Opracowała Urszula Palka
Dziecko niepełnosprawne w rodzinie- jego wychowanie i edukacja
Plan pracy:
Postawy rodzicielskie wobec dziecka niepełnosprawnego.
Wpływ atmosfery rodzinnej na dziecko niepełnosprawne.
Reguły postępowania z dzieckiem upośledzonym umysłowo w środowisku rodzinnym.
Przypisy
Bibliografia
WSTĘP
Rodzina stanowi podstawową grupę społeczną, jest elementem środowiska, który najdłużej wpływa na wychowanie dziecka. Współczesna rodzina zajmuje się dzieckiem około 20 lat. U dzieci niepełnosprawnych okres ten bywa nieraz przedłużony, a w skrajnych przypadkach rodzina otacza opieką osobę niepełnosprawną przez całe życie1. Odgrywa ona ważną rolę w kształtowaniu osobowości dziecka we wszystkich stadiach jego rozwoju. Stanowi naturalne środowisko wychowawcze, ponieważ oddziałuje na dziecko w różnych sytuacjach życia codziennego.
Przez rodzinę są zaspakajane potrzeby biologiczne i psychiczne dziecka, przede wszystkim zaś poczucie pełnego bezpieczeństwa i miłości. Kształtuje ona potrzeby poznawcze dziecka, jego rozwój emocjonalny i społeczny oraz potrzebę życzliwości, uznania, zaspokajania ciekawości i tym podobne. Rodzice i inni jej członkowie dostarczają dziecku osobistych wzorców postępowania w konkretnych sytuacjach życiowych. Rodzina jest podstawowym terenem socjalizacji dziecka, gdzie uczy się ono współżycia i współdziałania w grupie.
1. Podstawy rodzicielskie wobec dziecka niepełnosprawnego
Sposób pełnienia funkcji wychowawczych przez rodzinę oraz skutki oddziaływania obojga rodziców na dziecko zależą w znacznej mierze od postawy ojca i matki w stosunku do dziecka.
Pojawienie się w rodzinie dziecka niepełnosprawnego, wymagającego kształcenia specjalnego, specjalnego przysparzającego rodzinie dodatkowych obowiązków, może zmienić stosunek rodziców do dziecka.
Najbardziej sprzyjająca rozwojowi dziecka niepełnosprawnego jest podstawa akceptacji dziecka takiego, jakim ono jest ze wszystkimi jego zaletami, wadami i ułomnościami. Rodzice, którzy akceptują w rodzinie dziecko niepełnosprawne, rozumieją jego potrzeby, trudności, troszczą się o nie, poświęcają mu wiele czasu. Nie skarżą się na dziecko, nie dają mu odczuć, że jest dla nich ciężarem. Cieszą się z jego osiągnięć, wyrażają gotowość do udziału w życiu dziecka. Uznają jego prawo do samostanowienia o sobie, liczą się ze zdaniem dziecka.
Postawa akceptująca dziecko upośledzone tworzy postawę dobrej, prawidłowej atmosfery i warunkuje rozwój innych pozytywnych postaw wobec dziecka.
Do postawy akceptującej dziecko przez rodziców może dojść postawa nadmiernie chroniąca, co wpływa negatywnie na jego wychowanie. Postawa nazbyt chroniąca zdarza się u rodziców mających poczucie winy wobec dziecka. Najczęściej występuje ona u tych, którzy wyobrażają sobie, że zaburzenia czy odchylenie od normy zostało przez nich spowodowane.
Postawa ta łączy się z niekonsekwentnym sposobem postępowania. Dziecko ma same przywileje, nie ma żadnych obowiązków. Rodzice na wszystko mu pozwalają, stale lękają się o jego zdrowie i bezpieczeństwo.
Jest ono zazwyczaj wcześnie poddane rewalidacji. Nie przyzwyczajone jednak do żadnych obowiązków, napotyka trudności, zwłaszcza wychowawcze, bo nie umie współżyć w grupie, przez co często popada w konflikty z otoczeniem.
Do najbardziej drastycznych konsekwencji może doprowadzić postawa rodziców nadmiernie wymagająca wobec dziecka niepełnosprawnego. Mają oni w stosunku do dziecka duże aspiracje i bez względu na stopień upośledzenia stawiają przed nim duże wymagania. Dziecko takie nie ma żadnej swobody, a wszystkie jego poczynania są korygowane. Prowadzi to do wyrobienia u niego nerwowości, nadpobudliwości, często do zahamowań.
Czasami rodzice, stwierdzając u dziecka zaburzenie, przyjmują postawę odrzucającą. Maria Ziemska2 dzieli postawę odrzucającą na postawę odtrącania i unikania.
Postawa odtrącania polega na tym, że rodzice stosują wobec dziecka surowe kary, okazują mu niezadowolenie. Mówią dziecku, że jest dla nich ciężarem, często starają się umieścić je w zakładzie mimo, że warunki domowe tego nie wymagają.
Postawa unikająca charakteryzuje się biernością w stosunku do potrzeb dziecka. Jeżeli rodzice oddadzą dziecko do zakładu specjalnego czy szpitala, nie interesują się nim wcale. Czasami zaspakajają dzieciom potrzeby materialne, opiekę specjalistyczną, dbają o ich wygody, ale charakteryzuje ich chłód uczuciowy.
2. Wpływ atmosfery rodzinnej na dziecko niepełnosprawne
Od stosunku rodziców do dzieci i do siebie zależy atmosfera domu rodzinnego dziecka niepełnosprawnego.
Irena Obuchowska3 wyróżnia następujące negatywnie oddziaływujące na dziecko atmosfery rodzinne: atmosferę napiętą, hałaśliwą, depresyjną, obojętną i nadmiaru emocji.
- Atmosferę napiętą cechuje wzajemna nieufność, poczucie zagrożenia. Dziecko upośledzone w takiej atmosferze czuje się stale zagrożone, przyjmuje bardzo często postawę agresywną lub apatyczną.
- Atmosferę hałaśliwą charakteryzują bardzo często wybuchające kłótnie, których powodem może być dziecko niepełnosprawne. W takiej atmosferze przyjmuje ono najczęściej postawę obronną, dołączając się do racji osoby, która jego zdaniem jest silniejsza.
- W atmosferze depresyjnej często wszelkie nieszczęścia i kłopoty przypisuje się chorobie dziecka. Dziecko niepełnosprawne wyrastające w takiej atmosferze jest ciągle nieszczęśliwe.
- Atmosfera obojętna to pozostawienie dziecka upośledzonego samemu sobie, nikt się nim wtedy nie interesuje.
- Atmosfera nadmiaru emocji to nadmierna ochrona, uniemożliwiająca jego samodzielność.
Siła oddziaływania rodziny na dziecko upośledzone uwarunkowana jest wieloma czynnikami:
- wczesnością działania wpływów; w pierwszych tygodniach, miesiącach, a czasem latach swego życia dziecko pozostaje pod dominującym wpływem rodziny;
- wyłączne lub dominujące oddziaływania rodziny przypada na wczesny okres rozwoju, gdy psychika, układ nerwowy są najbardziej plastyczne i najłatwiej powstają nawyki, przyzwyczajenia postawy;
- rodzina w sposób najpełniejszy zaspokaja potrzeby fizyczne i psychiczne dziecka, stwarza to warunki szczególnie sprzyjające oddziaływaniu wychowawczemu;
- z członkami rodziny łączy dziecko silna więź emocjonalna; inne osoby środowiska muszą zdobyć zaufanie i miłość dziecka, rodzice posiadają je w sposób naturalny;
- oddziaływanie rodziny na dziecko nie tylko zaczyna się najwcześniej, lecz także trwa najdłużej, rodzina zachowuje ciągłość i konsekwencję w oddziaływaniu na dziecko;
- rodzice przejawiają największe zaangażowanie i poczucie odpowiedzialności za wychowanie i losy dziecka, za przygotowanie go do życia4.
Wymienione czynniki decydują o tym, że rodzina odgrywa w rozwoju i wychowaniu dziecka rolę zasadniczą i dominującą. Ma to szczególne znaczenie w odniesieniu do dziecka o zaburzonym rozwoju.
Na rodziców dziecka upośledzonego umysłowo duży wpływ wywierają postawy społeczne wobec tego typu kalectwa. Powodem ich przykrych przeżyć jest niewłaściwe traktowanie dziecka przez rówieśników, odtrącanie przez dorosłych i niezrozumienie ze strony tych, od których jego los zależy. Rodzice przez długi czas po uzyskaniu informacji i zdobyciu wreszcie przekonania, że dziecko dotknięte jest trwałym kalectwem, pozostają zdani na siebie samych. Dostarczane im orzeczenia i opinie specjalistów nie dają żadnych nieraz podstaw do podejmowania we własnym zakresie wysiłków, które mogłyby przynieść dziecku rzeczywiste korzyści.
Umieszczenie dziecka niepełnosprawnego w przedszkolu stanowi z pewnością dla wielu rodziców rozwiązanie przynoszące wiele korzyści. Dziecko nie jest dłużej odtrącane przez społeczeństwo i znajduje miejsce wśród podobnych do siebie rówieśników. Od tego momentu zaczyna się kontakt rodziców z pedagogami wyspecjalizowanymi w wychowaniu i usprawnianiu dziecka z odchyleniami od normy. Niektórzy z rodziców są przekonani, że od chwili, gdy dziecko zostało powierzone opiece przedszkola, ich obowiązki wychowawcze zeszły na dalszy plan. Tymczasem właśnie przy współpracy z personelem przedszkola wyłaniają się przed nimi całkiem określone i rozliczone zadania dotyczące pracy z dzieckiem w domu.
Reguły postępowania z dzieckiem upośledzonym umysłowo
w środowisku rodzinnym
E. Garlicka5 wymienia szereg reguł postępowania z dzieckiem w środowisku rodzinnym:
- Rodzice muszą obserwować zachowanie dziecka, aby poznać jego potrzeby.
- Dziecko nie powinno dłużej pozostawać same, lecz być stale aktywizowane, nawet w sposób bierny.
- Nie należy zachęcać go do opanowania umiejętności charakterystycznych dla wyższego etapu rozwoju, gdy nie opanował jeszcze etapu niższego.
- Nie wolno pozwolić dziecku upośledzonemu na przyswojenie niewłaściwych nawyków. Należy od początku uczyć zachowania godnego z normami społecznego współżycia.
- Należy wdrażać dzieci upośledzone do obowiązków domowych. Rodzice powinni wiedzieć, że upośledzenie dziecka nie jest czymś wyjątkowym. Ważne jest wpojenie im przekonań, że „dziecko upośledzone to nie jest i nie musi być dziecko nieszczęśliwe”6.
Aby pojąć pracę wychowawczą nad dzieckiem i osiągnąć w niej pozytywne efekty, nauczyciele muszą znać nie tylko dziecko, lecz środowisko, w którym ono żyło i żyje.
Poznanie środowiska rodzinnego jest szczególnie ważne w stosunku do dziecka upośledzonego umysłowo, ponieważ każde oddziaływanie, zwłaszcza błędne, niewłaściwe, może pociągnąć za sobą zwielokrotnione skutki.
Szczegółowe zadania współdziałania przedszkola specjalnego z rodzicami i opiekunami dzieci upośledzonych obejmują:7
- wzajemne wnikliwe poznanie środowiska rodzinnego i przedszkola, ustalenie zakresu wymagań: rodzice muszą orientować się w zadaniach przedszkola specjalnego i wymaganiach, jakie ono im stawia; przedszkole w oparciu o znajomość środowiska rodzinnego, jakiego rodzaju współpracy może wymagać od rodziców, na jaką pomoc z ich strony może liczyć;
- osiąganie jak najlepszych wyników nauczania, a równocześnie podnoszenie w miarę możliwości poziomu rozwoju fizycznego, intelektualnego i psychicznego dzieci upośledzonych;
- zapewnienie dzieciom warunków dla jak najpełniejszego rozwoju zarówno w przedszkolu jak i w domu;
- ujednolicenie zasad i metod oddziaływania wychowawczego;
- kształtowanie właściwego stosunku środowiska domowego do dziecka z odchyleniem od normy rozwojowej;
- pomoc rodzicom w zrozumieniu przyczyn i istoty zaburzenia rozwojowego dziecka, w poznaniu jego słabości i możliwości rozwojowej;
- pomoc w ustaleniu pozycji dziecka w rodzinie;
- zapobieganie błędom wychowawczym, udzielenie rodzicom wskazówek i porad w przypadku specyficznych trudności w postępowaniu z dziećmi;
- zapobieganie sytuacjom konfliktowym we wszystkich środowiskach, w których dziecko przebywa;
- uczulanie rodziców na konieczność stałego kontaktu z lekarzem i z psychologiem.
Realizacja powyższych zdań przyczynia się w znacznym stopniu do podniesienia poziomu kultury pedagogicznej środowiska rodzinnego dzieci upośledzonych.
Przypisy
1. I. Stawowy-Wojnarowska, Podstawy kształcenia specjalnego, Warszawa 1989 s.144.
2. M. Ziemska, Rodzina i dziecko, Warszawa 1979, s.48.
3. I. Obuchowska, Dynamika nerwic, Warszawa 1976, s.116.
4. Wytyczne w sprawie rozwoju kształcenia specjalnego, Warszawa 1971, s.45.
5. I. Wald, Jak przygotować do życia dziecko upośledzone umysłowo, Warszawa 1972, s.81.
6. Tamże, s.74
7. Wytyczne w sprawie, op.cit., s.46
Bibliografia
Balcerek M., Rozwój wychowania i kształcenia dzieci upośledzonych umysłowo, Warszawa 1981.
Borzyszkowca H., Współpraca szkoły specjalnej z domem rodzinnym, PZWS, Warszawa 1971.
Obuchowska I., Dynamika nerwic, WSiP, Warszawa 1976.
Stawowy-Wojnarska I., Podstawy kształcenia specjalnego, WSiP, Warszawa 1989.
Wald I., Jak przygotować do życia dziecko upośledzone umysłowo, PZWS, Warszawa 1972.
Ziemska M., Rodzina i dziecko, PWN, Warszawa 1979.