iuris prudencji – jurystów można podzielić na prawników kapłanów(posiadali znaczną wiedze w prawie rzymskim stworzyli 3 nowe instytucje prawne(injure cesio— (pozorny powód to nabywca pozorny pozwany to sprzedający)emancypatio – uwłasnowolnienie; adopcja){syn sprzedany 3 razy stawał się wolny wychodził z pod władzy ojca} i prawników świeckich(doświadczeni w swoim zawodzie (była szkoła prawa i znawcy prawa)
Iuris prudenta Est divinarum atque humanarum rerum notitia iusti atque iniusti cscienti.
Jurysta musiał posiadać więc znajomość wszelkich spraw i zagadnień świata boskiego i ludzkiego, a także wiedzę o tym co sprawiedliwe, a co niesprawiedliwe.
Iuris scientia- nauka prawa miała charakter teoretycznej wiedzy o prawie
Iuris Prudentia – (mądrość, uczynność, biegłość, w prawie) miała aspekt wiedzy praktycznej
Pozycję prawników uwypuklił jeszcze specjalny przywilej nadawany od Augusta niektórym wyróżniającym się prawnikom było to sławne ius publice respondi ex auctoritate principis –prawo udzielania odpowiedzi z upoważnienia cesarskiego. Wyróżnieni w ten sposób juryści zyskiwali dodatkowo na autorytecie , zaś ich zgodne opinie były wiążące dla sędziego przy rozpoznawaniu sprawy
W ten sposób responsa stały się czynnikiem prawotwórczym z mocą ustawy (G. 1,7: …..legis vicem optinent). W konsekwencji autorytet taki i moc uzyskały praktycznie pisma prawników, w których publikowali oni swoje opinie i odpowiedzi
PRAKTYCZNA DZIAŁALNOŚĆ UCZONYCH PRAWNIKÓW ROZWINĘŁA SIĘ W TRZECH KIERUNKACH:
Przede wszystkim polegała na udzielaniu porad prawnych, co określano –wyrażeniem respondere
Opierała się na udzielaniu praktycznej pomocy przez sporządzanie umów lub innych czynności prawnych , szczególnie zaś przez układanie formularzy czynności prawnych , mających znaczenie dla prawa prywatnego, tę działalność określano zwrotem –cavere
Polega na tzw. Agere, tzn. podawaniu gotowych już formuł procesowych, stosowanych w postępowaniu spornym przed sądem jako pomoc dla stron zainteresowanych, stanowił on najważniejszą może dziedzinę umiejętności prawniczych w owych czasach
CZYNNIKI PRAWOTWÓRCZE
Zgromadzenie ludowe (tylko pryncypat)
Senat
Magistratura (tylko pryncypat)
Jurysprudencja
Cesarz
CESARSTWO
Zgromadzenia ludowe straciły na znaczeniu , komisja utraciły uprawnienia sądowe
-na senat przeszły funkcje ustawodawcze. Senatus consulte stały się obowiązującym prawem. Cesarz opierając się na swej władzy trybuna mógł wnieść weto przeciw każdej niewygodnej dla niego uchwale senatu.
-podstawą uchwał senatu, które stały się czczą formalnością, są wnioski cesarza odczytane przez kwestora w senacie i przyjęte przezeń bez zmian, przeważnie przez aklamację. W III w. uprawnienia ustawodawcze przeszły całkowicie na cesarza.
-senat uzyskał prawo wyboru urzędników magistratualnych – w ułożonej przez senat liście kandydatów cesarz czynić uzupełnienia i zmiany, a później zalecać kandydatów- taktycznie wybór urzędników przekształcał się w nominację cesarską.
-W zakresie sądownictwa uzyskał senat jurysdykcję w sprawach karnych o przestępstwa popełnione przez senatorów i członków ich rodzin , które sądził w pierwszej i ostatniej instancji, a nadto od czasów Tyberiusza na mocy delegacji cesarskiej w sprawach o najcięższe przestępstwa, jak zdrada główna, obraza w czasie urzędowania, przekupstwo, trucicielstwo,
-z czasem przeszły do kompetencji senatu wszystkie przestępstwa. Od czasów Septimiusza Sewera uprawnienia sądowe senatu przeszły niemal w całości na urzędników cesarskich, głównie prefekta miasta (którego jurysdykcja rozciągała się w promieniu 100 mil wokoło Rzymu) i prefekta pretorianów.
-senat zawiadywał skarbem republiki (aerarium) do którego wpływały dochody z administrowanych przez senat prowincji. Dochody te nie były wielkie . Za Semtiusza Sewera (193-211) skarb republiki przekształcił się w miejską kasę Rzymu.
-w zakresie kierowania polityką zagraniczną utracił senat wszelkie uprawnienia
-od Domicjana (84r.n.e.) cesarze –wyłączne prawo powoływania senatorów
-Domicjan kazał sobie nadać godność cenzora dożywotnio i przyjął tytuł : censor perpetuus, którego wprawdzie jego następcy nie używali, ale zachowali po nim wyłączne prawo powoływania senatorów. Corocznie ogłaszano listę senatorów. Kto został na nią wpisany stawał się senatorem, a kto z dotychczasowych członków senatu został pominięty, był tym samym usunięty z senatu. Posiadanie uprawnień cenzorskich umożliwiało cesarzom usuniecie niewygodnych dla siebie senatorów. Senator mógł być usunięty z senatu na skutek utraty cenzusu majątkowego (census senatorius) prowadzenia się nielicującego z jego stanem oraz na skutek popełniania przestępstwa, za które sąd orzekł infamię. Zubożałych senatorów cesarze bronili przed usunięciem z senatu przyznając im odpowiednie, przez to uzależniali ich całkowicie od siebie
KONSTYTUCJE CESARSKIE –DOMINAT
Leges edictales –konstytucja ogłoszona przez cesarza albo urzędników upoważnionych do tego w adresowanych do nich konstytucjach – zastąpiły mandata
Leges generales –konstytucje cesarskie zawierające ogólne uregulowania w formie listu ad senatum- ZASTĄPIŁY EDYKTY
Adnotatio –rozstrzygnięcie wydane na marginesie pisma (strony)
Sanctio pragmatica –rozstrzygnięcie jednostkowe o charakterze ogólnym –sanctio pragmatica pro petitione Vigili
Słowo „kodeks” określające dotychczas książkę o związanych drewnianych lub skórzanych kartach (w odróżnieniu od zwoju – bibilionu) zaczęło w terminologii prawniczej oznaczać od tej pory zbiór konstytucji cesarskich
Codex Gregorianus z roku 293 n.e. zawierał zbiór konstytucji od cesarza Hadriana do 293r. a uzupełniał go codex Hermogenianus z roku 295r. oba kodeksy zostały sporządzone za panowania cesarza Dioklecjana przez bliżej nieznanych urzędników, miały charakter tylko pomocniczy , a do naszych czasów dochowały się jedynie pośrednio. Były to zbiory prywatne
Zupełnie odmienny charakter miał codex Theodosianus z roku 438 r. n.e. zawierający konstytucje od 312r. powstał on z inicjatywy samego cesarza Teodozjusza II i był zbiorem oficjalnym, urzędowym, co powodowało , że konstytucje wydane po 312r. obowiązywały nadal tylko wtedy, gdy zostały włączone do kodeksu i tylko w wersji w nim ustalonej. Kodeks teodozjański zawierał konstytucje głównie dotyczące prawa publicznego i dlatego po jego ogłoszeniu w zakresie prawa prywatnego nadal posługiwano się kodeksem gregoriańskim i hermogeniańskim. Kodeks dzielił się na 16 ksiąg, te zaś tematycznie na tytuły zawierające konstytucje ułożone w porządku chronologicznym. Codex Theodosianus tylko opublikowano w Wschodniej części cesarstwa z mocą obowiązującą od 1.I.439r. n.e. w zachodniej części przyjęty został przez Walentyniana III
Konstytucje wydane w okresie od 438 do 468 r. n.e. nazywane są novellae Posttheodosianae. Sporządzono trzy zbiory tych nowel, które tradycyjnie dołączone są do kodeksu teodozjańskiego
SZKOŁY PRAWA
Początki pryncypatu –dwie szkoły prawnicze
Prokulianie –założyciel –najwybitniejszy prawnik końca republiki i początku pryncypatu, nieprzejednany zwolennik pryncypatu, nieprzejednany zwolennik ustroju republikańskiego. Marcus Antistius Labeo propagator nowości w prawie , twórca trafnych definicji. Nazwa szkoły –późniejszy przedstawiciel Proculus następca Labeona
Sabinianie –założyciel –zwolennik władzy cesarskiej Gaius Ateius Capito nazwa szkoły –późniejszy przedstawiciel Masurius Sabinus następca Capitona autor dzieła libri tres iuria civilis. Do którego później pisano liczne komentarze (Libri ad Sabinum)
Różnica między szkołami nie dotyczyły kwestii istotnych, miały charakter drugorzędny (np. kryterium dojrzałości chłopców, oznaczenia, zapłaty przy kupnie, sprzedaży, ustalanie właściciela rzeczy przerobionej
Przypuszczanie były to głównie instytucje dydaktyczne lub kierunki w nauce prawa oparte na różnych poglądach filozoficznych –Sabinianie mieli się opierać na filozofii stoickiej a Prokulianie na perypatetyckiej lub też grupy prawników skupiających się wokół wybitnych rywalizujących ze sobą jurystów
IUS PUBLICE RESPONDENDI EX AUCTORITATE PRINCIPIS
--W związku z prowadzoną w sądzie sprawą, przez prawnika mającego ius respondendi wiązała sędziego, który ograniczał się jedynie do sprawdzenia juryście przez stronę jest zgodny z rzeczywistością. Początkowo opinia jurysty miała moc wiążącą tylko w tym procesie, w związku z którym została wydana. Autorytet jurystów sprawił jednak że raz wydane przez nich opinie uwzględniono w analogicznych sprawach. Zaczęto też nadawać znaczenie opiniom wyrażonym nie w związku z konkretną sprawą, ale sformułowanym w pracach napisanych przez (responsa quaestiones)
--dzieła prawników mających ius respondendi zaczęto stawiać na równi z obowiązującym prawem, czyli zaczęto uważać je za źródła prawa( Responsa prudentium sunt sententiae et opiniones eorum, quibus permissum Est iura condere ….
--ius respondendi otrzymywali tylko prawnicy osiadli w Rzymie. Liczba prawników mających ten przywilej nie była znaczna, zdarzały się przypadki, że strony przyniosły sędziemu przeciwstawne opinie dwóch prawników.
USTAWY O CYTOWANIU
PRZECIWNE OPINIE PRAWNIKÓW
Cesarz Hadrian postanowił, iż w takim przypadku sędzia może przychylić się do wybranej przez siebie odpowiedzi
Konstantyn Wielki
321(c. Th. 1. 4. 1) –tylko własne pisma Papiniana można cytować przed sądem
321(c. Th. 1. 4. 2) –potwierdził znaczenie wszystkich pism rzeczywistych Paulusa, a także przypisywanych jemu Pauli Sentenitarum libit
Konstytucja raweńska Teodozjusza II i Walentyniana III z roku 426r n.e. moc obowiązującą maja jedynie pisma pięciu jurystów klasycznych : Balusa, Papiniana, Paulusa, Ulpiana, Modestyna. W przypadku różnie w danej kwestii między tymi jurystami decydowało zdanie większości przy równej liczbie opinii decydowała opinia Papiniana. Jedynie gdy ten ostatni jurysta nie wypowiadał się, sędzia miał swobodę przyłączenia się do wybranej przez siebie opinii
ŹRÓDŁA JURYDYCZNE
PRZEDE WSZYSTKIM ZACHOWANE TEKSTY PRAC PRAWNIKÓW RZYMSKICH
Instytucja Gaiusa ( Gai Institutionum commentarii quattuor)
Ulpiani Regulas ( zwane też Ulpiani Epitoms, Tituli ex corpore Ulpiani) pochodzące z IV w. n.e. i zawierające zestawienie materiału z instytucji Galusa , Ulpiana i Modestyna
Sentencje Paulusa (libri quinque sententiarum) z końca III w. n.e. –przypisywany Paulusowi zbiór najważniejszych zasad prawnych, częściowo zwulgaryzowanych
Opracowania instytucji Gaiusa w postaci Gal EPITOME przeznaczonego prawdopodobnie dla praktyki zbioru z V w. ale raczej o przeznaczeniu dydaktycznym
Leges Romanae barbarorum tj. kodyfikacje prawne dokonane po podboju cesarstwa zachodniorzymskiego na polecenie królów germańskich dla poddanej ludności rzymskiej
Kodeks Alaryka z 506 r. zwany też lex Romana visigothorum lub breviarium Altarici, wydany dla ludności rzymskiej w państwie wizygockim stosowany też w państwie frankońskim
Edykt króla Teudoryka (dictum Theodorici regis) wydany ok.500 r. w państwie Ostrogotów
Lex Romana Burgundionum –zbiór wydany przez króla Gundobada dla ludności rzymskiej żyjącej na terenie Burgundów
ZBIORY IUS ORAZ LEGES
--Fragmenta Vaticana – praca odnaleziona w Bibliotece Watykańskiej w 1821r., będąca prywatnym zbiorem prawa z IV w n.e. Zachowała się ona w części na palimpseście, całość zaś rozmiarami musiała niewiele ustępować późniejszym Didestom justyniańskim. Zawiera wyjątki z pism prawniczych Papiniana. Paulusa i Ulpiana oraz ustawy cesarskie
--collatio legum mosaicarum et Romanrum (IV-Vw n.e.) zawierająca zestawienie przepisów prawa rzymskiego oraz mojżeszowego (jeden z pierwszych historycznych przykładów stosowania metody porównawczej w prawie)
--Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti –zbiór pochodzący z V-VI w. n.e. zawierający zestawienie reguł i porad prawnych
--syryjsko-rzymska księga prawa –zbiór zachowany w języku syryjskim, arabskim i armeńskim aczkolwiek oryginał był prawdopodobnie grecki, zawiera prawo rzymskie, ale okoliczności powstania tego dzieła i jego zastosowanie nie są wyjaśnione .
--po objęciu rządów w 527 roku Justynian I pragnął odbudować dawną świetność państwa rzymskiego przez zjednoczenie cesarstwa Zachodniego i Wschodniego oraz uporządkowanie prawa.
--w 528 n.e. komisja zebrała konstytucje cesarskie w codex vetus
--po opracowaniu następnych części kodyfikacji okazało się, że zachodzą między nimi sprzeczności, co spowodowało konieczność opracowania nowego kodeksu.
--ok. 530 n.e. Justynian powołał nową komisję złożoną z praktyków i profesorów, na czele której stanął Trybonian pełniący funkcję ministra sprawiedliwości (quaestor sacri palatii) komisja ta miała uporządkować stare ius
--prace były zaplanowane na 10 lat, kodyfikatorzy (zwani też kompilatorami, czyli zbierając i porządkującymi prawo) wywiązali się ze swego zadania bardzo szybko
--ok. 533 n.e. przedstawiono cesarzowi dzieło zwane Digestami lub Pandektami. Inne komisje również pod przewodnictwem Tyboniana przygotowały instytucje (533r n.e.) oraz nowa wersję Kodeksu tzw. Codex repetotae praelectionis (534 r.n.e.) każdą z tych części kodyfikacji ogłosił Justynian wydając wprowadzającą konstytucję.
--Najtrudniejszym zadaniem było ułożenie dzieła, które sam Justynian postanowił nawiązać Digesta vei Pandectas (konst. Deo auctore 12). Będącego wyborem pism prawników. Opracowanie ogromnego materiału, jaki stanowiły praca jurystów (ponad 2000 ksiąg: więcej niż 3 miliony wierszy) wymagało nie tylko długiego czasu ale i odpowiedniej organizacji. Dlatego też istnieją różne hipotezy starające się wyjaśnić w jaki sposób komisja wywiązała się ze swego zadania zaledwie w ciągu 3 lat. Powszechnie przyjęta hipoteza, sformułowana przez niemieckiego uczonego F.Bluhimego głosił, iż cały materiał podzielono na masy :tzw. Masę sabiniańską, którą stanowiły libri ad Sabinum, czyli komentarze do prawa cywilnego: masę edyktalną, zawierającą komentarze do edyktów oraz masę papiniańską: którą stanowiły dzieła Papiniana i prace związane z jego twórczością. Pozostałe księgi tworzyły dodatek, czyli appendix. Poszczególnymi masami zajęły się podkomisje, co pozwoliło usprawnić pracę. Inna hipoteza głosi, iż już wcześniej istniał jakiś starego ius, na którym oparli się kompilatorzy (tzw. Predigesta)
--wybrany materiał pochodzący z prac 38 prawników (z okresu przedklasycznego – Aelius Gallus. Q.Mucius Scaevola ponntifex, Alfenus Varus: 33 z okresu klasycznego i 2 okresu poklasycznego –Hermogenianus i Arcadius Charisius) komisja podzieliła na 50 ksiąg. Te zaś (z wyjątkiem ksiąg 30-32) tematycznie na tytuły . W tytule umieszczono fragmenty dzieł jurystów. Przy każdym fragmencie zaznaczono w inskrypcji od jakiegoś jurysty i z jakiegoś dzieła on pochodzi. Dłuższe fragmenty podzielono w średniowieczu na paragrafy, pierwsze zdanie fragmentu oznaczono literami pr.= principium czyli początek.
--obecnie cytując Digesta należy po literze D. podać cyfrę oznaczającą numer księgi, następnie tytułu oraz fragmentu i paragrafu (lub skrót pr.) np. D. 12.I,3:D.13,6,17,pr.
--PRAWIE CAŁE DIGESTA ZAWIERAJĄ MATERIAŁ DOTYCZĄCY PRAWA PRYWATNEGO. JEDYNIE KSIĘGI 47 I 48 (LIBRI TERRIBLES)POŚWIĘCONE PRAWU KARNEMU
--Digesta zostały wprowadzone konstytucją (z 16.XII.533 r. n.e.) zwana od pierwszych słów Tanta/Dedoken i stały się obowiązującym prawem (od 30 XII.533 r. n.e.)
--Justynian zabronił pisania komentarzy i porównywania go ze źródłami, z których zostało ułożone (prawdopodobnie w tym celu kazał spalić starą literaturę) oraz dokonywania skrótów (konst. Deo auctore 12-13). Wszelkie zakazane prace miały być zniszczone, a ich autorzy ukarani karami przewidzianymi dla fałszerzy (konst. Tanta 21-22) w praktyce jednak zakazu tego nie przestrzegano nawet za życia Justyniana. Do naszych czasów dochowało się kilka rękopisów Digestów, najstarszy z nich z VI w znajduje się obecnie we Florencji. (tzw. Florentyntina)
--Następna część kodyfikacji – Instytucje (institutiones) –są podręcznikiem do nauki prawa wzorowanym głównie na instytucjach Gaiusa. Podręcznik ten opracowany przez Tryboniana i profesorów prawa (theophilusa z Konstantynopola i Dorotheusa z Berytu) został wprowadzony konstytucją imperatoriam maiestatem 21.XI.533 r. n.e. i stał się (od 30.XII.533 r. n.e.) również obowiązującym prawem ( czym różni się od dzisiejszych podręczników)
--W odróżnieniu od Instytucji Gajusa w Instytucjach justyniańskich księgi zostały przez kompilatorów podzielone tematycznie na tytuły, a tytuły (w średniowieczu)na paragrafy. Cytując obecnie instytucje justyniańskie po literze I. podaje się numer księgi, tytułu i paragrafu ( lub skrót pr.) np. I.3, 16 lub 3.24pr.
--ogłoszony konstytucją Cordi 16.XI.534 r. codex (zwany też codex respetitae praelectoris) zawiera konstytucje od cesarza Hadriana po konstytucje samego Justyniana. Codex ten składa się z 12 ksiąg podzielonych tematycznie na tytuły które zawierają konstytucje w porządku chronologicznym. Dotyczą one prawa prywatnego, karnego, administracyjnego, finansowego i kościelnego. Każda konstytucja poprzedzona jest inskrypcją zawierającą imię cesarza –autora konstytucji oraz wzmiankę o adresacie. Po treści konstytucji znajduje się subskrypcja informująca o miejscu i dacie wydania konstytucji. Cytując Codex po literze C podaje się numer księgi, tytułu konstytucji i paragrafu (lub skrót pr). Np. C. 3, 34, 14,2 lub C, 5, 9, 1 pr.
--cesarz upoważnił komisje układające Digesta i Kodeks do wprowadzenia niezbędnych zmian tekstów w celu dostosowania zebranego materiału do aktualnego stanu prawnego. Korzystając z tego uprawnienia komisje nie tylko wykreślały pewne słowa czy całe rozważania jurystów (np. dotyczące własności kwirytarnej) czasami zastępowały je innymi współczesnymi odpowiednikami danej instytucji (np. słowo mancipatio słowem traditio), ale też w poważniejszy sposób ingerowały w treść fragmentu danego jurysty czy starej konstytucji zmieniając całkowicie pierwotny sens (np. wykreślenie lub dodanie słowa „nie”) Zmiany dokonane przez kompilatorów nazywane są interpolacjami.