Tadeusz Kononiuk

PRAWO

DZIENNIKARZA

DO KRYTYK

Krytyka l wolność krytyki są praktyczną realizacją wolności słowa. Należą do podstawowych zadań prasy i podstawowych uprawnień dziennikarza i pozostają pod ochroną prawa (art. l, 41 p.p.). Przedmiotem ochrony jest prawo do opublikowania ujemnej oceny dzielą tul) działalności zawodowej liii) publicznej, czyli podniesienia konkretnego zarzutu lub zarzutów opartych na prawdzie, dających możliwość zobiektywizowania i '/.racjonalizowania tego, co się poddaje krytyce.

Ustawa „Prawo praso­we" gwarantuje zatem prasie prawo do przedstawiania i kryty­ki wszelkich ujemnych zjawisk, a pośrednio także osób, których do­tyczą, w granicach określonych prawem.

Czy dziennikarze potrafią w peł­ni korzystać z tego uprawnienia, czy znają zasady wyłączające ich odpowiedzialność za opublikowa­ną krytykę? Po wzrastającej z ro­ku na rok liczbie procesów sądo­wych przeciwko dziennikarzom można wnioskować, że znajo­mość tych zasad jest niewystar­czająca, a dziennikarze zbyt czę­sto stają się stroną w procesie. Dlatego też chciałbym omówić podstawowe reguły i standardy zawarte w przepisie art. 41 p.p., który jest kontratypem, tzn. insty­tucją prawną uchylającą odpowie­dzialność za naruszenie niektó­rych dóbr osobistych.

W strukturze wypowiedzi kryty­cznej można wyróżnić trzy grupy elementów: - opisowe stwierdze­nie faktów; ocenę tych faktów; for­mę, w jakiej następuje zarówno o-pis faktów, jak i ocen.

Tam, gdzie chodzi o fakty, moż­na sformułować tezę, znajdującą oparcie zarówno w ustawie ,,Prawo prasowe", orzecznictwie SN, jak i wszystkich kodeksach etyki dziennikarskiej, iż uczynienie nie­prawdziwego zarzutu pod adre­sem krytykowanego przesądzać musi o bezprawności krytyki. Dla­tego też sam fakt obiektywnej nie-prawdziwości przytaczanych fak­tów przesądzać musi także o od­powiedzialności za naruszanie dóbr osobistych.

Krytyka podmiotowa

Jak już wspomniano, krytyka w sensie prawnym może mieć dwo­jakie konotacje. Może być wypo­wiedzią stanowiącą ujemną ocenę dzieła lub działalności publicznej i w takim znaczeniu definiowana jest jako krytyka przedmiotowa (ad rem) i na zasadzie art. 41 p.p. wyklucza odpowiedzialność praw­ną. Może też być krytyką podmio­tową (ad personam), czyli doty­czącą konkretnej osoby, gdzie za­kres ochrony opiera się na zasa­dach ogólnych. Pociąga to za so­bą m.in. przeprowadzenie dowo­du prawdy, przy odpowiedzialno­ści karnej bądź udowodnienie, że działanie nie było bezprawne, przy odpowiedzialności cywilnej. Zgodnie z orzecznictwem SN sam zarzut krytyczny powinien być sformułowany oględnie, zgodnie z dobrymi obyczajami i w granicach niezbędnej potrzeby oraz służyć do osiągnięcia celów rzeczywi­stych, a nie pozornych.

Zgodnie z orzecznictwem euro­pejskiego Trybunału Praw Czło­wieka poszerza się zakres prawa do krytyki sprawujących władzę. gdzie granice dopuszczalnego krytycyzmu są szersze w stosun­ku do rządu niż w stosunku do osoby prywatnej lub nawet polityka. W systemie demokratycznym działania i przeoczenia rządu mu­szą być obiektem ścisłego nadzo­ru nie tylko ze strony władzy legis­lacyjnej i sądowej, ale także ze strony prasy i opinii publicznej. Zwraca się jednak uwagę w orze­czeniach Trybunału, że fakty przy­taczane przez dziennikarzy po­winny być dostatecznie ścisłe i przedstawione w dobrej wierze.

Przekroczenie granic, które wyznaczają ustawa i judykatura jest naruszeniem prawa. W wypowie­dzi krytycznej ad personam mogą współistnieć elementy zniesławia­jące, wiążące się z ochroną praw­ną zasłużonego dobrego imienia osoby fizycznej lub prawnej, wy­pełniające przedmiotowo i pod­miotowo stan określony w art. 178 k.k. Artykuł ten w § 1 zapewnia ochronę przed rozpowszechnia­niem wiadomości mogących daną osobę poniżyć w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania nie­zbędnego do wykonywania okreś­lonego zawodu lub działalności.

Ocena krytyczna może także zawierać elementy znieważają­ce, polegające na zbyt ostrej i obraźliwej formie wypowiedzi (art. 181 k.k.).

Przy zniesławieniu zarzuty naru­szające cześć zewnętrzną jedno­stki są zracjonalizowane i spraw­dzalne (dowód prawdy), natomiast przy zniewadze użyte określenia -obrażające słowami lub innymi formami uznanymi za obelżywe, cześć wewnętrzną jednostki, są nie zracjonalizowane i niemożliwe do udowodnienia.

Najszerszą ochronę przed prze­kroczeniem dozwolonych granic krytyki, czyli tzw. ekscesami kryty­ki, zapewniają przepisy prawa cy­wilnego (art. 23-24 k.c.) ze wzglę­du na syntetyczne określenie przedmiotu ochrony.

Oceny krytyczne, sprawdzalne i zracjonalizowane, mogą podlegać kontroli. Osoba skrytykowana za­wsze może zażądać udowodnie­nia prawdziwości postawionych jej zarzutów.

Krytyka przedmiotowa

Krytyka przedmiotowa jest to wypowiedz stanowiąca ujemną ocenę dzieła lub działalności za­wodowej lub publicznej. Cechą wypowiedzi krytycznej, zawiera­jącej konkretne zarzuty, jest me­rytoryczne stwierdzenie niezgod­ności działania z powszechnie przyjętymi standardami, oparty­mi zarówno od strony formalnej, jak i merytorycznej na odpowie­dniej metodologii i aksjologii. Prawo do opublikowania takiej ujemnej oceny jest działaniem wy­kluczającym odpowiedzialność prawną - pod warunkiem speł­nienia wymogów przewidzianych w art. 41 p.p.

Przedmiot krytyki

Przedmiotem krytyki jest, jak to już zostało zaznaczone, dzieło lub działalność.

W pierwszym wypadku chodzi o twórczość będącą przedmio­tem ochrony w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych lub chronionej na podstawie art. 23-24 k.c.

Warunkiem wyłączającym od­powiedzialność na podstawie kontratypu z art. 41 p.p. jest publikacja krytykowanego utwo­ru lub jego publiczne udostęp­nienie. Dzieła nie spełniające tych warunków, tzn. nie opubli­kowane albo nie udostępnione publicznie, są wyłączone ex le­gę z kontratypu zamocowanego w art. 41 p.p.

Drugim obszarem pozostają­cym pod ochroną prawa jest ujemna ocena działalności zawo­dowej lub publicznej.

Krytyce może podlegać każda działalność zawodowa stano­wiąca profesjonalne świadcze­nie usług na rzecz osób trze­cich i mająca charakter zarob­kowy.

Działalnością publiczną jest natomiast każde działanie znaj­dujące się na podstawie przepi­sów prawa lub działań zaintere­sowanego w sferze ogólnej do­stępności.

Ustawowe wymogi ochrony krytyki prasowej

Przepis art. 41 p p. dozwoloną krytykę uzależnia od spełnienia łącznie trzech warunków: celu działania, rzetelności ocen, zgod­ności ujemnej oceny z zasadami współżycia społecznego.

Cel działania

Publikacja materiałów kryty­cznych ma służyć realizacji zadań określonych w art. 1 p.p. Artykuł ten, na podstawie normy konstytu­cyjnej o swobodzie wypowiedzi stanowi, iż wolność wypowiedzi urzeczywistnia podmiotowe prawo obywateli do ich rzetelnego poin­formowania.

Prawo to zawiera dwa rodzaje uprawnień: prawo do biernego in­formowania (prawo do informowa­nia się) i prawo do czynnego infor­mowania (prawo do informowania innych). To drugie uprawnienie o-

Zgodnie z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka poszerza się zakres prawa do krytyki sprawujących władzę, gdzie granice dopuszczalnego krytycyzmu są szersze w stosunku do rządu niż w stosunku do osoby prywatnej lub nawet polityka.

znaczą dla obywatela możność głoszenia za pośrednictwem pra­sy swoich poglądów i opinii; dla dziennikarza zaś oznacza prawo m.in. do krytyki.

Krytyka prasowa jest zatem urzeczywistnieniem podmiotowego prawa obywateli do ich rzetelnego informowania. Poinformowanie to powinna cechować m.in. prawdzi­wość (art. 6 ust. 1 p.p.) oraz wyso­ki poziom profesjonalny (art. 12 ust. 1 p.p.). Warte podkreślenia jest sprzężenie zawarte w art. 1 p.p. warunkujące uprawnienie mediów do realizacji zasady ja­wności życia publicznego, jego kontroli i krytyki z zasadą rzetelne­go informowania.

Rzetelność ocen

Pojęcie rzetelnego informowania i wynikająca z niego rzetelność ocen w odniesieniu do krytyki odnoszą się przede wszystkim do zebranych faktów i formv ich wykorzystania. Krytyk nie może rozmijać się z prawdą i racjonalną, logiczną argumentacją przy cenie ujemnej. Obowiązek racjonalizacji oceny ujemnej należy do. zasady rzetelności i polega przede wszystkim na zastosowaniu się dziennikarza, przygotowującego materiał krytyczny, do następujących reguł:

- przestrzegania powszechnie uznanej logiki.

- przestrzegania obowiązującego systemu prawnego.

- oddzielenia elementów subiektywnych od obiektywnych i ich ' jednoznacznego określenia

- przestrzegania zasady kompleksowości i integralności wypowiedzi, co eliminuje manipulację faktami, a także wyklucza wyrywanie z kontekstu fragmentów utworu lub tzw. preparowania materiału w celu ośmieszenia bądź zdyskwalifikowania krytykowanego.

Z obowiązkiem rzetelności łączy się także obowiązek respektowania zasady równości podmiotów, co m.in. przejawia się w prawie do odpowiedzi (niezależnie od przepisów art. 31-33 p.p.). Dlatego dziennikarz publikujący materiał krytyczny musi się liczyć z daniem głosu krytykowanemu do ' przedstawienia swoich racji. Obowiązuje w tej kwestii tzw. reguła zamieszczania opinii drugiej strony. Reguła ta nakłada moralny obowiązek na dziennikarza umożliwienia odpowiedzi na krytykę. Jeżeli dana osoba nie jest zainteresowana taką możliwością czy też odmawia komentarza, redakcja' powinna poinformować czytelnika, że taka próba została podjęta. Krytyka, jako materiał dziennikarski, jest utworem w rozumunieniu prawa autorskiego i jako utwór także podlega krytyce. Jako kontratyp ustawy uchyla odpowiedzialność prawną, ale nie uchyla m.in. prawa osoby krytykowanej do obrony i przedstawienia swoich racji. Prawo do krytyki eliminuje manipulacje nadesłaną odpowiedzią, gdyż daje to lepszą pozycję krytykowi (dziennikarzowi)

wi) niż osobie krytykowanej. Bez zgody autora odpowiedzi - zgod­nie z wymogiem praworządności i respektowania autorskich praw o-sobistych - nie można dokonywać zmian, skrótów, komentarzy, które naruszałyby strukturę merytory­czną nadesłanej odpowiedzi. Do­puszczalne jest dokonanie zmian mających na celu poprawienie oczywistych błędów gramaty­cznych, ortograficznych, stylisty­cznych - ponieważ tego typu błę­dy mogłyby narazić osobę nadsy­łającą odpowiedź na dodatkową karę w postaci zdyskredytowania i ośmieszenia.

Zgodność z zasadami

współżycia

społecznego

Zagadnienie zasad współżycia społecznego należy do tych nie­dookreślonych i niedoprecyzowa-nych pojęć prawnych, które pod­dają się niemal każdej interpreta­cji i wykładni, co potwierdza boga­te orzecznictwo sądowe na tle art. 5 k.c. Ale wzmiankowane ustale­nia judykatury i doktryny mają nie­wielki związek z dozwolonymi gra­nicami krytyki prasowej. Postuluję zatem, aby pojęcie zasad współ­życia społecznego dla potrzeb krytyki zawęzić do tzw. dobrych obyczajów środowiskowych, skodyfikowanych w formie kodeksów etycznych lub obyczajowych (np. Dziennikarski Kodeks Obyczajo­wy SDP czy SDRP, Karta Etyczna Mediów).

W kontekście rzetelności kryty­ki warto zacytować sformułowa­nia kodeksów etycznych wzmac­niających normę prawną, l tak np. Karta Etyczna Mediów stano­wi: ,,Zasadę prawdy - co znaczy, że dziennikarze, wydawcy, pro­ducenci i nadawcy dokładają wszelkich starań, aby przekazy­wane informacje były zgodne z prawdą, sumiennie i bez zniek­ształceń relacjonują fakty w ich właściwym kontekście, a w razie rozpowszechnienia błędnej infor­macji niezwłocznie dokonują sprostowania". Natomiast dekla­racja zasad postępowania dzien­nikarzy przyjęta w 1954 r. na II Światowym Kongresie Między­narodowej Federacji Dziennika­rzy (FU) stwierdza w pkt. 1: ,,Po­szanowanie prawdy i prawa opi­nii publicznej do prawdy jest na­czelnym obowiązkiem dziennika­rza".

Wnioski

Krytyka prasowa jako kontratyp ustawowy uchylający odpowie­dzialność dziennikarza często wy­wołuje wiele kontrowersji. Wynika­ją one z dwóch przesłanek:

- po pierwsze, interpretacja tego kontratypu oparta jest często na błędnych podstawach lub wręcz niewiedzy. Krytykujący ma obo­wiązek oparcia swojej ujemnej o-ceny na zobiektywizowanej, mery­torycznej bazie faktograficznej. Natomiast często krytyczne oceny są efektem subiektywnych odczuć

Najszerszą ochronę przed przekroczeniem dozwolonych granic krytyki, czyli tzw. ekscesami krytyki, zapewniają przepisy prawa cywilnego (art. 23-24 k.c.) ze względu na syntetyczne określenie przedmiotu ochrony. Oceny krytyczne, sprawdzalne i zracjonalizowane, mogą podlegać kontroli. Osoba skrytykowana zawsze może zażądać udowodnienia prawdziwości postawionych jej zarzutów.

czy przekonań dziennikarza, a nie merytorycznie stwierdzonych fak­tów, ustalonych ze szczególną starannością zawodową, czyli do granic obiektywnych możliwości. Instytucja kontratypu z art. 41 p.p., a szczególnie fraza ,,ujemna oce­na" i jej dookreślenie poprzez wy­liczenie zakresu przedmiotowego dozwolonej krytyki nie pozostawia żadnych wątpliwości, że kontratyp ten oparty jest na zasadzie obiek­tywizmu. Zasada ta w sposób je­dnoznaczny, wyklucza subiekty­wne, oderwane od stanu fakty­cznego oceny dziennikarza, po­zbawiając je tym samym ochrony prawnej. Subiektywizm dziennika­rza wyłącza, omówione wcześ­niej, znamiona kontratypu, tzn. sprzężenie oceny ujemne) z wy­mogami art. 1. 6 ust. 1 i 12 p.d :

- po drugie, krytyka dotyka praw podmiotowych jednostki podlega­jących ochronie prawnej i jest co należy podkreślić - wyjątkiem w ogólnej zasadzie ochrony iych praw, często nieprzyjemnym dla tych, którzy są krytykowani

Krytyka ponadto nie jest upra­wnieniem wykorzystywanym spo­radycznie i okazjonalnie przez me­dia, lecz często i powszechnie. Kontratyp z art. 41 p.p. nie jest kontratypem wyjątkowych sytuacji, jak np. obrona konieczna, lecz jest praktyką dnia codziennego. Dlate­go też postuluję przy jego stosowa­niu wykładnię zawężającą, wylicza­jąc sytuacje i działania nie mie­szczące się w jego granicach

Są to:

- realizacja innego celu niż wskazany w art. 1 p.p.;

- naruszenie sfery prywatności, chyba że działanie opiera się na zgodzie uprawnionego lub ma bezpośredni związek z działalno­ścią publiczną (art. 14 ust. 6 p.p.):

- wprowadzenie do oceny ujem­nej słów powszechnie uznanych za obelżywe;

- stawianie zarzutów o charakte­rze zniesławiającym lub zniewa­żającym ad personam;

- nierzetelność polegającą na fałszowaniu informacji lub innych działaniach mających na celu ukrycie prawdy, jak też stosowanie nierzetelnych metod erystycznych;

- nierzetelność polegająca na eliminowaniu racjonalizacji (obiektywizmu z wyłączeniem krytyki w kategoriach subiektywno-estety-cznych.

Krytyka tym się wyróżnia wśród innych kontratypów ustawowych, że jest działaniem posiadającym ochronę prawną przed jej tłumie­niem. Podstawowym przepisem chroniącym krytykę jest art. 44 p.p. zakazujący, pod karą ograni­czenia wolności lub grzywny, utrudniania bądź tłumienia krytyki. Tłumienie krytyki może też być ścigane na podstawie przepisów cywilnoprawnych (art. 23-24 k.c.;

art. 78 p.a.) jako naruszenie praw osobistych. • Tadeusz Kononiuk

Autor jest pracownikiem Instytutu Dzienni­karstwa Uniwersytetu Warszawskiego, członkiem Rady Etyki Mediów.

[Forum dziennikarzy nr 5, 1998]

---