Politechnika Łódzka

Wydział: Budownictwa, Architektury

i Inżynierii Środowiska

Kierunek: Inżynieria Środowiska

Rok akademicki: 2012/2013

Semestr: X

Historia rozwoju przestrzennego Łodzi przemysłowej w XIX i XX wieku

Łódź, 2013

1. Wstęp

W XIX wieku nastąpiły istotne przeobrażenia techniczne, ekonomiczne i społeczne prowadzące do wzmożenia procesów urbanistycznych. W tym czasie w wyniku wielkiego postępu technicznego nastąpił ogromny rozwój przemysłu opierającego się na produkcji fabrycznej. Jeśli chodzi o rozwój miast i przeobrażenie ich struktury przestrzennej to głównym czynnikiem był napływ ludności do miast oraz przebiegające równolegle z rewolucją przemysłową, rewolucja w dziedzinie transportu, spowodowana rozpowszechnieniem kolei. W miastach pojawiają się nowe obiekty: najpierw manufaktury i zespoły fabryczne, później budynki szkół i akademii, a wreszcie dworców kolejowych i urzędów pocztowych oraz hoteli, muzeów i budynków wystawowych. [1]

2. Położenie geograficzne łodzi

Miejsce, w którym miasto powstaje, wywiera niezwykle istotny wpływ na jego los rozwój i znaczenie. Okolice Łodzi mimo swego centralnego położenia w środku Polski nie mają dokładnie sprecyzowanej przynależności regionalnej. Pod względem historyczno-etnicznym Łódź leży w strefie przejściowej pomiędzy Wielkopolską i Mazowszem. W pracach historycznych dotyczących okresu przedprzemysłowego szeroko pojęte okolice Łodzi zalicza się bądź to do wschodniej Wielkopolski, bądź też określa mianem „Polski środkowej". W pracach dotyczących XIX i XX w. pojawia się termin „okręg łódzki". Uzupełniający go niekiedy przymiotnik „przemysłowy" wyjaśnia, że dopiero rozwój przemysłu pozwolił na wyodrębnienie tego obszaru spośród innych.

Pod względem geograficznym Łódź leży w obrębie tzw. „łódzkiego półwyspu wyżynnego", w typowej strefie przejściowej pomiędzy wyżynami południowej Polski a nizinami Polski środkowej. W dawnych podziałach fizycznogeograficznych Polski obszar ten wyodrębniano w samodzielny region Wyżyny Łódzkiej. Podział ten zaciera niewątpliwą indywidualność tej krainy wśród nizin środkowopolskich, od których odróżnia się ona przede wszystkim żywszą rzeźbą terenu i wyższym położeniem bezwzględnym, a także pewnymi cechami klimatycznymi oraz biogeograficznymi.

Sama Łódź położona jest u podnóża zachodniej krawędzi Wyżyny Łódzkiej, przebiegającej wzdłuż linii: Zgierz — Widzew — Ruda. Najwyższy punkt tej części Wyżyny — 283 m n.p.m. — znajduje się tuż poza północno-wschodnimi granicami miasta. Przez punkt ten przechodzi linia głównego na obszarze Polski działu wodnego pomiędzy dorzeczami Wisły i Odry. W dalszej swej części na znacznym odcinku przebiega ona wprost przez dzisiejsze terytorium Łodzi. Położenie wielkiego miasta przemysłowego na głównym dziale wodnym jest swoistego rodzaju fenomenem w skali światowej. Staje się on w pewnym stopniu zrozumiały dopiero w konfrontacji ze znajomością poziomu sił wytwórczych oraz charakteru stosunków produkcji panujących w okresie uprzemysławiania Łodzi. [2]

3. Rozwój przestrzenny łodzi przemysłowej

Pierwsza osada przemysłowa Łodzi, zwana Nowym Miastem, wytyczona została w latach 1821-23 zgodnie z zasadami urbanistyki klasycystycznej (układ symetryczny i osiowy) na terenach położonych na południe od starej Łodzi, zwanej Starym Miastem.

W 1821 roku po obu stronach traktu piotrkowskiego wyznaczono 184 place budowlane. Strefa mieszkalno-przemysłowa Nowego Miasta stanowiła zwarte założenie w kształcie regularnego prostokąta, oparte na zasadzie symetrii w stosunku do dwóch równoległych osi przecinających się na ośmiobocznym rynku. Oś południkowa miasta - ulica Piotrkowska stanowiła przy tym odcinek głównego szlaku komunikacyjnego; oś równoleżnikową osady wyznaczyła ulica Średnia (Legionów i Pomorska). Po późniejszym przedłużeniu jej w obu kierunkach ulica ta przejęła funkcję głównego na obszarze klucza traktu równoleżnikowego, łączącego miasto z Konstantynowem i Brzezinami.

Przestrzeń przeznaczona pod zabudowę nowomiejską obejmowała zaledwie cztery bloki przyrynkowe oraz otaczające je pasy działek budowlanych, wytyczonych po zewnętrznej stronie czterech obwodowych ulic, które stosownie do swego położenia geograficznego względem rynku otrzymały nazwy: Północnej, Południowej, Wschodniej i Zachodniej. Stosunkowo większą przestrzeń zajmowały ogrody nowomiejskie, usytuowane po wschodniej stronie osady. W sumie było ich 202, a zatem o 18 więcej niż placów budowlanych. Wszystko tłumaczy jednak fakt, że działki ogrodowe leżące przy trakcie piotrkowskim, z racji swego położenia pełniły jednocześnie obie te funkcje.

  Wkrótce po osadzie sukienniczej przyszedł czas na dalszą rozbudowę miasta.
W 1823 r. powstał projekt założenia kolejnej osady rękodzielniczo - przemysłowej, przeznaczonej do produkcji tkanin z bawełny i lnu. Tu najdogodniejszym miejscem zdawała się być dolina rzeki Jasieni (około 4km na Południe od Łódki). Dogodne warunki hydrotechniczne (spiętrzenie wodne przy młynach) stworzyły możliwość budowy urządzeń przemysłowych, przeznaczonych do wykończania tkanin produkowanych systemem rękodzielniczym, czy też do mechanicznej produkcji przędzy. Tam to właśnie w latach 1824 - 1828 wzniesiono zakład bielnikowy, oraz przędzalnię bawełny i lnu, zlokalizowane na terenach dawnych osad młyńskich, poruszane napędem wodnym. Tak krótko można przedstawić początki strefy przemysłowej kształtującej się w dolinie Jasieni.

Szybki rozwój przemysłowy miasta wiązał się również z błyskawicznym wzrostem ludności a co za tym idzie, większym zapotrzebowaniem na miejsca zamieszkania. Tak też w roku 1824 przystąpiono do urządzania nowej osady na ziemiach rządowej wsi Wólki. Powstała osada nazwana Łódką przeznaczona była dla tkaczy bawełny i lnu. Szybko, bo już rok później została ona powiększona przez połączenie z obszarem Nowego Miasta, w wyniku czego wzdłuż traktu piotrkowskiego powstał wydłużony układ pasmowy.

Kolejnym etapem przestrzennego rozwoju Łodzi była budowa trzech kolonii przeznaczonych dla przędników lnu. Powstawały one po 1825 roku na terenach przyległych do osady tkackiej. Pozwoliło to zamknąć w granicach Łódki pełny cykl produkcyjny w zakresie wytwarzania lnu. Pierwszą kolonię prządków utworzono wzdłuż nowo wytyczonej ulicy Wólczańskiej; druga, zwana Nową Łódką, powstała po południowej stronie strefy posiadeł wodno- fabrycznych, trzecia natomiast usytuowana została po wschodniej stronie ulicy Piotrkowskiej. Ogółem w trzech koloniach znajdowało się 167 placów, w większości
3-morgowych (1,68 ha). Łączna powierzchnia tych koloni wynosiła ok. 286 ha.

Interesującym zdaje się być usytuowanie placów publicznych w osadzie Łódka. Pierwotne założenia wskazywały, iż rolę centralnego placu miał spełniać trójkątny Rynek Bielnikowy. Na przeciwko niego, w perspektywie ul. Emilii, założono rozległy plac nazwany z czasem Rynkiem Fabrycznym (pl. Katedralny), na którym stanął w głębi szpital miejski. Wraz z rozszerzeniem granic osady ku południowi powstał tam niewielki ryneczek zwany drugim rynkiem. Po pewnym okresie czasu przybrał nazwę Rynku Górnego (pl. Reymonta). Założono go u zbiegu osi urbanistycznych Nowej Łódki (ul. Zarzewska - ul. Piotrkowska). Dobre usytuowanie w węźle dróg lokalnych (spotykały się tam drogi z Zarzewa, Chojen, Rudy i Rokicia) sprawiło, że z czasem przejął on funkcję głównego rynku handlowego osady Łódki. Jak łatwo można zauważyć cechą znamienną jest to, że wszystkie łódzkie rynki usytuowane są przy ul. Piotrkowskiej. Place publiczne w Łódce rozmieszczone są zgodnie z wzorem Rynku Starego Miasta, a więc przylegają do głównego traktu. Wyjątek stanowi Rynek Nowego Miasta, który leży na osi traktu piotrkowskiego.

Zabudowę w Łódce sprowadzono do kilku rodzajów budynków. Były to przeważnie budowle parterowe, murowane, drewniane lub z muru pruskiego, kryte dachówką, oparte na prostych formach geometrycznych. Niemal wszystkie domu łączyły funkcję mieszkalną z produkcyjną, a różniły się od siebie stosownie do zadań wynikających ze specjalizacji poszczególnych kolonii. Najskromniej prezentowały się domu prządów stanowiących najuboższą warstwę społeczeństwa. Diametralnie od nich różniły się mieszkania kupieckie, wznoszone zazwyczaj na rogach ulic i stanowiące jedne z najokazalszych budowli w osadzie. 
Podsumowując stwierdzić można, że rozmachowi planowania urbanistycznego towarzyszyło wówczas w Łódce ubóstwo środków architektonicznych. Szczególnie razić mogły jednostajne ciągi niskich, niemalże identycznych domków, wznoszonych wzdłuż kilkukilometrowych ulic. Wszystko to nadawało małomiasteczkowy, bądź z goła wiejski charakter. Wrażenie takie potęgować mogła spójność wewnętrzna osady. [2]

Skutkiem zajęcia Wólki pod budowę osady Łódka było przesiedlenie dawnych jej mieszkańców do innych wsi rządowych, w większości do Widzewa i Zarzewa. Wiązało się to z koniecznością utworzenia tam nowych gospodarstw, co z kolei wymagało uregulowania i powiększenia dotychczasowego ich obszaru. Doszło do tego w 1825r. W wyniku regulacji, zabudowa Widzewa, skupiona na nowo wydzielonej działce siedliskowej i rozwiązana na planie prostokąta, odznaczała się dotychczas rzadko spotykanym w okolicy zwartym rozmieszczeniem budynków, zlokalizowanych po obu stronach prostej ulicy wiejskiej. Za domami rozciągały się ogrody i pola orne, wydzielone oddzielnie. Ponadto obszar wsi powiększono przeszło trzykrotnie kosztem otaczającego lasu rządowego. Nowe tereny podzielono na trzy części. Główną, obejmującą działkę siedliskową oraz 4 południkowo zorientowane pasma pól, oraz dwa rozległe trójkąty lasu zlokalizowane w strefie przygranicznej Widzewa. Zarzew natomiast po parcelacji otrzymał kształt luźnej rzędówki. Przeznaczono go dla zamożnych kmieci. Podobnie jak w Widzewie tak i tu uzupełnieniem gruntów ornych były parcele leśne wyznaczone w klinie lasu przy granicy z Augustowem. Przy okazji regulacji wsi pomiędzy Augustowem i Dąbrową powstała mała osada Poręby z przeznaczeniem dla zarzewskich komorników.

Na zasadach podobnych jak Zarzew w latach 30. regulacji uległy jeszcze pozostałe wsie rządowe z obszaru dzisiejszej Łodzi. Chodzi tu przede wszystkim o: Chocianowice, Brus, Retkinię, Rokicie i Rudę. Regulacji nie podlegały wówczas jeszcze grunty prywatne, natomiast na terenach po systematycznie trzebionych lasach założono wiele nowych osiedli. Były to zarówno kolonie rolnicze jak i przemysłowe osady leśne zwane budami, oraz inne samotne osady śródleśne. Osiedla pierwszego typu reprezentowały: Kolonia Bałuty, Kolonia Doły, Różki, Piaskowice i Górki Nowe. Do drugiej grupy zaliczyć można: Budy Lipowskie, Budy Stokowskie II, Budy Sikawskie II, Budy Raych, Budy Gaciska, Budy Piskowskie i Budy Kałowskie. Były to przede wszystkim osiedla małe, o nieregularnym układzie. Inną formę samotnych osiedli odnajdujmy w osadach gajowych, które trzy istniały w lasach bałucko- łagiewnickich.

  Lata 30. i 40. XIX w. to okres szczególnie pomyślny dla rozwijającej się Łodzi. Stała się ona wówczas najpoważniejszym ośrodkiem włókienniczym w Polsce, a co za tym idzie jej ludność wzrosła prawie trzykrotnie w stosunku do 1830r. Wynikiem tego było utworzenia w 1840r. Nowej Dzielnicy. Powstała ona na obszarze lasu rządowego na wschód od Łódki. Rozplanowanie Nowej Dzielnicy dostosowano ściśle do prostokątnego układu Nowego Miasta i osady Łódka. Nowe ulice wytyczono równolegle do ul. Piotrkowskiej a ulice równoleżnikowe w przedłużeniu przecznic ul. Piotrkowskiej. W wyniku nastąpiło ścisłe zrośnięcie się sieci ulic Nowej Dzielnicy z siecią ulic pozostałych dwóch członów Łodzi przemysłowej. Najważniejszą arterią Nowej Dzielnicy była ul. Główna, na której osi powstał duży centralny plac dzielnicy nazwany, z uwagi na sąsiedztwo terenów podmokłych, Wodnym Rynkiem. Wśród arterii południkowych nadrzędną rolę odgrywała ul. Targowa, która łączyła w linii prostej Wodny Rynek z nowym Rynkiem Cegielnianym (pl. Dąbrowskiego), który swoją nazwę otrzymał od pobliskiej cegielni rządowej. W latach późniejszych jego nazwa została zmieniona na Rynek Targowy, z uwagi na odbywający się tam targ. To również w Nowej Dzielnicy powstał pierwszy łódzki park - Park Źródliska. W latach 40. na terenie Nowej Dzielnicy wymierzono 300 placów budowlanych, które przydzielano według potrzeb przedstawicielom różnych zawodów, niekoniecznie ściśle związanych z włókiennictwem. Zabudowa nowych terenów postępowała jednak bardzo powoli, a początkowo objęła ona tylko ulice położone najbliżej starszej części miasta. Tereny te odznaczały się dużymi walorami budowlanymi. [2]

Regulacja z 1840 roku objęła również część lasu w obrębie Retkini, wraz z osadą Kąty, które to tereny włączono do osady Łódka. Miało to na celu zapewnienie pastwisk dla inwentarza miejskiego oraz drzewa na budowle gminne i mieszkańców. Następstwem inkorporacji wymienionych części lasu obszar Łodzi osiągnął powierzchnię 2739 ha, a gęstość zaludnienia zmalała od 60 do 50osób na 1 km 2 .

  Rozległa Nowa Dzielnica nie na długo zaspokoiła potrzeby dynamicznie rozwijającego się miasta. Pomimo ciągłych kryzysów przemysłowych gnębiących miasto, systematycznie zwiększała się liczba fabryk, a co za tym idzie miał miejsce szybki wzrost ludności. W tej sytuacji, skoro nie było już możliwości powiększenia obszaru miasta, jego dalszy rozwój odbywać się musiał dośrodkowo, na zasadzie zmiany formy użytkowania określonych terenów miejskich. Masowy napływ ludności sprawił, że już w latach 50. i 60. terytorium Łodzi nie było w stanie w sposób racjonalny wchłaniać nowych mieszkańców. Co prawda, połowę obszaru miasta zajmowały grunty orne, a piątą część ogrody, brak było jednak wolnych placów budowlanych. W efekcie dalszy rozwój Łodzi zaczął się dokonywać żywiołowo w drodze parcelacji prywatnej. Dotyczyło to głównie rozległych, lecz nie przystosowanych do potrzeb budownictwa miejskiego działek prządków i tkaczy. W ręce spekulatorów stopniowo zaczęły przechodzić również wąskie pasemka staromiejskich pół mieszczan-rolników. Urządzenie dzielnicy Wiązowej, w miejscu rozparcelowanego obszaru, było już ostatnią, a przy tym połowicznie planowaną, akcją regulacyjną poprzedzającą samorzutne tworzenie się nowych placów budowlanych i ulic.

Skośne ustawienie linii parcel oraz zabudowy wewnątrzblokowej względem prostokątnej siatki ulic jest najbardziej uderzającą cechą planu znacznej części śródmieścia na zachód od ul. Wólczańskiej. W ten sposób w zgeometryzowanym rozplanowaniu wielkiego miasta przemysłowego ujawnia się dawny układ agrarny miasteczka rolniczego. Jest to klasyczny przykład sukcesji starych form osadniczych. Późniejszy rozwój miasta w kierunku zachodnim, rozpoczęty w ostatnim ćwierćwieczu XIX w., a przyspieszony budową kolei kaliskiej na początku XX w., odbywał się w jeszcze ściślejszym związku z dawnym układem pól.

Przełomowym okresem w rozwoju gospodarczym i urbanistycznym Łodzi i jej najbliższej okolicy były lata 60. ubiegłego wieku. Wpłynęły na to przede wszystkim trzy wydarzenia, które wycisnęły istotne piętno na organizacji przestrzennej zarówno samego miasta, jak i te­renów sąsiednich. Były to:

• utwo­rzenie pierwszego przedmieścia łódzkiego - Bałut Nowych, w latach 1858- 1860;

• uwłaszczenie chłopów w 1864 r. i związane z tym przemiany w życiu społeczno-gospodarczym oraz układzie osadniczym wsi podłódzkich;

• budowa kolei fabryczno-łódzkiej w latach 1865- 1866.

Wpływ przemysłu na rozwój przestrzenny obszaru obecnej Łodzi nie ograniczał się wyłącznie do terytorium XIX-wiecznego miasta, lecz obejmował również tereny obrzeżne. Wiele zarówno dużych jak i mniejszych zakładów przemysłowych zlokalizowano w: Dąbrowie, Rudzie, Widzewie, Karolowie i in. Wzniesione na dalekich peryferiach fabryki obrastały po pewnym czasie otoczką zabudowy, najpierw wyłącznie robotniczej, a później i innego pocho­dzenia. Przedmieścia łódzkie wchłaniały rzesze najbiedniejszych przybyszów do "ziemi obiecanej". W obrębie granic miasta budować lub mieszkać mogli tylko co najmniej średnio zamożni obywatele, na peryferiach natomiast każdy, gdzie chciał i jak chciał, bez żadnego ograniczenia ni planu. Domy stawiano niekiedy w szczerym polu, bez żadnych dróg dojazdowych, przy ścieżkach, które potem przekształcały się w drogi - ulice powstawały samorzutnie, przypadkowo i chaotycznie, wyłącznie w zależności od fantazji parcelanta, czasem z dawnych dróg wiejskich, jak np. ulice: Dąbrowska, Obywatelska bądź Retkińska, częściej jednak ich przebieg wynikał z układu pól dworskich lub wąskich zagonów chłopskich, co przebija przez krzywiznę ich linii. [3]

Już pod koniec XIX w. cale miasto otoczone zostało zwartym pierścieniem bezplanowo i prymitywnie zabudowanych przedmieść. Chaos przestrzenny tej strefy pogłębiały liczne cegielnie ze swymi terenami eksploatacyjnymi i poeksploatacyjnymi. Łącznie w najbliższym otoczeniu Łodzi funkcjonowało ponad 30 zakładów tego typu; wiele też było punktów eksploatacji kruszywa (żwiru, piasku), zwłaszcza we wschodniej i południowej części obszaru obecnej Łodzi.

Dopiero w 1906 r., to jest po 66 latach, władze carskie zdecydowały się wreszcie przeprowadzić inkorporację nowych terenów, poprzednio nie należących do klucza łódzkiego. Postanowieniem. Rady Ministrów z 18 X 1906 r. włączono wówczas do Łodzi - całkowicie lub częściowo - następu­jące miejscowości: Brus, Dąbrówkę, Dąbrówkę Małą, Chojny Kolonię, Doły, Karolew, osadę Rokicie Nowe, Rokicie Stare, Żubardź; w rezultacie tych zmian miasto zwiększyło się z 2739 do 3811 ha, a gęstość zaludnienia na l km 2 , która od 1840 do 1906 r. wzrosła z 50 do 12460 osób, zmniejszyła się teraz do ok. 9 tyś. osób. 
Były to inkorporacje połowiczne, które nie zaspokajały nawet bieżących potrzeb miasta, nie mówiąc już o tym, iż nie otwierały przed nim żadnych szerszych perspektyw rozwojowych.

W 1915 r. niemieckie władze okupacyjne dokonały największej inkorpo­racji w dotychczas omawianych dziejach miasta. Dopiero wówczas włączono do Łodzi Batuty i Chojny Nowe, które wtedy liczyły odpowiednio ok. 100 i 30 tyś. mieszkańców i były zapewne jednymi z naj­większych wsi w historii światowego osadnictwa. Dzięki włączeniu ich do miasta zlikwidowano nareszcie nienaturalną, administracyjną dwudzielność tworzącego przestrzenną całość organizmu miejskiego. Ponadto w tym samym roku przyłączono do Łodzi także sąsiadujące z nią części wsi: Antoniew Stokowski, Dąbrowa, Radogoszcz, Rokicie Stare, Rokicie Wój­tostwo, Rokicie Nowe, Widzew, Zarzew i Żabieniec. Na odcinku od Widzewa po ul. Obywatelską granice miasta oparto na linii kolei obwodowej, z tym że dworzec Chojny znalazł się już poza jego obrębem. W wyniku przyłączenia tych terenów obszar Łodzi powiększył się do 5875 ha.

Inkorporacja nowych terenów była o wiele lat spóźniona, dlatego też zamiast terenów względnie pustych, umożliwiających rozładowanie nadmiernego zagęszczenia zabudowy, Łódź wchłonęła w łatach 1906-1915 obszary już silnie zurbanizowane. Przeszło półwiekowy okres bezczynności władz wystarczył, aby z dobrze zaplanowanego, kwitnącego i szybko rozrastającego się miasta powstał unikat brzydoty i zaniedbania.[3]

4. Podsumowanie

Powstanie Łodzi przemysłowej, związane było ściśle z działalnością industralizacyjno - urbanistyczną władz Królestwa Polskiego w drugiej i trzeciej dekadzie ubiegłego wieku. Powstała ona zatem z sił zewnętrznych, na drodze odgórnych zarządzeń administracyjnych i w oparciu o fundusze państwowe. Rozmach i planowość działalności władz znalazły odbicie w zupełnie nowych formach zagospodarowania miasta. Z chwilą ich wytworzenia się rzeka Łódka stała się granicą dwóch światów, całkowicie odmiennych zarówno pod względem gospodarczym, jak i etnicznym, religijnym, kulturalnym, a przede wszystkim — co było najbardziej widoczne — architektonicznym. Przez dziesiątki lat żyły one własnym, odrębnym życiem, nie pozbawionym wzajemnych antagonizmów. Izolację pozornie tylko zbliźnionych organizmów miejskich potęgował brak dostatecznych połączeń komunikacyjnych. Jedynym łącznikiem pomiędzy starym, polsko-żydowskim, rolniczo-handlowym miasteczkiem i zamieszkałym głównie przez cudzoziemców sprzężonym zespołem osad przemysłowych przez długie lata pozostawała ul. Piotrkowska.

W wyniku regulacji przemysłowej, przeprowadzonej w latach 1821— 1828, wytyczone zostały wszystkie najważniejsze elementy szkieletu urbanistycznego dzisiejszej Łodzi. Mimo stosunkowo krótkiego okresu czasu, dzielącego początek akcji regulacyjnej od jej zakończenia, układu przestrzennego Łodzi rękodzielniczo-przemysłowej nie można uznać za twór w pełni jednorodny. Struktura wewnętrzna poszczególnych jego części wykazuje dość znaczne różnice, trudne jednak w pierwszej chwili do uchwycenia ze względu na powszechne zgeometryzowanie pozornie identycznych elementów nowego układu miasta. Różnice te są rezultatem braku kompleksowego planu zagospodarowania całego obszaru klucza w początkowym okresie budowy Łodzi przemysłowej. Dowiedziono, że poszczególne osady przemysłowe powstały na przestrzeni kilku lat w pewnym sensie niezależnie od siebie i dopiero z czasem zrastały się w jedną całość. Zróżnicowanie kolejnych osad było odbiciem szybko postępującej ewolucji koncepcji dotyczących form uprzemysłowienia miast Królestwa Polskiego. Koncepcje te kształtowały się pod wpływem coraz to większych potrzeb kraju w zakresie produkcji przemysłowej i zmieniały się wraz z wzrastającymi możliwościami finansowymi, a tym samym inwestycyjnymi rządu. Każda osada miała odmienne przeznaczenie funkcjonalne, konsekwencją czego było odpowiednio odmienne rozplanowanie przydzielonego jej obszaru. [4]

5. Bibliografia

[1] K.K. Pawłowski „Narodziny miasta nowoczesnego”

[2] http://www.historycznie.uni.lodz.pl/przestrzenny.htm

[3] Stefański Krzysztof, „Jak zbudowano przemysłową Łódź”, Łódź 2001.

[4] M. Koter; "Geneza układu przestrzennego łodzi przemysłowej" Warszawa 1969