Kierunki i metody badań w informacji naukowej i bibliologii

na wybranych przykładach

Kielce 2012

Spis treści

Wstęp 3

Rozdział I. Bibliologia 4

Rozdział II. Informacja naukowa 6

Rozdział III. Biblioteki 11

Rozdział IV. Czytelnictwo 17

Rozdział V. Księgarstwo 21

Rozdział VI. Wydawnictwa 26

Zakończenie 28

Bibliografia 29

Wstęp

Celem pracy jest ukazanie kierunków i metod badań w informacji naukowej i bibliologii.

Nauka o książce, nazywana inaczej bibliologią czy księgoznawstwem, jest dyscypliną społeczną mającą za przedmiot badań szeroko pojętą książkę. Dziedzina ta skupia się na problemach zarówno historycznych, jak i współczesnych, a podstawowym zakresem badań bibliologicznych jest społeczna funkcja książki.

Informacja naukowa to działalność informacyjna polegająca na gromadzeniu, opracowywaniu, przetwarzaniu i udostępnianiu materiałów informacyjnych o stanie i kierunkach rozwoju nauki, techniki i ekonomii, a także upowszechnianiu osiągnięć w tych dziedzinach.

W pracy zostały także zawarte i opisane metody badań prowadzone z zakresu wydawnictwa, drukarni, księgarni i bibliotek w poszczególnych rozdziałach.

W napisaniu pracy pomocna stała się literatura bibliologiczna z lat 2007-2011, czyli najbardziej aktualna. Wśród wykorzystanych materiałów znalazły się artykuły naukowe wydane w pracach zbiorowych i wydawnictwach ciągłych a także materiały z konferencji bibliotekarskich.

Rozdział I. Bibliologia

Rozdział o kierunkach i metodach badań w bibliologii rozpoczyna publikacja profesora nauk humanistycznych Krzysztofa Migońa pt. „O współczesnej sytuacji badawczej w naukach o książce, bibliotece i informacji” .

Autor referatu zwraca uwagę że fakty i procesy dotyczące świata książki, bibliotek, bibliotekarstwa, informacji i komunikacji piśmiennej stawały się stopniowo przedmiotem refleksji naukowych kształtujących się z czasem w odrębnych dyscyplinach. Profesor w publikacji stwierdza iż wielość i zmienność tych dyscyplin. ich ciągła ewolucja, a także odmienny często w różnych krajach charakter i problematyka, utrudniają przedstawienie jednolitego, spójnego obrazu sytuacji badawczej. Również przebiegające stale, w różnych formach i natężeniu procesy integracji, autonomizacji i specjalizacji na polu badań nad książką, biblioteką i informacją ciągle zmieniają dotychczasowy stan rzeczy i tworzą nowe konstrukcje na gruncie teorii i metodologii, jak też praktyki badawczej. Opisu sytuacji nie ułatwia zamętu w nazewnictwie dyscyplin, specjalności i kierunków badawczych co wynika z niedbałości w posługiwaniu się pojęciami i terminami.

Współczesną sytuację badawczą w naukach o książce, bibliotece i informacji wyznaczają i charakteryzują przede wszystkim według autora referatu następujące zjawiska;

1. Wielość i różnorodność problemów badawczych uniemożliwia ich lokowanie w jednej, „wszechogarniającej" dyscyplinie bibliologii, bibliotekoznawstwie czy nauce o informacji (naukowej).

2. Każda z dyscyplin wyraźniej ukształtowanych w kręgu problematyki książki, bibliotek i informacji ma już od kilkudziesięciu lat w świecie nauki status swoiście samodzielny za sprawą własnego, specyficznego przedmiotu badań, właściwej sobie aparatury pojęciowej i odpowiednich metod badawczych, szczególnego charakteru powiązań z innymi naukami oraz celów poznawczych i praktycznych.

3. Problematyka księgoznawcza, biblioteczna i informacyjna interesuje także inne nauki, zwłaszcza humanistyczne i społeczne.

4. W naukach zajmujących się książką, biblioteką i informacją zaznaczył

się wyraźny podział metodologiczny i instytucjonalny na problematykę historyczną i współczesną. Jednocześnie w skali globalnej dostrzec można tendencje do integracji problematyki historycznej i współczesnej.

5. Przyrostowi wiedzy faktograficznej w naukach o książce, bibliotece informacji nie towarzyszy jednak jeszcze odpowiednio rozbudowana refleksja teoretyczna i metodologiczna,

6. Przed naukami o książce, bibliotece i informacji jako dyscyplinarni zajmującymi się ważnymi wytworami i narzędziami kultury stoi stale wiele zadań.

Dostrzeżone, i wymienione powyżej, tendencje występują wyraźnie na polu badań księgoznawczych. Bibliologia rodziła się jako nauka historyczna, najlepiej rozwiniętą dzisiaj, jej częścią jest księgoznawstwo historyczne Z kierunkiem historycznym ściśle wiąże się w bibliologii współczesnej także kierunek filologiczny, ponieważ utrwala i przekazuje język i piśmiennictwo. Właśnie w badaniach nad tekstem i nad obiegiem literatury ujawnia się szczególnie wielki potencjał studiów księgoznawczych.

Z nurtu socjologicznego wywodzi się jedna z najbardziej wpływowych w ostatnich dziesięcioleciach koncepcja tzw. księgoznawstwa funkcjonalnego

Następujący w ostatnich kilkudziesięciu latach rozwój nauk o informacji i komunikacji kazał bibliologom zwrócić uwagę na potencjał i właściwości książki jako narzędzia utrwalania informacji i środka komunikacji i sprawił, że pojawiły się informacyjne i komunikacyjne modele bibliologii. Poszerzyło to po raz kolejny zakres przedmiotu badań, spowodowało wyjście poza tradycyjną książkę.

Kolejnym pojęciem omówionym przez autora jest Kultura książki. Staje się ona centralnym przedmiotem badań w bibliologii, daje szansę pełnego i pogłębionego opisu fenomenu książki jako wytworu i narzędzia kultury, objęcia całego światowego dziedzictwa książkowego w jego różnorodnych przejawach i funkcjach.

Profesor Migoń zwraca uwagę na zagadnienia „rewolucji" w świecie książek, zwłaszcza przejście od książki rękopiśmiennej do drukowanej oraz od książki drukowanej do elektronicznej. Nowe kategorie badawcze pojawiły się w historii drukarstwa i książki drukowanej.

Rozdział II. Informacja naukowa

Informacje naukową w mojej pracy rozpoczyna artykuł „Architekt informacji vs broker informacji- co ich łączy, a co dzieli?” autorstwa doktora nauk humanistycznych w zakresie bibliologii Stanisława Skórki. W artykule tym przedstawione zostały cechy indywidualne specjalności brokera informacji i architektury informacji.

Broker informacji pojawił się już w latach 60 minionego stulecia. Następną specjalnością, która pojawiła się nieco później bo w drugiej połowie lat 70 była architektura informacji. Obie profesje powstały kilkadziesiąt lat temu, ale dopiero w erze sieci globalnej nabierają popularności. Mimo iż są różnymi i dziedzinami, mają wiele cech wspólnych np. bibliotekoznawstwem czy informację naukową.

Broker informacji (BI) jest pośrednikiem między zasobami informacyjnymi a użytkownikami, służy wyszukiwaniem informacji, analizą i opracowaniem¹. Określenie, czym zajmuje się architekt informacji, jest trudniejsze ze względu na rozbieżności rozumienia pojęcia architektura informacji. Definicje sformułował w 1975 r. Richard Saul Wurman : architekt informacji (Al) to osoba, która czyni informację zrozumiałą dla innych ludzi upraszczając rzeczy skomplikowane . Upraszczanie to odbywa się poprzez organizację treści, tworzenie jej struktury i map pozwalających użytkownikom odnaleźć potrzebne informacje. Al jest również pośrednikiem, tyle że jego rola polega na nadawaniu określonego kształtu informacji podanej przez jej autora potencjalnym użytkownikom. Al pełnią m.in. funkcje: projektantów, architektów zachowań, kierownika badań użytkowników, projektantów interakcji człowiek-komputer, inżynierów użyteczności, web deweloperów.

Zadania obu omawianych profesji przez autora publikacji są odmienne, jednak można zauważyć można kilka podobieństw. Wspólnym podobieństwem jest czerpanie zysków z pracy na zlecenie osób prywatnych lub instytucji tzw. klientów. Jednym z głównych zadań Brokera informacji jest wykonanie usługi informacyjnej, która należy m.in.: wyszukanie, wyselekcjonowanie, a następnie przetworzenie i opracowanie informacji zgodnie z wymogami klienta. Informacja dostarczana zleceniodawcy powinna być ważna. Wymienione wcześniej zadania wymagają dobrego warsztatu i umiejętności. Zaspokojenie potrzeby informacyjnej klienta uzależnione jest także od jej zidentyfikowania i sprecyzowania oraz formy, w jakiej zostanie mu udostępniona zdobyta informacja. Niepowodzenie działań brokera informacji jest porażką klienta.

Praca architekta informacji związana jest przeważnie z organizacją informacji w Internecie, coraz częściej wiedza specjalistów z tej dziedziny wykorzystywana jest także w przestrzeni rzeczywistej. Popularności zawodu architekta informacji szybko rośnie. Do Zadaniem architekta informacji należy:

• organizowanie treści lub obiektów,

• opisywanie ich w sposób zrozumiały,

• dostarczanie użytkownikom dróg dostępu do nich .

Wykonanie wymienionych zadań wymaga również ustalenia potrzeb związanych z celami, jakie chce osiągnąć klient, poprzez udostępnienie danej treści. Za produkt uważa się wszystko to, co można zaoferować klientom do konsumpcji i użytkowania, do dalszego przerobu, co może zaspokoić ich potrzeby lub pragnienia.

Przedstawiony opis zadań wskazuje, że osobami czerpiącymi zyski z działań. architekta informacji są również info brokerzy. Funkcjonalność systemów informacyjnych znacznie wpływa na czas i łatwość odnajdywania w nich treści, czyli od pracy architekta informacji zależy szybkość i skuteczność usług realizowanych przez info brokera. Broker powinien znać również zagadnienia architektury informacji

Profesje te różnią się przede wszystkim podstawowymi celami, jakie sobie stawiają, a także misją. Broker pracuje dla wąskiej grupy osób, efekty jego pracy mogą być przeznaczone wyłącznie dla indywidualnych zastosowań klienta i, ze względu na ich znaczenie prawne lub handlowe, nigdzie nie są publikowane. Architekt informacji pracuje także na zlecenie klienta, ale z rezultatów jego pracy czerpie korzyści znacznie większa grupa osób.

Realizacje zadań w obydwu specjalnościach wymaga umiejętności wychodzących poza zakres wiedzy bibliotekarza. Broker informacji, jak i architekt informacji powinni posiadać wiedzę interdyscyplinarną. Kwalifikacje Brokera informacji powinny obejmować oprócz bibliotekoznawstwa min.: metodologię nauki, informatykę, epistemologię, historię nauki, zarządzanie, socjologię i psychologię. Info broker realizuje zlecenie według następujących etapów:

1. opracowanie strategii wyszukiwawczej,

2. ocena trafności dobom źródeł informacji,

3. wykorzystanie informacji,

4. przetworzenie i analiza danych,

5. akredytacja informacji,

6. interpretacja informacji,

7. przedstawienie po odpowiedniej analizie klientowi w formie wcześniej ustalonej' .

Natomiast y projektowanie architektury intonacji systemów informacyjnych powinno się odbywać według następujących etapów::

1. Odkrywanie — zrozumienie kontekstu i zakresu,

2. Precyzowanie - syntetyzowanie zmiennych i definiowanie problemu oraz jego

rozwiązań,

3. Koncepcja — analizowanie możliwości,

4. Projektowanie — tworzenie rozwiązań,

5.- Implementacja—testowanie i zatwierdzanie projektu .

Podsumowując tą część publikacji trzeba zauważyć, iż Broker informacji i architekt informacji są specjalnościami powstałymi m.in. w wyniku innowacyjnego podejścia do bibliotekarstwa i informacji naukowej.

Jeżeli chodzi o wykształcenie brokera informacji i architekta informacji to muszą posiadać szeroki zakres wiedzy i kwalifikacji. Fundamentem ich specjalności jest wiedza w zakresie bibliologii i informacji naukowej nie wystarcza ona jednak do podjęcia pracy. Brokera informacji powinien znać prawo, swobodnie posługiwać się różnorodnymi źródłami z określonych dziedzin, posiadać umiejętność wyszukiwania i selekcjonowania informacji, znać podstawy prowadzenia działalności gospodarczej. Architekt informacji musi posiadać wiedze bibliotekarską, która przyda się głównie przy organizacji i kategoryzowaniu treści.

Brokerzy informacji kształcą się najczęściej w instytutach informacji naukowej i bibliotekoznawstwa, oraz w szkołach biznesu.

Kolejnym punktem referatu jest rynek pracy dla omawianych profesji. Przyszły broker czy architekt informacji powinien mieć kreatywne i innowacyjne podejście . Jak mówi doktor Skórka najważniejszą sprawą w tej branży jest umiejętność organizacji pracy jak również wyobraźnia, kreatywność i sposób myślenia zmierzający do maksymalnego skrócenia czasu i kosztów dotarcia do danych, . Niezbędnymi cechami jest również odpowiedzialność i rzetelność. W Polsce jak i na świecie, brokerzy informacji oraz architekci informacji skupieni są wokół serwisów społecznościach gdzie można znaleźć grupy z omawianymi w artykule profesjami . Najpopularniejsze są serwisy Facebook i Goldenline a, także serwis typu Web 2.0 jest istotnym źródłem informacji przydatnym do nawiązywania kontaktów, poszukiwania ofert pracy i zamieszczania wiadomości na temat wydarzeń związanych z branżą. W Internecie można znaleźć także serwisy internetowe o charakterze informacyjnym przybliżające specyfikę pracy brokera informacji. Są to: www.infobrokerstwo.pl i www.infobrokering.pl. Podobna sytuacja przedstawia się jeśli chodzi o architektów informacji. Po wpisaniu do wyszukiwarki w sieci zapytania „architekt informacji" bardzo szybko można natrafić na witryny firm zajmujących się budowaniem funkcjonalnych przestrzeni informacyjnych.

Podsumowując broker informacji i architekt informacji są odrębnymi dyscyplinami wywodzącymi w mniejszym lub większym stopniu od informacji naukowej i bibliotekoznawstwa. Wśród cech wspólnych wskazać można ponadto: potrzebę identyfikacji potrzeb informacyjnych klientów i użytkowników warunkującą odpowiednie wykonanie zadania, selekcjonowanie i organizację danych na podstawie określonych kryteriów, realizowanie zleceń dla klientów komercyjnych. Zarówno BI, jak i Al wytwarzają produkty (strategie, badania, analizy, dokumentacje), które są towarem oferowanym zainteresowanym firmom.

Artykuł Katarzyny Materskiej pt. „Od zarządzania informacją do zarządzania wiedzą”. rozpatruje informację i wiedzę w funkcji najważniejszego zasobu firmy i podkreśla potrzebę jego profesjonalnego zarządzania.

Celem artykułu jest próba ukazania jak przyjęcie określonego modelu relacji między informacją i wiedzą pociąga za sobą istotne konsekwencje w podejściu do zarządzania informacją i wiedzą w organizacji i określania ich wartości. Artykuł, siłą rzeczy, skupia się jedynie na kilku wybranych aspektach.

Autorka we wstępie pisze, że dla potrzeb strategicznego zarządzania informacją oraz efektywnego zarządzania wiedzą niezbędna jest pogłębiona znajomość zagadnień dotyczących informacji i wiedzy w organizacji - przykładowo: jak informacja jest pozyskiwana i gromadzona, aktualizowana, w których obszarach tworzenie i korzystanie z informacji odgrywa rolę strategiczną jak powstaje wiedza itd.

Omówione zostały dwa rodzaje zarządzania wiedzą w organizacjach

Organizacja, która przyjmuje model skalarny, w którym informacja jest transformowana w wiedzę poprzez procesy wartości dodanej, wdroży model zarządzania wiedzą jako szczególny rodzaj zarządzania informacją. W organizacji nie ma wówczas klarownego rozróżnienia pomiędzy zasobami informacji i zasobami wiedzy, a wiele założeń zarządzania zasobami in-formacji może być stosowanych uniwersalnie

Organizacja przyjmująca model kognitywny wierzy, że wiedza rezyduje w umysłach pracowników i w rzeczywistości nie może zostać „uchwycona'' i w pełni skodyfikowana (a w konsekwencji nie można nią zarządzać). To, czym tak naprawdę firma może w tym przypadku zarządzać, to środowisko wiedzy, a więc środowisko, w którym wiedza jest tworzona, dzielona itd. Najbardziej typowe narzędzia zarządzania wiedzą w omawianej organizacji to te, które pomagają identyfikować osoby posiadające określone kwalifikacje, zdolności, motywacje, koncesje, informacje, znaki i marki handlowe, reputacja firmy i jej produktów, kultura organizacyjna, lojalność klientów i wiele innych.

W podmiotach gospodarczych źródłem przewagi strategicznej jest dysponowanie pewnym zasobem bądź zbiorem zasobów. Współcześnie dostęp do zasobów materialnych przestał być skuteczną podstawą przewagi konkurencyjnej. Nowym uznanym fundamentem przewagi staje się kapitał intelektualny. Jego składnikami są informacja i wiedza. W nowoczesnej organizacji zarówno informacja, jak i wiedza rozpatrywane są w funkcji zasobu organizacyjnego.

Wiedza organizacyjna jest zasobem, który obecnie daje nadzieję na uzyskanie chociażby chwilowej przewagi konkurencyjnej.

Dla uzyskania maksymalnych korzyści z informacyjnego zasobu, wymaga on profesjonalnego zarządzania. Informacja i wiedza, które mają być efektywnie wykorzystywanym zasobem organizacji, musza być kształtowane celowo, muszą zostać objęte profesjonalnym zarządzaniem

Rozdział III. Biblioteki

Zajmijmy się teraz kierunkami i metodami badań w dziedzinie bibliotek. Za przykład niech posłuży tu artykuł profesora Zdzisława Pietrzyka pt. „Polskie biblioteki internetowe”.

Jeszcze parę lat temu przed narodzinami bibliotek cyfrowych do technicznego wyposażenia książnic należały maszyny do pisania, telefaksy czy czytniki. W miarę rozwoju techniki ewoluowały systemy informatyczne. Lata dziewięćdziesiąte XX wieku to rozpoczęcie informatyzacji zasobów bibliotecznych w Polsce. Pierwsze zostały wprowadzone elektroniczne katalogi biblioteczne, następnie systemy wypożyczeń, a na końcu wprowadzono zintegrowane systemy biblioteczne które, obejmowały zarządzanie praktycznie wszystkimi podstawowymi procesami bibliotecznymi, od modułów zamawiania, po udostępnianie zbiorów w wersji graficznej i tekstowej. Początkowo zasoby informacyjne gromadzono na CD-romach, później pojawiły się pojem-serwery. Koleją rewolucja dostępie do informacji było pojawienie się cieci. By można było korzystać z informacyjnych zasobów zagrodzonych na tysiącach serwerów, zastosowano przeglądarki internetowe, które umożliwiły przeszukiwanie wielkich zasobów informacyjnych. Początkowo zasoby informacyjne z były niewielkie i mało wiarygodne. Po włączeniu się bibliotek, archiwów i innych instytucji do internetowej sieci informacyjnej jakość wiadomości w Internecie wzrosła.

Zanim jednak narodziły się biblioteki internetowe, powstały biblioteki hybrydowe. Duże książnice stały się bibliotekami hybrydowymi ze względu na gromadzony i udostępniany w nich materiał. „Biblioteka hybrydowa uznawana jest za przejściowy etap rozwoju bibliotek, istniejący pomiędzy biblioteką tradycyjną a biblioteką cyfrową"². Biblioteki hybrydowe dysponując własnymi stronami internetowymi zaczęły udostępniać swoje zbiory elektroniczne.

Większość dużych książnic oraz instytucji nauki i kultury w Polsce rozpoczęło tworzenie zasobów cyfrowych. Dokumenty elektroniczne stały się także egzemplarzem obowiązkiem. Zadanie tworzenia bibliotek cyfrowych nie jest jednak wpisane do zadań bibliotek nie ma również przewidzianych środków w ramach tzw. działalności statutowej na gromadzenie, wytwarzanie, ochronę, udostępnianie i przechowywanie zbiorów elektronicznych. Mimo trudnych warunków, zasoby cyfrowe w Polsce są tworzone i ciągle powiększane. W roku 2002 powstała Polska Biblioteka Internetowa (www.pbi.edu.pl), którą powołano z inicjatywy rządowej.

Zasadniczym celem powołania PBI było wyrównywanie szans dostępu do różnorodnych publikacji wydanych dotychczas w języku polskim osobom pochodzącym z małych miast, wsi czy innych regionów oddalonych od ośrodków akademickich i kulturalnych, gdzie komputer z łączem do Internetu może być jedyną szansą kontaktu ze zdobyczami literatury i kultury.

W roku 2003 zostały włączone pierwsze zbiory do PBI, było ich jednak niewiele. Skutkiem czego było powołanie Fundacji PBI, która powstała z inicjatywy Biblioteki Jagiellońskiej, Biblioteki Gdańskiej PAN, Fundacji Nowoczesna Polska oraz Biblioteki Narodowej. W marca 2004 r. zarządzaniem PBI zajęła się Książnica Kopernikańska w Toruniu.. W roku 2007 zasób PBI wynosił około 20 tys. pozycji, a zbiory posiadały pliki tekstowe i graficzne.

Zbiory PBI były w wyłącznej dyspozycji ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji. Internetowa biblioteka potrzebowała jednak przejęcia przez fachowych bibliotekarzy, by jej zasoby mogły w całej pełni służyć wszystkim zarówno w Polsce, jak i poza jej granicami. W związku z tym w czerwcu 2008 r. Polska Biblioteka Internetowa została przekazana z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w gestię Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Na zlecenie MKiDN prace nad rozbudową PBI prowadzi Biblioteka Narodowa.³

W rozwoju bibliotek cyfrowych w Polsce wyróżniamy następną grupę, która można by nazwać regionalnymi bibliotekami cyfrowymi.

Najstarszą spośród polskich bibliotek internetowych jest Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa. Prace nad jej powstaniem trwały od 1999 r. do 2002 r. kiedy została uruchomiona. Zasadniczym celem biblioteki było stworzenie dostępu poprzez Internet do takich zasobów, jak:

- zasób edukacyjny (skrypty, podręczniki, monografie naukowe, materiały przygotowawcze dla uczniów do zdawania egzaminów na studia),

- zasób dziedzictwa kulturowego (wybrane zabytki piśmiennictwa znajdujące się w poznańskich bibliotekach - rękopisy, stare druki, zabytki piśmiennictwa polskiego, kolekcje podworskie, kartografia, ikonografia),

- regionalia (piśmiennictwo dotyczące Wielkopolski i Poznania - prasa regionalna itp.),

- muzykalia (ze szczególnym uwzględnieniem kompozytorów wielkopolskich).

Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa (WBC) jest wspólną platformą organizacyjno- technologiczną z konsorcjum bibliotek wielkopolskich. Zasoby WBC stanowią integralne części poszczególnych bibliotek naukowych i akademickich Poznania i Wielkopolski. Nadzór nad oprogramowaniem i sprzętem używanym przez WBC sprawują Poznańska Fundacja Bibliotek Naukowych i Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe. WBC posiada zasoby, które są dostępne bezpłatnie, oraz takie, które są chronione prawem autorskim. Dotyczy to przede wszystkim zbiorów stanowiących kolekcję. Publikacje te są umieszczane na platformie WBC po podpisaniu umów z posiadaczami praw autorskich.

Inne biblioteki cyfrowe to m.in.: Dolnośląska Biblioteka Cyfrowa. Małopolska Biblioteka Cyfrowa, Podlaska Biblioteka Cyfrowa, Kaszubska Biblioteka Cyfrowa oraz Cieszyńska Biblioteka Wirtualna. Większość z nich została utworzona w wyniku dofinansowania w ramach różnych programów, mających na celu propagowanie społeczeństwa informacyjnego lub ochronę dziedzictwa kulturowego. Zasoby wszystkich tych bibliotek są zbudowane według podobnych zasad.

W roku 2005 została utworzona Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa. Powstała ona jako projekt realizowany przez Bibliotekę Główną Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Bibliotekę Główną Uniwersytetu im. Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy i Bibliotekę Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera UMK w Bydgoszczy w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego.

Następna grupa bibliotek cyfrowych powstałych w ostatnich latach w Polsce, to biblioteki lub repozytoria naukowe, które można by nazwać dziedzinowymi. Tworzą je biblioteki, archiwa, stowarzyszenia i grupy zawodowe. Treści prezentowane przez te biblioteki wirtualne są najczęściej specjalistyczne i skierowane do studentów oraz pracowników nauki. Wśród dużej ilości takich bibliotek na wyróżnienie zasługują m.in.:

• Staropolska Online;

• Skarbnica Literatury Polskiej;

• Wirtualna Biblioteka Literatury Polskie;j

• Skarby Archiwów Polskich

• Polska Poezja - serwis powstał w celu promowania polskiej poezji w Internecie.

• Biblioteka Internetowa

Następnymi w klasyfikacji są biblioteki cyfrowe tworzone w bibliotekach szkół wyższych. Biblioteki te zawierają najczęściej pomoce dydaktyczne i inne dość przypadkowe zbiory. W niektórych bibliotekach zbiory te są po prostu prezentowane na stronie domowej bez określania ich jako biblioteka. Część bibliotek swoje zbiory umieszczane na stronie internetowej określa jako bibliotekę cyfrową, najczęściej w celu pozyskania środków na rozwój. Są to jednak klasyczne biblioteki hybrydowe. Do bibliotek tego typu należą:

--Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Wrocławskiego

--Biblioteka Cyfrowa Politechniki Warszawskiej

--Akademicka Biblioteka Cyfrowa Akademii Górniczo-Hutniczej

W poszczególnych rodzajach bibliotek cyfrowych w Polsce są różne koncepcje ich powstawania . Najczęściej spotykane koncepcje rozwoju bibliotek cyfrowych to: dziedzictwo kultury polskiej oraz jego ochrona, literatura polska oraz teksty lektur, czasopisma polskie i ich udostępnianie poprzez ich wirtualne scalenie, materiały dydaktyczne, regionalia. materiały historyczne, materiały z konferencji naukowych, źródła genealogiczne, zbiory archiwalne, w tym teksty dokumentów oraz przeróżne źródła teleadresowe (księgi adresowe, książki telefoniczne) itd.

Artykułem który również poświęcony został metodom badań bibliotek jest dzieło pt. „Metoda dyferencjału semantycznego w badaniu bibliotek -wykorzystywanie w strategiach marketingowych” autorstwa Tomasza Kruszewskiego, profesora nauk prawnych. Przedmiotem artykuł jest skrótowe ukazanie możliwości wykorzystania skali dyferencjału semantycznego do ilościowej oceny wrażeń adresatów logo bibliotek, wytypowanych ze względu na cechy formalno-treściowo jako reprezentatywne dla tego rodzaju instytucji publicznych.

Metoda dyferencjału semantycznego, opracowana została przez Charlesa E. Osgooda, i pozwala określenie subiektywnych znaczeń słów — na ogół cech jakiegoś przedmiotu. Znajduje zastosowanie w wielu nurtach psychologii, np. psychologii architektury, a także w teorii decyzji lub zarządzaniu marką. Metoda ta również odnosi się do bibliotekoznawstwa, badań pozwalających zweryfikować jakość świadczonych usług, działań promocyjnych i wizerunku biblioteki, w tym jej identyfikacji wizualnej. Badanie biblioteki metodą dyferencjału semantycznego może się odnosić w kontekście tzw. oceny budynków eksploatowanych, wówczas, kiedy biblioteka będzie traktowana jako przestrzeń architektoniczna⁴.

Logo (znak graficzny) jest częścią stworzonej tożsamości firmy na którą składają się ujednolicone wzorce komunikacyjne. Dzięki nim można wyróżnić firmę z otoczenia. Jednym z wzorców jest kod optyczny czyli identyfikacja wizualna. Stanowi ona złożony system, którego głównymi elementami są znak graficzny i logotyp. W obręb tożsamości wizualnej wchodzą dodatkowo: ak-cydensy firmowe, cechy charakterystyczne produktów (opakowania), oznakowania zewnętrzne i wewnętrzne, publikacje reklamowe (drukowane, elektroniczne), architektura i aranżacja wnętrz, oznakowania środków transportu, formy ubrań, mundurków itp.

Wymienione powyżej elementy odnoszą się również do środowiska bibliotecznego. Kreują jego tożsamość, choć występują z różnym natężeniem, odmiennym od panującego w instytucjach komercyjnych.

Znak graficzny jest środkiem informowania, jednak nie powinien być jednoznaczny. Jego zadaniem jest pobudzać wyobraźnię i wrażliwość, oddziaływać kodem estetycznym — np. odnosząc się do symbolu abstrakcyjnego, czy zawartej w nim formy metaforycznej jakiegoś gestu. Powinien także służyć jako wizytówka, znak rozpoznawczy wykorzystującego go podmiotu., informować adresata o powiązaniach z tradycjami podobnych organizacji. Logo powinno być również łatwe do zapamiętania.

Istnieje wiele zaleceń na temat wyglądu znaku graficznego i związanych z nim środków plastycznego wyrazu.

Do najczęstszych typów znaków graficznych stosowanych przez biblioteki należą:

- logo transformujące literę - monogramy, akronimy,

- logo: akronim-książka,

- logo z motywem książki,

- logo z motywami architektonicznymi,

- logo z postaciami ludzkimi i zwierzęcymi,

- logo abstrakcyjne/logo oparte na ekspresji linii.

Logo akronim-książka jest to powszechnie wykorzystywany znak graficzny przez wiele instytucji. Do takich należą biblioteki, w których działalność informacja jest podstawą egzystencji. Pomimo odmienności artystycznych ujęć motywu książki, kroju pisma i kolorystyki, znaki graficzne tego typu nie są szczególnie różnorodne. Logo z motywem książki często nawiązuje się do wątków narodowych, wykorzystuje się również inspiracje metafizyczne i filozoficzne, czasami etnicznie powiązane z biblioteką. Kolejnym typem jest logo z motywami architektonicznymi. Tu głównym elementem jest architektura natomiast rzadkością są znaki, w których budynek lub jego fragment pokazane są poprzez skrót logiczny, grę symboli. Ludzie lub zwierzęta, których sylwetki wykorzystywane są w znakach bibliotek, na ogół związane są z krajem lub lokalnym symbolem. Ostatnim zaproponowanym typem znaków przez autora publikacji jest logo abstrakcyjne.

W dalszej części swojego artykułu autor zastanawia się w jaki sposób należy ocenić wybrane logo bibliotek. Dochodzi do wniosku, że uda się to przy pomocy metody dyferencjału semantycznego, według modelu zaproponowanego przez Annę Grzybowską. Przeprowadzono badania ankietowe na grupie 119 osób, z których 63 posiadało silne związki z bibliotekami. Pytano o to, czy logo poszczególnych bibliotek są ładne, przemyślane, proste, właściwe, wyraziste, zachęcające, nowoczesne, przykuwające uwagę, pozytywne, intrygujące, dynamiczne, użyteczne czy też nie. Wzięto pod uwagę logo bibliotek narodowych Portugalii, Mauritiusu, Norwegii, Estonii, Francji oraz biblioteki publicznej w Kołyndze.

Autor przechodzi do analizy tychże badań ankietowych. Przedstawia je na różnego rodzaju wykresach. Najsilniejsze reakcje wywołały godła BN Portugalii i BP w Kołyndze, najsłabsze zaś BN Estonii i BN Norwegii. Wysnuwa także matematyczny wzór na obliczenie różnych cech logo.

Zarysowana próba wypracowania algorytmu analizy działań marketingowych bibliotek za pomocą pól semantycznych znaków graficznych bibliotek posiada wiele braków, jak każda metoda posługująca się narzędziami niestandaryzowanymi. Wydaje się jednak, że posługując się metodą dyferencjału semantycznego oraz drugą niezależną metodą postępowania badawczego, najlepiej ilościowego, osiągnie się wystarczające rezultaty, pozwalające wypracowywać skuteczne sposoby działań marketingowych, bez których współczesna biblioteka nie poradzi sobie we współczesnym świecie wypełnionym permanentną walką o klienta.

Na koniec swego wywodu autor przedstawia nam fragment arkusza badawczego dla respondentów i prosi, byśmy sami zastanowili się nad kolejnymi znakami graficznymi i określili swoje wrażenia na ich temat na skali propozycji pięciostopniowych cech.

Rozdział IV. Czytelnictwo

Rozdział o czytelnictwie rozpocznie się artykułem pt. „Miedzy tradycyjnością a nowoczesnością bibliotek” profesor nauk humanistycznych Jadwigi Kołodziejskiej. Przedmiotem artykułu są uwarunkowania wpływające na rozwój czytelnictwa w społeczeństwie. Odnosząc się do wyników ogólnopolskiego badania czytelnictwa w Polsce z 2008 r. Ujawnione wyniki badań pokazują spadek liczby czytelników a także ich aktywności. Sprawozdania bibliotek publicznych w skali ogólnopolskiej potwierdzają te wyniki. Tylko 38% ogółu dorosłych mieszkańców Polski zadeklarowało w 2008 r. przeczytanie lub przejrzenie przynajmniej 1 książki w ciągu roku, tylko 22% kupiło jedną książkę, reszta nie wydala na nią ani złotówki. W 2008 r. wypożyczono ponad 4 min mniej książek niż w roku poprzedzającym. W 2009 r. sytuacja nieco ulegała poprawie. Rok 2010 był już lepszy. Jednokrotny kontakt z książką zadeklarowało wówczas 44% Polaków, ale prawie 50% po książkę nie sięgnęło.

Autorka w dalszej części publikacji kwestionuje popularne przekonanie, iż podstawą podnoszenia poziomu czytelnictwa jest przede wszystkim techniczna modernizacja bibliotek. Negatywne wyniki badań czytelnictwa wywołały dyskusje. Zabierający w niej głos podzielili się na dwie grupy. Pierwsza kwestionowała wyniki badań doszukując się błędów metodologicznych. W grupie drugiej upatrywano przyczyny tego zjawiska w tradycyjność bibliotek i zbyt powolnym ich modernizowaniu. Profesor Jadwiga Kołodziejska uważa jednak że modernizacyjnych postulatach najmniej uwagi poświęcono miejscu biblioteki w przestrzeni publicznej. Tymczasem do biblioteki, tak jak do innej instytucji publicznej (poczty, banku, księgarni, kościoła), trzeba dojść lub dojechać prywatnym lub publicznym środkiem lokomocji. Autorka podaje również przykład ustawodawcy norweskiego który określił że czytelnik do biblioteki nie może mieć dalej niż . Profesor wskazuje potrzebę dostosowania kolekcji bibliotecznych do rzeczywistych potrzeb czytelników. Zwraca także uwagę na konieczność zapewniania fizycznej dostępności bibliotek w środowiskach wiejskich i małych miast. Autorka podaje przykład gdzie biblioteki ograniczają środki na zakupy prasy dla młodych czytelników. Redukcja wydatków na ten cel, wynika z założenia, że ważniejsze jest kupowanie nowości książkowych, bowiem jest na nie większe zapotrzebowanie. Wyniki badań zainteresowań gimnazjalistów wiejskich dowodzą jednak, że oczekują oni od biblioteki, głównie gminnej, dostarczenia również pism kolorowych, przede wszystkim dla dziewcząt (48,1%). ważniejsze jest kupowanie nowości książkowych, bowiem jest na nie większe zapotrzebowanie. Tylko 10% chciałoby uczestniczyć w imprezach kulturalnych organizowanych przez bibliotekę. W grupie osób preferujących wypożyczanie książek do domu blisko połowę stanowiły osoby starsze, co najmniej pięćdziesięcioletnie (45%), słabo wykształcone (55%), mieszkające na wsi (68%). Respondenci młodsi, lepiej wykształceni, mieszkańcy miast, mają potrzeby bardziej zróżnicowane, ale możliwości wypożyczenia książek do domu są również często wymieniane.

Autorka pokazuje również fundamentalne zależności między aktywnością czytelniczą a edukacją zarówno szkolną, jak i nieformalną oraz przedszkolną, podkreślając jej zasadnicze znaczenie dla kształtowania nawyków czytelniczych. Większość uzyskanych wyników badań dowodzi, że preferencje czytelnicze mają swoje źródła w strukturze społecznej. Według sprawozdań bibliotecznych najliczniejszą grupę stanowią uczniowie (44,4%) oraz studenci (13,1%). I to ich potrzeby edukacyjne określają od lat formy pracy bibliotecznej, głównie w zakresie świadczonych usług. Profesor zwraca uwagę na bariery wśród publiczności czytającej które nie zanikły, według wyników różnych badań nawet się pogłębiły. W dalszym ciągu aktywność i intensywność czytania wyznaczają uwarunkowania wynikające z tradycji kulturowych, miejsca zamieszkania (miasto, wieś), wykształcenia, kwalifikacji zawodowych, zwłaszcza rodziców, udziału w życiu publicznym. W 2008 r. czytelnicy na wsi stanowili 27% ogółu mieszkańców, zaś w miastach 44%. Im większe miasto tym więcej czytelników. W miastach powyżej 500 tys. mieszkańców stanowili oni 57%. Odnotowany przez badaczy polskich spadek czytelnictwa, nie jest tylko rodzimą specyfiką. Podobne zjawisko obserwuje się we Francji, zwłaszcza w dziedzinie literatury pięknej.

Jeżeli chodzi o edukacje to budowa społeczeństwa piśmiennego, czytającego zaczyna się bardzo wcześnie, już w wieku przedszkolnym.. Według Raportu o kapitale intelektualnym Polski dostęp do edukacji przedszkolnej w 2009 r. miało około 41% dzieci w wieku 3-5 lat, gdy we Francji, Hiszpanii, Włoszech, Belgii 100% najmłodszych dzieci objętych jest nauką przedszkolną. Polskie zaniedbania w tym zakresie są efektem bezmyślnego likwidowania przedszkoli w pierwszej połowie lat 90. XX w. To w przedszkolu inicjowane są zachowania społeczne, ciekawość świata, umiejętność koncentrowania uwagi w słuchaniu i zapamiętywaniu oraz zasady współdziałania z innymi. Autorka publikacji nie zgadza się dość powszechną opinią, że biblioteki publiczne służą głównie ludziom starszym, nie potwierdzają tego również statystyki biblioteczne. Ludzie starsi wiekiem (ponad 65 lat) stanowią niewielką grupę użytkowników (6,1%). Jeżeli chodzi o status materialny to jest on również wymieniany wśród powodów niesięgania po książkę. Według Eurostatu na kupno książek nie stać osoby żyjące „na styk". Stanowią oni 20-30% ogółu ludności Polski. Podobnie jest z osobami mającymi dochody niższe niż średnia krajowa. Grupa ta stanowi 17%. Profesor wspomina również różnice kulturowe w obszarze czytelnictwa, występujące między dziewczętami i kobietami a chłopcami i mężczyznami.

Autorka w publikacji starała się wskazać na liczne uwarunkowania wpływające na rozwój czytelnictwa w społeczeństwie.

„Książka nieobecna w bibliotece: współczesne ograniczenia wolności czytania” to artykuł który jest wołaniem autora, Zbigniewa Żmigrodzkiego, o zahamowanie negatywnych zmian w bibliotekach, które ograniczają ich użytkownikom dostęp do zbiorów. Artykuł ukazuje sprzeczność pomiędzy tworzeniem coraz to nowych udogodnień dla czytelników a zamykaniem bibliotek i likwidowaniem księgozbiorów. Jest oskarżeniem bibliotekarskiego środowiska o hipokryzję. Myślę że autor słuszność wytykając niektóre z ich błędów.

Mało który z autorów artykułów czy innych wystąpień w dyskusji środowiskowej zwraca uwagę na postępujące, niekorzystne zmiany w dostępie do tekstów. Dysponujemy coraz pełniejszymi wiadomościami o ich istnieniu, ale często nie możemy do nich dotrzeć. Ten stan rzeczy wiąże się również z likwidowaniem bibliotek i zwykle nieznanymi losami ich zbiorów - nie protestują przeciwko temu wyraźnie sami bibliotekarze, a społeczeństwo pozostaje obojętne. Bibliotekarze, akceptujący akcje niszczenia sieci bibliotek, którą Polska jeszcze do niedawna mogła imponować światu, takie zjawisko świadczy jak najgorzej o nich samych.

Tymczasem bezustannie nasila się poszukiwanie przez użytkowników wszelkiego rodzaju materiałów tekstowych. Gromadzenie i kompletowanie zbioru bibliotecznego odbywa się niejednokrotnie w mało staranny sposób: pomija się ważne tytuły, nie dba o pełne roczniki czasopism. Biblioteki otrzymujące egzemplarz obowiązkowy nie wykazują potrzebnych książek i wydawnictw ciągłych w katalogach, mimo że wydawcy twierdzą, iż egzemplarze sumiennie wysyłają.

Ograniczanie wolności czytania poprzez nieobecność książki w bibliotece postępuje różnymi drogami. Jedną z przyczyn braku poszukiwanych materiałów bibliotecznych jest postulat ciągłej „selekcji" zbiorów w różnych fazach bibliotecznego procesu pracy. Także w magazynach druków zbędnych można znaleźć niekiedy to, czego czytelnicy i bibliotekarze z agend udostępniania i informacji nadaremnie szukają. Zawężenie oferty czytelniczo-informacyjnej tłumaczą biblioteki rutynowo niedostatkiem środków finansowych. Nie jest to wszak we wszystkich przypadkach prawda, a jeżeli nawet tak bywa, trzeba skromnym funduszem mądrze dysponować, gromadząc piśmiennictwo tematycznie właściwe i światopoglądowo zróżnicowane. Trudno też oprzeć się przekonaniu, że bibliotekarze odpowiedzialni za gromadzenie zbiorów nie są dostatecznie zorientowani w bieżącej produkcji piśmienniczej.

Główne jednak zagrożenie nie tylko dla bibliotek, ale i dla kultury społecznej przyniosło pojawienie się począwszy od połowy lat 90. nieformalnej cenzury ideologicznej, określanej mianem „politycznej poprawności". Powoduje ona eliminowanie ze zbiorów książek pewnych autorów i wydawców, usuwanie z prenumeraty i czytelni, nawet w bibliotekach naukowych, czasopism źle widzianych przez rządzący establishment.

Problemy, które przedstawił autor, nie są tylko „zagrożeniem" dla polskich bibliotek i placówek kształcenia bibliotekarzy; fakty, o których mowa, występują dość powszechnie i nie od dziś.

Rozdział V. Księgarstwo

Spójrzmy teraz na księgarnie w bardziej nowoczesnym świetle dobrym tego przykładem jest publikacja pt. „Księgarnia w Internecie. Nie tylko sklep” autorstwa, Adama Jachimczyka doktora nauk humanistycznych w zakresie historii ze specjalnością historia najnowsza Polski . W artykule zdefiniowano internetową księgarnię. Autor wskazuje także podstawowe różnice między nią a tradycyjną placówką. Została omówiona typologia internetowych placówek oraz modele sprzedaży książek przez Internet. Główną uwagę doktor Jachimczyk zwrócił na rolę internetowej księgarni w systemie informacji o publikacjach.

Autor na początku wskazuje na problem zdefiniowania pojęcia „internetowa księgarnia" , który wynika z trudności określenia, czym właściwie jest księgarnia z powodu „dużej różnorodności placówek handlowych sprzedających książki i często pretendujących do miana księgarni" Twórca publikacji podłożył się tu cytatem jak R. Cybulskiego. Internetowe księgarnie mogą nie posiadać w ogóle magazynów lub dysponować bardzo niewielkimi zapasami. Duża ich cześć sprowadza książki na bieżąco z hurtowni na podstawie zamówień zbieranych od klientów. W ten sposób oszczędzają one na kosztach utrzymywania powierzchni magazynowych. W internetowych księgarniach różnie wygląda kwestia zapoznania się z książką. Większość z nich na witrynie WWW oferuje skan okładki, krótki opis, niekiedy recenzje czytelników. Tylko duże księgarnie zamieszczają przykładowe rozdziały, spisy treści, zaawansowane możliwości wyszukiwania. Oprócz sprzedaży książek część internetowych księgarni sprzedaje inne towary jak płyty CD i DVD oraz oprogramowania komputerowe a także elektroniczne gadżety.

Doktor mówi w artykule o niesprecyzowanym pojęciu „handel elektroniczny" (e-commerce) z powodu nieustannej ewolucji Internetu. W literaturze to: „proces sprzedawania i kupowania produktów i usług, a więc zawierania transakcji handlowych z wykorzystaniem środków elektronicznych, prowadzony za pośrednictwem Internetu". Definicja jak zauważ autor nie określa złożoności platform, które obsługują elektroniczne transakcje. Do grupy e-sklepów możemy więc zaliczyć i te wykorzystujące zaawansowane aplikacje, jak i niezwykle proste witryny WWW, zawierające np. tylko listę towarów.

Według autora internetowa księgarnia to taka, w której wyszukanie książki, zapoznanie się z nią oraz transakcja kupna i sprzedaży dokonywana jest przez Internet. Nie będą nimi placówki, których witryny zawierają jedynie informacje o adresie, profilu i ofercie.

Kolejnym punktem artykułu są rodzaje księgarni. Autor podaje trzy aspekty podziału księgarni internetowych. Pierwszy z nich mówi by oprzeć na typologii zastosowanej w stosunku do tradycyjnych placówek. Drugi wskazuje podział internetowych księgarni ze względu na rodzaj oferty. Trzecim kryterium jest kanał sprzedaży gdzie rozpatrujemy czy Internet jest jedyną drogą dystrybucji czy tylko pomocną.

W tradycyjnym księgarstwie widoczny jest podział na księgarnie i antykwariaty. W rzeczywistości sieciowej coraz trudniej będzie wskazać granicę między księgarnią a antykwariatem. Obecnie część internetowych księgarń zajmuje się sprzedażą antykwaryczną.

Następnie w publikacji przedstawione są modele działalności biznesowej:

- Model pośrednika (brokera), w którym firma pełni rolę pośrednika między indywidualnymi konsumentami, pobierając za to niewielką prowizję. Najczęściej spotykanym przypadkiem modelu pośrednika są internetowe serwisy aukcyjne, np. polskie Allegro czy amerykański Ebay.

- Model kupca (wirtualnego sprzedawcy), w którym działają zarówno hurtownicy, jak i detaliści. W tym najczęściej spotykanym modelu mamy zarówno kategorię handlu elektronicznego B2B (business to business), gdzie stronami transakcji są firmy, jak i B2C (business to consumer), gdzie transakcje zachodzą między przedsiębiorcą a konsumentem. W zakresie B2B przykładem mogą być transakcje między hurtownikami a księgarniami.

- Model producenta jest wykorzystywany przez wydawców, którzy chcą pominąć pośredników w handlu księgarskim.

- Model sieci afiliowanej jest związany ze sprzedażą usług i produktów za pośrednictwem sieci partnerów (afiliantów). Otrzymują oni stosowną prowizję za dostarczenie klienta do sprzedawcy. W przypadku handlu książką model ten polega np. na stworzeniu własnej witryny internetowej, opisaniu oferty i umieszczeniu wyszukiwarki, która przeszukuje bazę książek sprzedawcy.

Jeżeli chodzi o bazy internetowe jako część systemu informacji o produkcji wydawniczej to autor zgadza się z twierdzeniem Tsuno Kaitaro , że internetowych księgarń nie można li tylko traktować jako elektronicznych odpowiedników zwykłych księgarń. Bazy oferują bowiem ogromną ilość informacji o produkcji wydawniczej, które dostępne są za darmo. Celem księgarskiej informacji bibliograficznej jest nie tylko kształtowanie asortymentu, ale także informacja o produkcji wydawniczej. Stopniowe rozpowszechnienie się komputerów, zwłaszcza osobistych, zmieniło organizację systemu informacyjnego księgarni. Upowszechnienie się dysków optycznych, CD-ROM pozwoliło zarówno księgarniom, jak i bibliotekom pobierać dane bibliograficzne od producentów bibliografii handlowych. Wielkie bibliograficzne bazy danych stały się podstawą, na której zaczęto budować bazy internetowych księgarń. Opis książki w bazie można podzielić na następujące części:

1) Opis bibliograficzny książki. Składa się nań: zdjęcie okładki, tytuł, autorstwo, objętość, nazwa wydawcy, rok publikacji, język publikacji, nr ISBN, format podany w calach, waga przesyłki, informacja o innych formatach, w których dostępna jest książka.

2) Opis rzeczowy. Każdy tytuł zostaje przydzielony do odpowiedniego działu, co umożliwia np. przeglądanie wszystkich pozycji w określonym dziale, lub wyszukiwanie książek na określony temat.

3) Treść książki. Część opisów książek opatrzono etykietą „Look inside". Oznacza

ona. że użytkownik może obejrzeć zdjęcie pierwszej i czwartej strony okładki, skan strony redakcyjnej, spis treści publikacji, fragmenty pierwszych kilku stron tekstu, indeks.

Część opisów opatrzona jest etykietą „Search inside". Oznacza ona możliwość przeszukiwania w całym tekście książki. Opcja temu możliwe było wzbogacenie opisów o dodatkowe informacje.

4) Dział recenzyjny jest najbardziej rozbudowaną częścią opisu książki. Znajdziemy tam opinię o zakupionym produkcie, możemy równocześnie dokonać jego oceny.

Największą słabością baz internetowych księgarń są nieprecyzyjne opisy oferowanych książek, co rzutuje na dokładność wyników wyszukiwania. Dane w bazach wydawców czy hurtowników są niejednolite, co wielokrotnie powoduje powielanie się opisów tych samych pozycji. Dlatego od kilku lat rozwijany jest więc ONLX (Online Information Exchange) format metadanych o publikacjach, który stosowany jest w środowisku wydawniczo-księgarskim. Format ten posiada postać rozszerzonych metadanych o książkach i wydawnictwach ciągłych. ONIX jest coraz częściej używany przez wydawców do przekazywania informacji o własnej ofercie do innych wydawców, hurtowników, detalistów.

Podsumowując przez księgarnie internetowe dystrybuowana jest coraz większa ilość produkcji wydawniczej. W coraz większym stopniu są one częścią globalnego systemu informacji o publikowanych dokumentach.

W swym artykule pt. „O potrzebie bibliologii — przewodnika po przestrzeniach książki — z perspektywy wydawców i księgarzy w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku” Stanisław Adam Kondek przywołuje pewne zdarzenia z dziejów refleksji nad obiegiem książek w PRL jako świadectwa na niezbędność bibliologii w identyfikowaniu istotnych, uniwersalnych prawidłowości w procesach funkcjonowania książki w jej różnych stadiach.

Podpiera się w tym celu autor wypowiedziami i postulatami praktyków: wydawców i księgarzy, dla których rozpoznania i diagnozy formułowane na podstawie badań bibliologicznych były nadzieją na racjonalizację działań i strategii instytucji uczestniczących w procesach produkcji, dystrybucji i udostępniania książki oraz jedynym sposobem na ograniczenie skutków traktowania jej przede wszystkim jako narzędzia propagandy ideologiczno-politycznej.

Autor zajmuje stanowisko w sprawach terminologicznych takie jak Krzysztof Migoń. Uważał, że bibliologię „trzeba rozumieć jako umowne określenie całego splotu zagadnień dotyczących teorii, historii i współczesności książki, bibliotek i informacja ich tworzenia, rozpowszechniania, odbioru i funkcji".

Stanisław Adam Kondek rozważa sytuację badawczą w bibliologii. W skrócie rzec można że badacze formalnie uzyskujący stopnie i tytuły z zakresu bibliologii ale identyfikujący się z owymi naukami o bibliotece czy informacji naukowej chętniej stosują narzędzia badawcze pochodzące z szeroko rozumianej logiki formalnej, statystyki czy przyrodniczej teorii systemów niż z tradycyjnego instrumentarium humanistyki jako nauki idiograficznej. Także niektórzy badacze uważający się za bibliologów świadomie czy nieświadomie lekceważą w swych dociekaniach perspektywę kulturową i funkcjonalną.

Uważa ponadto, że pluralizm metodologiczny nie świadczy o kryzysie bibliologii, bogactwo ujęć i kierunków badawczych to raczej objaw jej rozwoju i dojrzałości, a ewentualne dążenia do ograniczania tej praktyki są w istocie skierowane przeciwko kompetentnemu i pełnemu poznaniu rzeczywistości.

Autor pisze, że omówione przez niego problemy w bibliologii współczesnej nie stanowią dlań zagrożenia, a wręcz przeciwnie. wzmacniają jej potencjał. Prawdziwe zagrożenie dla jej istnienia wystąpiło natomiast na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych ubiegłego wieku. Tę dynamicznie rozwijającą się w tym czasie dyscyplinę oskarżono o genetyczne związki z najbardziej reakcyjnymi i nihilistycznymi kierunkami „filozofii burżuazyjnej", generującymi narosłe w niej „fałsze i przesądy". Autor, będąc antykomunistą i nie mogąc się z tym pogodzić, bardzo nad tym ubolewa.

W roli pogromcy bibliologii wystąpił czołowy działacz Polskiej Partii Robotniczej Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Władysław Bieńkowski. Wprawdzie w 1949 r. Bieńkowskiego zaliczono do faszystowskiej frakcji Gomułki.

W referacie wygłoszonym w 1951 dla członków warszawskiego koła Związku Bibliotekarzy i Archiwistów Polskich, opublikowanym w roku 1953 pod znamiennym tytułem O pseudonauce bibliologii i najpilniejszych zadaniach bibliografii, którą otwierał rozdział zatytułowany Bibliologia przejawem rozkładu burżuazyjnej nauki, Bieńkowski dowodził, iż „Odrzucenie koncepcji bibliologicznych ze wszystkich prac i rozważań na tematy związane z książką, usunięcie ich pozostałości z naszej praktyki bibliotecznej jest pilną koniecznością. Praktyka biblioteczna już od kilku lat, szczególnie pod wpływem doświadczeń bibliotek radzieckich, zrywa z formalistycznym, bezideowym stosunkiem do książki, staje się narzędziem ideologicznego wychowania szerokiego czytelnika.

Bieńkowskiego zapał w likwidowaniu bibliologii udzielił się Tadeuszowi Margulowi, który w opublikowanym w „Przeglądzie Bibliotecznym” artykule pod znamiennym tytułem „Z obłoków bibliologii na ziemię bibliotekoznawstwa” konstatował „wsteczny charakter” tej dyscypliny i jej złowrogi wpływ na polskie bibliotekoznawstwo.

Później, w miarę odchodzenia od budowy socjalizmu w Polsce, pojawiać się zaczęły artykuły nastawione do bibliologii bardziej przychylnie, zgodne z poglądami Kazimierza Piekarskiego, Jana Muszkowskiego, Stefana Vrtela-Wierczyńskiego czy Adama Łysakowskiego.

Przeświadczenie, że problematykę produkcji, dystrybucji i konsumpcji książek kompetentnie rozpatrywać powinna przede wszystkim bibliologia, było stałym elementem świadomości zawodowej wydawców i księgarzy. Dobitnie zostało ono wyartykułowane w związku z kolejnym kryzysem systemu książki na początku lat sześćdziesiątych.

Postulaty dobitnie dowodzą, iż zarażeni „światopoglądem bibliologicznym" w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych byli nie tylko Bieńkowski badacze ze szkoły Muszkowskiego i Łysakowskiego, ale także producenci i sprzedawcy książek zatrudnieni w państwowych instytucjach wydawniczych i księgarskich.

Rozdział VI. Wydawnictwa

Rozdział poświęcony wydawnictwom pragnę rozpocząć artykułem  „Kulturotwórcza rola małych wydawnictw” napisanym przez magister Emilię Szydłowską. Celem artykułu jest pokazanie dwóch nurtów działań wydawniczych po roku 1989. Autorka podejmuje również próbę zdefiniowania zjawiska wydawnictw autorskich, a także przedstawia postulat „książka ponad podziałami” w praktyce. Dzieło to zaczyna się od ukazania rynku wydawniczego podlegającego transformacji.

Polski rynek wydawniczy od lat podlegał ciągłej transformacji, i był w fazie permanentnego rozwoju. Wraz z klęską systemu komunistycznego upadła cenzura, zniknęły wszelkie ograniczenia dotyczące inicjatywy prywatnej, oraz restrykcje ograni­czające zakup praw do publikacji zagranicznych. Wielu rodzimych twórców uciszanych dotąd przez władzę i ograniczonych przez cezurę mogło zacząć pisać bez obaw. Funkcjonariusze państwowi już nie mieli wpływu na plany wydawnicze, oraz nie zajmowali się już przydziałem papieru. Wydawcy musieli szybko opracować nową strategię wolnorynkowej działalności.

Prywatyzowano oficyny państwowe i powoływano do istnienia domy wydawnicze. Pierwsze lata wolnego rynku przyniosły prawdziwy przełom w produkcji wydawniczej. Jednak w procesie tworzenia się kapitalistycznego rynku książki nie obyło się bez załamań w^: sektorze dystrybucji czego powodem były bankructwa wiodących hurtowni książkowych.

W czasach PRL-u mieliśmy do czynienia z obiegiem oficjalnym i nieoficjalnym – literatury zakazanej. Obecnie miejsce nurtu „głównego" zajmuje literatura popular­na, która jest dobrze wypromowana i trafia do księgarń już z etykietą „bestsellera" (w przypadku tytułów zagranicznych). I jest literatura „drugo-obiegowa" w dzisiejszym znaczeniu publikowana w niewielkich nakładach jest jednak niezwykle istotna dla rozwoju kultury.

Definicja modelowego wydawnictwa stanowiącego przed­miot niniejszych rozważań mogłaby zawierać słowa: programowe, autorskie, niszo­we zestaw tych pojęć można również uzupełnić określeniami: kulturotwórcze i małe. Istotnym elementem współczesnego rynku książki w Polsce są - obok wydawnictw komercyjnych - małe wydawnictwa programowe, o charakterze autorskim, które odgrywające ważną rolę kulturotwórczą. Wydawnictwa autorskie również tworzą trendy kulturowe, a także kreują mody czytelnicze, promują debiutantów literatury słabo dotąd znanych. Głównie korzystają z nich ekscentrycy, niepodporządkowujący się komercji. Wydawnictwa te wydają dzieła odkrywcze, nowatorskie oraz kontrowersyjne książki w ten sposób jakość jest zróżnicowana. Znajdziemy tam pozycje bardzo dobre, ale i takie na niskim poziomie. Wydania często są współfinansowane przez autora.

Wydawnictwa autorskie mają różną genezę, a także różnych poprzedników, niektóre wywodzą się z PRL-owskich wydawnictw podziemnych, antykomunistycznych. Wówczas wydawnictwa te były o wiele bardziej prestiżowe pod względem wartości literackich. Inne powstałe wydawnictwa są elementem składowym całych "kombinatów kulturalnych" działających w niewielkich ośrodkach lokalnych. Placówki są zakładane także przez samych autorów, lub przez charyzmatycznych redaktorów czy zapalonych animatorów kulturalnych.

Wydawnictwa mają na celu ustanawianie książki ponad podziałami i przełamują te podziały na dwa sposoby. Pierwszy sposób to publikowanie odpowiedniej literatury przełamującej podziały religijne, polityczne, etniczne, a także przełamywanie barier wynikających z wzajemnego nierozpoznania, niezrozumienia Drugi sposób to odpowiednie działania około wydawnicze, jak również tworzenie projektów kulturalnych związanych z programem wydawniczym np. przełamywania stereotypów.

Autorka opisuje poszczególne autorskie wydawnictwa, takie jak WAB, Słowo/obraz terytoria, a Biuro literackie.

Podsumowując swój artykuł autorka uważa iż wydawnictwa takie mają rację bytu, warunkiem niezbędnym jest jednak unormowanie systemu dystrybucji. Ich obecność jest koniecznością dla zachowania równowagi poziomu merytorycznego dostępnej na rynku oferty. Jest elementem decentralizacji wydawniczej, co pozwala na wyrównane szanse w udziale w kulturze literackiej twórców i ich odbiorców z różnych zakątków kraju.

Zakończenie

W każdej dyscyplinie naukowej pytanie o przedmiot badań należy do centralnych problemów teoretycznych i metodologicznych. Zapewne w każdej z nich stanowiska są zróżnicowane. Wielość poglądów spowodowana jest odmiennymi koncepcjami dyscypliny, różnorodnością spojrzeń na jej zakres i możliwości, akceptacją wybranych modeli badawczych, a także koncentracją uwagi na niektórych tylko problemach, dostrzeganych lub wyodrębnianych spośród wielu możliwych. Wielką rolę odgrywa tradycja, autorytety i szkoły naukowe. Szczególnie w naukach humanistycznych i społecznych mamy do czynienia z różnym pojmowaniem przedmiotów badań, dlatego trudno mówić o jednej, a tym bardziej o jednolitej dziedzinie. Pod taką samą nazwą występują często zupełnie inne pola badawcze lub na odwrót zakresy bliskie sobie pojęciowo niejednolicie się nazywa. Następną komplikację przynoszą trudno porównywalne określenia, stosowane w różnych językach .

Bibliografia

• Bibliologia

1. Migoń K., O współczesnej sytuacji badawczej w naukach o książce, bibliotece i informacji, [w:]„Przegląd biblioteczny”, 2008, z 1.

• Informacja naukowa

1. Materska K., Od zarzadzania informacją do zarzadzania wiedzą [w:]„Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej” , 2007, z 1

2. Skórka S. ,Architekt informacji vs broker informacji- co ich łączy, a co dzieli? , [w:] „Książka, biblioteka, informacja. Między podziałami a wspólnotą”, Kielce 2011

• Biblioteki

1. Pietrzyk Z., Polskie biblioteki internetowe, [w:] „Książka, biblioteka, informacja. Między podziałami a wspólnotą”, Kielce 2007

2. Kruszewski T., Metoda dyferencjału semantycznego w badaniu bibliotek -wykorzystywanie w strategiach marketingowych, [w:] „Książka, biblioteka, informacja. Między podziałami a wspólnotą”, Kielce 2011

• Czytelnictwo

1. Kołodziejska J., Miedzy tradycyjnością a nowoczesnością bibliotek ,[w:]„Zagadnienia Informacji Naukowej”, 2011, z 2

2. Żmigrodzki Z. ,Książka nieobecna w bibliotece: współczesne ograniczenia wolności czytania’, [w:] „Książka, biblioteka, informacja. Między podziałami a wspólnotą”, Kielce 2007

• Księgarstwo

1. Kondek S. A., O potrzebie bibliologii – przewodnika po przestrzeniach książek – z perspektywy wydawców i księgarzy w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku [w:] „Przestrzeń informacyjna książki”, red. Konieczna J., Kokocińska-Kurek S., Tadeusiewicz H., Łódź 2009.

2. Jachimczyk A., Księgarnia w Internecie. Nie tylko sklep, [w]: „Książka, biblioteka, informacja. Między podziałami a wspólnotą”, Kielce 2007.

• Wydawnictwo

1. Szydłowska E., Kulturotwórcza rola małych wydawnictw, [w:] „Książka ponad podziałami”, Lublin 2007

---

1. M. Kowalska, Nowe role i specjalności pracowników bibliotek. Broker informacji, w: Przestrzeń informacyjna biblioteki akademickie - tradycja I nowoczesność. Praca zbiorowa, pod red. B. Antczak-Sabali, M. Kowalskiej, L. Tkaczyk, Toruń 2009,s. 41.↩

2. G. Piotrowicz, Kreowanie serwisów informacyjnych w hybrydowej bibliotece uniwersyteckie], w: Profesjonalna informacja w Internecie, red. M. Kocójowa, Kraków 2005, s. 189↩

3. Polska Biblioteka Internetowa, http://www.bn.org.pl/zasoby-cyfrowe-i-linki/polska-biblioteka-internetowa, [08.01.12]↩

4. J. K. Lenartowicz, Słownik psychologii architektury, Kraków 2007, s. 72-73; tenże, O psychologii archi¬tektury: próba inwentaryzacji badań, zakres przedmiotowy i wpływ na architekturę, Kraków 1992 s. 48-49.↩