Moralność to luksus, na który można sobie pozwolić w firmie ustabilizowanej, wolnej od lęków przed konkurencją, albo w społeczeństwie, w którym zasady fair play są powszechnie akceptowane.
Pierwszy milion może być czarny...
Biznes jest ogromnie podatny na korupcję i ma bez liku furtek dla nieuczciwych zachowań, które, mimo że są nieuczciwe, nie są niezgodne z prawem i nie wywołują potępienia moralnego.
Wina leży nie tylko po stronie braku moralności indywidualnej ludzi biznesu, ale również po stronie państwa. Państwo, które niedostatecznie chroni rynek, które nie dość rozwinęło struktury gospodarczej kontroli, które nie działa w kierunku stabilizacji gospodarki, nie zapewnia wystarczająco jasnych i trwałych reguł gry ekonomicznej – nie sprzyja etyce biznesu.
Oikonomikos i chrematisike
Już Arystoteles zajmując się ekonomiką, potępił tę część (chrematisike), której celem jest zdobywanie pieniędzy, pochwalił natomiast oikonomikos, czyli sztukę gospodarstwa domowego. Dla Arystotelesa chrematisike była godna pogardy, stanowiła bowiem działalność, w ramach, której nie mogła zostać zrealizowana żadna moralna zaleta. Do szczęścia potrzebne były według greckich filozofów cnota, silny charakter, mądrość, obojętność na los, a nie zdobywanie bogactwa. Do skrajności posunęli swe poglądy Kynicy, którzy uważali, że do godnego życia wystarcza: cnota, miska, płaszcz i kij, a za mieszkanie – ziemia lub beczka.
Z wyjątkową niechęcią podchodził Kościół do handlu, jak i do bankowości. Potępiając lichwę, potępiał jednocześnie wszelkie operacje pieniężne.
Zadawano pytania o wzajemne relacje bogactwa i moralności. Czy można być zarazem zamożnym i pobożnym? Czy można będąc bogatym być szczęśliwym po chrześcijańsku? Czy można dobrze jeść i spokojnie spać?
Najbardziej do „umoralnienia” i dowartościowanie biznesu przyczyniła się reformacja. Kalwin a potem angielscy purytanie nauczali cnót pracowitości, oszczędności i przedsiębiorczości. Pracowitość jest bowiem środkiem do bogactwa, a bogactwo podtrzymuje cnotę, a ponadto jest widocznym znakiem łaski bożej. Zależności te nie były czymś tak oczywistym w krajach o tradycji katolickiej, gdzie wartości takie jak praca, oszczędność, skrupulatność finansowa, bogactwo nie miały kwalifikacji moralnej. W Polsce, gdzie katolicyzm zrósł się dodatkowo z silną tradycja szlachecką i narodowowyzwoleńczą, działalność ekonomiczna nigdy nie była traktowana jako droga do społecznego prestiżu czy duchowego samorozwoju.
Biznes jako kosmos
Biznes – wojna wszystkich przeciw wszystkim, gdzie człowiek człowiekowi wilkiem. Rynkiem – według Kapitału Marksa – rządzą „furie interesu prywatnego”, „najgwałtowniejsze, najbardziej małostkowe i najnikczemniejsze namiętności serca ludzkiego”; to walka, na której najlepiej wychodzą agresywni i sprytni „wojownicy”.
Jest oczywiście prawdą, że świat interesów jest światem współzawodnictwa i konkurencji.
Biznes wymaga szerokiej współpracy i obecności darzących się wzajemnym zaufaniem grup, nie tylko samych przedsiębiorstw, ale sieci usług dostawców, klientów, akcjonariuszy i inwestorów. Jego celem jest zysk, ale zysk osiągany w określonych ramach i strukturach aksjologicznych.
Owe ramy to makroetyka biznesu, coś w rodzaju dekalogu, zbioru ogólnych zasad, jednoczących – ze względu na ochronę i promocję określonych wartości – wszystkie zbiorowe i indywidualne podmioty gospodarcze. Do zasad tych należą: z. odpowiedzialności społecznej, z. zaufania, z. poszanowania reguł prawnych, z. szacunku dla środowiska naturalnego, z. formalnej równości podmiotów gospodarczych, z. uwzględniania przez podmiot gospodarczy słusznego interesu społecznego, z. poszanowania podmiotów zewnętrznych, która ma na celu dobro konsumenta, zakaz walczenia z konkurentem nieuczciwymi metodami, zakaz działań destrukcyjnych itp.
Poza makroetyką, w etyce biznesu istnieje etyka przedsiębiorstwa ( bardzo często utrwalana i nauczana w postaci kodeksu etyki zawodowej lub wewnętrznych normatywnych uregulowań określonego przedsiębiorstwa, opartych na szczegółowych „analizach przypadku”), jak również etyka indywidualna, związana z rolą społeczną, jaką jest aktywne uczestnictwo w życiu gospodarczym.
Kodeks, czyli między prawem a sumieniem
Regulowanie problemów moralnych poprzez konstruowanie kodeksów ma swoich zwolenników i przeciwników.
Przeciwnicy przywołują najczęściej następujące argumenty:
istotą moralności jest jej powszechność i uogólnialność jej zasad i norm
postęp w moralności mierzy się m.in. uniwersalizacją jej zasad
podmiotem moralności jest człowiek jako człowiek
cechą ocen i zachowań moralnych jest ich bezinteresowność
moralność ma charakter refleksyjny i nieusuwalnie konfliktowy
kodeks etyki zawodowej sprowadza problem odpowiedzialności do posłuszeństwa normom
moralność jest czymś, co obowiązuje niezależnie od konwencji i umów
w związku ze stroną formalną etyka zawodowa jest relatywna w tym sensie, że może mieć charakter koniunkturalny, zależny od panującej ideologii
sama potrzeba formułowania kodeksów ma charakter koniunkturalny
Zwolennicy kodeksu mają natomiast następujące argumenty:
moralność nie jest czymś powszechnym, ale jest faktem społecznym
etyka zawodowa nie jest jakimś nowatorskim pomysłem czy modą czasów współczesnych
etyka zawodowa nie zastępuje moralności powszechnej, ale dopełnia ją, i to w wieloraki sposób (konkretyzując treści norm moralności powszechnej, dostosowując je do konkretnej sytuacji społecznej; określając potrzeby, granice i cele odstępstwa od norm moralności powszechnej; formułując sposoby i możliwości rozwiązywania konfliktów norm moralności powszechnej i norm związanych z wykonywanym zawodem; formułując ideał, koncepcję dobra, do którego realizacji określona praca zawodowa powinna zmierzać)
etyka zawodowa nie zastępuje więc ani nie relatywizuje norm moralności powszechnej, lecz pełni obok niej inne funkcje
posłuszeństwo kodeksowi nie zwalnia nigdy z odpowiedzialności indywidualnej
kodeks etyki zawodowej zawiera bardzo często antypragmatyczną zasadę honoru
Zadaniem kodeksów etyki zawodowej jest przede wszystkim uszczegółowienie powszechnych norm moralnych i dostosowanie ich do specyfiki danego zawodu.
Niewiara w skuteczność etyk zawodowych ma swoje źródło w przekonaniu, że człowiek
uczciwy będzie uczciwy i w biznesie i w domu. Nieuczciwy zaś będzie nieuczciwy nawet podczas spowiedzi. O uczciwości bowiem i nieuczciwości decyduje sumienie.
Funkcją etyki zawodowej jest uszczegółowienie ogólnych norm etycznych i dopasowanie ich do określonych ról zawodowych, sytuacji, konfliktów, relacji, których ogólna etyka nie przewiduje, bo i przewidzieć nie jest w stanie.
Kodeks ułatwia rozwiązanie konfliktów i wskazuje na normy, które stoją na straży wartości istotnych dla wykonania danego zawodu, jak i dla prestiżu roli społecznej z zawodem tym związanej. Kodeks zawiera również normy i wskazówki dotyczące zasad współżycia w obrębie danej grupy zawodowej oraz zasady perfekcjonizmu.
Od Robinsona do Rockefellera
Sprawiedliwość (cnota, która pomaga współżyć z innymi), umiarkowanie (cnota, która pozwala zachować wstrzemięźliwość, tak w sprawach zmysłowych, jak i emocjonalnych), roztropność (cnota, która pomaga w dostosowaniu ogólnych zasad moralnych do konkretnych praktycznych sytuacji życiowych) oraz męstwo (cnota, która broni cnót pozostałych, pozwala być konsekwentnym i wiernym własnym zasadom w obliczu zła) – to cztery filary osobowego dobra. Człowiek cnotliwy był bowiem człowiekiem dobrym w najwyższym znaczeniu.
Franklinowska dewiza „czas to pieniądz” nie oznacza bynajmniej, że umykający czas nakazuje być łapczywym wobec życia, lecz że bogactwo zdobywa się długo, pracując w pocie czoła, rezygnując z postaw hedonistycznych i konsumpcyjnych.
Mapa moralnego działania w biznesie
Biznes podatny jest na korupcję, przestępstwa i inne rodzaje zła. Biznesowi potrzebna jest więc mapa, która powinna powstać jako owoc współpracy filozofii i praktyki gospodarczej. Filozofia, dając wiedzę o pojęciach i ideałach moralnych, buduje zręby mapy, z której każdy uczestnik życia gospodarczego może skorzystać, załatwiając swoje własne sprawy i dążąc do swoich własnych celów. Będąc użytkownikiem tej mapy, jest też zarazem jej współtwórcą; nanosi nań istotne informacje i praktyczne szczegóły.
Uwagi terminologiczne
Normy ogólne i absolutnie wiążące, które ustalają nienaruszalne zasady postępowania ( w moralności są to np. normy zabraniające używania przemocy lub posługiwania się oszustwem) – normy bezwzględne.
Normy typu doradczego, odnoszące się do strategii działania (w moralności są to te z norm, które mówią nam, jak np. postąpić, broniąc się przed niesprawiedliwością) – normy względne.