności sądowej tylko za zgodą Sejmu. Od dnia ogłoszenia wyników wyborów do dnia wygaśnięcia mandatu poseł nie może być pociągnięty bez zgody Sejmu do odpowiedzialności karnej. Postępowanie karne wszczęte wobec osoby przed dniem wyboru jej na posła ulega na żądanie Sejmu zawieszeniu do czasu wygaśnięcia mandatu. W takim przypadku ulega również zawieszeniu na ten czas bieg przedawnienia w postępowaniu karnym. Poseł może wyrazić zgodę na pociągnięcie go do odpowiedzialności karnej. Poseł nie może być zatrzymany lub aresztowany bez zgody Sejmu, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa i jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. O zatrzymaniu niezwłocznie powiadamia się Marszałka Sejmu, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego.

W zakresie określonym ustawą poseł nie może prowadzić działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego ani nabywać tego majątku. Za naruszenie tych zakazów poseł, uchwałą Sejmu podjętą na wniosek Marszałka Sejmu, może być pociągnięty do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu, który orzeka w przedmiocie pozbawienia mandatu.

  1. Rola Senatu w stanowieniu prawa w Rzeczypospolitej Polskiej

4 lipca 1989 r., otwierając pierwsze posiedzenie odrodzonego Senatu, marszałek senior Stanisław Stomma powiedział: „My, jako naród i państwo średniej wielkości, zależni jesteśmy od faktów, na które nie mamy żadnego wpływu; od gry supermocarstw i układów gospodarczych bardzo twardych, a wiążących. Pomimo to niemała część losów jest w naszym ręku, zależy od nas. I koniec końców my jesteśmy budowniczymi polskiego jutra. Pokolenia przyszłe będą miały prawo sądzić nas wyjątkowo surowo, bo w naszej trudnej roli dziejowej i złej sytuacji geopolitycznej otrzymaliśmy tym razem wyjątkową szansę: możliwość uporządkowania spraw narodowych na własną modłę i umocnienia naszego wspólnego domu.
Otwieram pierwsze posiedzenie nowego polskiego Senatu.”

Marszałek I kadencji Andrzej Stelmachowski po wyborze na tę funkcję powiedział: „Senat został zrodzony, a raczej odrodzony z wielkiego ruchu solidarnościowego; związane są z nim wielkie nadzieje. Obyśmy im sprostali. Obyśmy nigdy nie zapomnieli o naszej służebnej roli wobec narodu, wobec Polski. Tak bardzo bym pragnęlibyśmy przyczynić się do budowy Polski w pełni niepodległej, a jednocześnie przyjaznej wszystkim sąsiadom, zasobnej - ale i realizującej zasady sprawiedliwości społecznej, energicznie rządzonej, ale jednocześnie zapewniającej wolności obywatelskie. Polski, w której uśmiech przyjazny zacierać będzie smutek i łzy.”

Te wzruszające słowa, wypowiedziane przez ludzi, którzy jeszcze kilkanaście miesięcy wcześniej byli praktycznie wyjęci spod prawa, szkalowani i zamykani w więzieniach, świadczą o tym, jakie znaczenie miało powołanie Senatu – Izby Wyższej Parlamentu – dla budowy polskiej demokracji oraz wzrostu świadomości społecznej. Zacytowano je tutaj, aby przypomnieć, że Senat to nie tylko organ państwa uczestniczący w tworzeniu prawa, ale również symbol z wielowiekową tradycją, dający Polakom poczucie życia wreszcie w wolnym, demokratycznym kraju.

Najważniejszą rolą Senatu jest  współtworzenie z sejmem polskiego prawa. Senatorowie rozpatrują ustawy uchwalone przez Sejm. Mają prawo wnieść do nich poprawki, odrzucić ustawę sejmową, lub przyjąć ją bez zmian.

Z tworzeniem prawa przez Senat związana jest ściśle inicjatywa ustawodawcza. Senat może samodzielnie tworzyć projekty ustaw i przekazywać je do rozpatrzenia przez Sejm.

Senat i Sejm tworzą wspólnie Zgromadzenie Narodowe. Uprawnienia Zgromadzenia Narodowego to:

Senat wyraża zgodę na to, by prezydent mógł ogłosić ogólnokrajowe referendum. W głosowaniu tym obywatele wyrażają swoje zdanie na konkretny temat, zazwyczaj jest to proste pytanie, na które można odpowiedzieć tylko tak, lub nie. Ostatnie referendum odbyło się w 2003 roku przed wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej. 

Senat wraz z  Sejmem powołuje Rzecznika Praw Obywatelskich, oraz powołuje i odwołuje:

Senat ma prawo powołania i odwołania:

Powołuje również dwóch senatorów do składu Krajowej Rady Sądownictwa. Senat rozpatruje całoroczne sprawozdanie z działalności Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji i wysłuchuje sprawozdania z działalności Rzecznika Praw Obywatelskich. Senat kontynuuje tradycję powstałą  w okresie międzywojennym - opiekuje się Polakami mieszkającymi poza granicami naszego państwa. Obecnie przy marszałku Senatu działa Polonijna Rada Konsultacyjna. Podejmuje ona  działania mające na celu pomoc w utrzymaniu więzi z krajem, nauce języka polskiego i historii.

Z inicjatywy Senatu, 2 maja jest Dniem Polonii i Polaków za Granicą.

  1. Organy i kompetencje Senatu

Organami Senatu są:

Kompetencje Marszałka Senatu są następujące:

Prezydium Senatu:

Konwent Seniorów jest organem zapewniającym współdziałanie klubów senackich i kół senackich w sprawach związanych z działalnością i tokiem prac Senatu. Konwent Seniorów tworzą: Marszałek, wicemarszałkowie oraz senatorowie - przedstawiciele klubów senackich oraz klubów parlamentarnych, jeżeli skupiają, co najmniej 7 senatorów. 

Konwent Seniorów wykonuje swoje zadania poprzez:

Komisje Senatu są organami powołanymi do rozważania i opracowywania spraw z własnej inicjatywy oraz przekazanych im przez Senat, Marszałka Senatu lub Prezydium Senatu. Komisje w ramach swoich kompetencji:

Senat powołuje komisje stałe do określonego rodzaju spraw oraz może powoływać i rozwiązywać komisje nadzwyczajne do realizacji określonych zadań. Obecnie w Senacie funkcjonują następujące komisje stałe:

Najważniejszą rolą Senatu jest prawo do odrzucania ustaw uchwalonych przez Sejm lub wprowadzania w nich poprawek.

  1. Senat może odrzucić ustawę w całości; wtedy ustawa jest przekazywana sejmowi z zaznaczeniem, iż Senat nie wyraża zgody na daną ustawę. 

  2. Senat może przyjąć ustawę bez zmian; wtedy marszałek sejmu przekazuje ustawę prezydentowi do podpisu. 

  3. Senat może wnieść poprawki do ustawy; wtedy ustawa ponownie trafia do Sejmu, by ten rozpatrzył poprawki wniesione przez senat. 

Jeżeli Senat w ciągu 30 dni od dnia przekazania ustawy nie ustosunkuje się do niej, ustawę uznaje się za uchwaloną w brzmieniu przyjętym przez Sejm. 
Ostateczna decyzja co do kształtu ustawy należy do Sejmu, który może bezwzględną większością głosów (liczba głosów za jest większa niż suma głosów przeciw i wstrzymujących się) odrzucić proponowane poprawki lub uchwałę Senatu odrzucającą ustawę w całości. 

Jeżeli jednak Sejm nie odrzuci poprawek Senatu  do ustawy, uważa się je za przyjęte. Również sprzeciw Senatu co do całości ustawy staje się skuteczny, jeżeli Sejm nie odrzuci go bezwzględną większością głosów.

W takim wypadku postępowanie nad ustawą zostaje zamknięte i prace nad nią mogą ewentualnie toczyć się od początku. Po uchwaleniu ustawy, to znaczy rozpatrzeniu jej przez sejm i senat, marszałek sejmu przekazuje ją do podpisu prezydentowi RP. 

Podsumowanie

Opinie zarówno wśród polityków, publicystów jak i w społeczeństwie na temat roli Senatu i potrzeby jego istnienia są różne. Jedni twierdzą, że jest to organ całkowicie zbędny, który może być znacznie lepiej zastąpiony przez prawników-konstytucjonalistów i że spełnia jedynie rolę „korektora” poprawiającego błędy legislacyjne i stylistyczne Sejmu, inni zaś – że jest to instytucja bardzo potrzebna, gdyż zasiadają w niej najbardziej doświadczeni politycy, ludzie zazwyczaj już w dojrzałym wieku, patrzący trzeźwiej na rzeczywistość i w mniejszym stopniu kierujący się emocjami.

Dodatkowym argumentem tych ostatnich jest wielowiekowa tradycja istnienia Senatu w różnych okresach Rzeczypospolitej i rola, jaką on spełniał.

Trudno ocenić, która z opcji ma rację – zapewne, jak to zazwyczaj bywa, są one podzielone po połowie. Zapewne rola Senatu jest mniejsza od roli, jaką pełni Sejm, jednak dla posłów świadomość, że ich praca będzie jeszcze oceniana przez wyższy organ ustawodawczy i może zostać oceniona negatywnie stanowi niewątpliwie impuls do staranniejszego pochylenia się nad stanowionym prawem. Jednocześnie na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat wielokrotnie mieliśmy przykłady, że dzięki kontrolnej roli Senatu uniknięto ustanowienia legislacyjnych bubli, a wiele ustaw zyskało nowy, lepszy kształt.

Z drugiej strony trudno oprzeć się wrażeniu, że na listy wyborcze do Senatu często trafiają zasłużeni, ale już nieco „wypaleni” politycy, którym w ten sposób szefowie partii pozwalają dorobić do politycznej emerytury. Oczywiście nie jest to zasadą, ale takie przypadki bez trudu można wskazać. Bywa też Senat miejscem dla polityków, których chce się odsunąć na boczny tor, nie eliminując ich jednak całkowicie z działalności politycznej.

Jaka będzie przyszłość Senatu – pokaże czas. Jednak fakt, że dyskusja na temat jego likwidacji głośno rozbrzmiewa przed wyborami, a później politycy o tym temacie zapominają może wskazywać, że Senat nadal będzie towarzyszył jeszcze przyszłym pokoleniom.

Bibliografia

Wydawnictwa zwarte

Bardach J., Leśnodorski B., Pietrzak M.: Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2005

Bardach J. (red): Społeczeństwo obywatelskie i jego reprezentacja (1493-1993), Warszawa 1995

Chruściak R.: Sejm i Senat w Konstytucji RP z 2 IV 1997. Powstawanie przepisów,

Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2002

Chruściak R.: Spór o Senat w pracach nad Konstytucją RP z 1997 r., Kancelaria Senatu, Warszawa 2003

Czajowski J.: Senat Rzeczypospolitej Polskiej pierwszej kadencji 1922–1927. Pozycja prawnokonstytucyjna i praktyka ustrojowa, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1999

Czajowski J.: Pozycja prawno-ustrojowa Senatu RP (1922–1926) w świetle Konstytucji Marcowej i praktyki ustrojowej, Kraków 1996

Czapliński W.: Dzieje Sejmu Polskiego do roku 1939, Wyd. Iskry, Kraków 1984

Dubiński K., Magdalenka. Transakcja epoki. Notatki z poufnych spotkań Kiszczak-Wałęsa. Wyd. Sylwa, Warszawa 1990

Eisler J., Szwarc A., Wieczorkiewicz P.: Polska. Dzieje polityczne ostatnich dwustu lat, Warszawa 1997

Eisler J.: Zarys dziejów politycznych Polski 1944-1989, Warszawa 1992

Gierowski J.: Historia Polski 1505 - 1764, Warszawa 1985

Grzybowski M.(red): Model polskiego parlamentu. Zagadnienia optymalizacji usytuowania oraz struktury parlamentu w polskiej myśli prawno-ustrojowej XX wieku, Kraków 1996

Hirsz Z.J.: Historia polityczna Polski 1939-1993, Białystok 1996

Korbowicz A. (red.): Zarys dziejów konstytucjonalizmu polskiego, Lublin 1996

Łaszewski R.: Sejm polski w latach 1764-1793, Warszawa 1973

Pietrzak Jerzy, Senat w Rzeczypospolitej Polskiej. Tradycja i współczesność XV–XXI w., Kancelaria Senatu RP, Warszawa 2002

Rosner A., Wąsowicz M.: Sejm polski 1493-1993, Warszawa 1995

Seidler G. L.: Władza ustawodawcza i wykonawcza w polskich konstrukcjach ustrojowych 1917–47, Lublin 2000

Wrede M.: Sejm i dawna Rzeczpospolita. Momenty dziejowe, Warszawa 2005

Czasopisma

Banaszak B., Masternak–Kubiak M.: Senat w nowej konstytucji, „Acta Universitatis Vratislaviensis” 1998, nr 41

  1. W. Czapliński: Dzieje Sejmu Polskiego do roku 1939, Wyd. Iskry, Kraków 1984, s. 24-25.↩

  2. J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak: Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2005, s. 16-19.↩

  3. J. Gierowski: Historia Polski 1505 - 1764, WSiP, Warszawa 1985, s. 49.↩

  4. Tamże, s. 52.↩

  5. A. Korbowicz (red.): Zarys dziejów konstytucjonalizmu polskiego, Wyd. KUL, Lublin 1996, s. 78.↩

  6. M. Wrede: Sejm i dawna Rzeczpospolita. Momenty dziejowe, Warszawa 2005, s. 47.↩

  7. R. Łaszewski: Sejm polski w latach 1764-1793, Warszawa 1973, s. 107.↩

  8. J. Bardacha (red): Społeczeństwo obywatelskie i jego reprezentacja (1493-1993), Warszawa 1995, s. 84.↩

  9. Tamże, s. 99.↩

  10. J. Czajowski: Pozycja prawno-ustrojowa Senatu RP (1922–1926) w świetle Konstytucji Marcowej i praktyki ustrojowej, Kraków 1996, s. 44.↩

  11. Tamże, s. 48-55.↩

  12. Tamże, s. 61↩

  13. J. Czajowski: Senat Rzeczypospolitej Polskiej pierwszej kadencji 1922–1927. Pozycja prawnokonstytucyjna i praktyka ustrojowa, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1999↩

  14. W. Czapliński: Dzieje Sejmu Polskiego do roku 1939, Kraków 1984, s. 283.↩

  15. Tamże, s. 285.↩

  16. Tamże, s. 301.↩

  17. J. Pietrzak: Senat w Rzeczypospolitej Polskiej. Tradycja i współczesność XV–XXI w., Kancelaria Senatu RP, Warszawa 2002, s. 93.↩

  18. G. l. Seidler: Władza ustawodawcza i wykonawcza w polskich konstrukcjach ustrojowych 1917–47, Lublin 2000, s. 312↩

  19. M. Grzybowski: Model polskiego parlamentu. Zagadnienia optymalizacji usytuowania oraz struktury parlamentu w polskiej myśli prawno-ustrojowej XX wieku, red., Kraków 1996, s. 174.↩

  20. A. Rosner, M. Wąsowicz: Sejm polski 1493-1993, Warszawa 1995, s. 315.↩

  21. J.Eisler, A.Szwarc, P.Wieczorkiewicz, Polska. Dzieje polityczne ostatnich dwustu lat, Warszawa 1997, s. 68.↩

  22. J, Eisler, Zarys dziejów politycznych Polski 1944-1989, Warszawa 1992, s. 108.↩

  23. Z.J. Hirsz, Historia polityczna Polski 1939-1993, Białystok 1996, s. 191.↩

  24. Krzysztof Dubiński, Magdalenka. Transakcja epoki. Notatki z poufnych spotkań Kiszczak-Wałęsa. Wyd. Sylwa, Warszawa 1990, s. 223. ↩

  25. R. Chruściak: Spór o Senat w pracach nad Konstytucją RP z 1997 r., Kancelaria Senatu, Warszawa 2003, s. 47.↩

  26. B. Banaszak, M. Masternak–Kubiak: Senat w nowej konstytucji, „Acta Universitatis Vratislaviensis” 1998, nr 41.↩


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
praca z uczniem zdolnym i słabym 2
Praca psychoterapeutyczna z DDA wykład SWPS
PRACA NA 4 RECE (aga)(1)[1]
Organy wladzy Rzeczypospolitej Polskiej sejm i senat
praca 4
PRACA HODOWLANA Podstawy
Praca osób niepełnosprawnych
PRACA Z UCZNIEM NIEWIDOMYM I SŁABO WIDZĄCYM
8 Właściwa Praca, moc, energia całość
Praca zespolowa z elementami komunikacji interpersonalnej ed wczesn
Prezentacja praca dyplom
Praca szkoly w zakresie organizacji opieki pomocy
CECHY STRUKTUR ORGANIZACYJNYCH PRACA GRUPOWA 17 KWIETNIA[1]
PRACA Z DZIECKIEM NIESMIALYM
Praca z komputerem

więcej podobnych podstron