Konspekt zajęć z przedmiotu
Polska polityka zagraniczna w XX wieku
Prowadzący zajęcia: |
Mgr Lucyna Czechowska |
Kontakt: |
lc@doktorant.umk.pl |
Termin: |
20.10.2009 |
Miejsce: |
s. 31 |
Temat zajęć: |
Stosunki polsko-rosyjskie/radzieckie (część II) |
Pytania faktograficzne: |
1. Jakie były pierwsze posunięcia wojenne ZSRR wobec ziem polskich i ich ludności (1939-41)? (- Wkroczenie wojsk 17.IX.1939, - 28.IX.1939 Rzesza i ZSRR podpisały układ graniczny. Podział tych ziem na Zachodnią Ukrainę i Zachodnią Białoruś 14,3 mln osób z czego połowę stanowili Ukraińcy, Białorusini i Żydzi. - 29 X 1939 tam wybory do Zgromadzeń Ludowych i uchwały o przyłączeniu do ZSRR - 18 IX 1939 ZSRR przekazał formalnie Wilno Litwie, ale już od 15 VI 1940 znów okupacja radziecka. - aresztowania polskiej inteligencji, oficerów i żołnierzy oraz deportacje do Kazachstanu, na Syberię (pierwsza fala II 1940, druga IV 1940, trzecia tzn. „bieżańców”, czyli uchodźców z zach. i centralnej Polski VI 1940, czwarta V-VI 1941 w sumie około 400 tyś.) - konfiskata majątków ziemskich, nacjonalizacja przemysłu, kolektywizacja. - umieszczenie jeńców w obozach i łagrach w Starobielsku, Kozielsku i Ostaszkowie, decyzją z III 1940 zostali w IV-V 1940 rozstrzelani - represje wobec Kościoła Katolickiego, - przymusowa paszportyzacja - nadawanie obywatelstwa radzieckiego, osobom które w dniach 1-2 XI 1939 mieszkały na ziemiach włączonych do ZSRR, wcielanie mężczyzn do armii - sowietyzacja kultury, języka, nauki, organizacji politycznych. Tam ruch oporu słaby, bo różnice narodowościowe.)
2. Jakie były postanowienia oraz okoliczności podpisania układu Sikorski - Majski? (VII.1941 Pozycja ZSRR silniejsza, bo ponosili główny ciężar wojny z Niemcami. Do tego momentu byliśmy formalnie w stanie wojny, chcieliśmy główne rozbudowania naszej armii, aby podnieść swoją pozycję. Emigracja nie była zgodna co do tego traktatu, niektórzy chcieli gwarancji wschodnich granic sprzed 1.IX.1939 inni nie chcieli tego porozumienia wcale. Strona radziecka unieważniła radziecko-niemieckie z 1939 dotyczących zmian terytorialnych w Polsce, przywrócono stosunki dyplomatyczne (ambasady, przedstawicielstwa ambasadach i mężowie zaufania tam gdzie duże skupiska Polonii), pomoc wzajemna i poparcie w wojnie z III Rzeszą i zgoda na tworzenie w ZSRR wojsk polskich podporządkowanych gen. Sikorskiemu - armia Andersa. W protokole amnestia dla obywateli polskich więzionych w ZSRR. Pominięte kwestie: Sprawa granic została tymczasowa pominięta. Na później także roszczeń publicznych i prywatnych. Nie zapytał o oficerów) Uzupełniający traktat wojskowy z VIII.1941 oraz deklaracja Stalin i Sikorski XI.1941 podczas wojny całkowita pomoc wojskowa, wspólna walka z Rzeszą.)
3. Jak przebiegało tworzenie armii polskiej w ZSRR? (Zgoda na to w układzie Sikorski-Majski. VIII.1941 dodatkowa umowa wojskowa, że dowództwo zostanie powołane przez rząd polski w porozumieniu z ZSRR, że operacyjnie podlegać będzie ZSRR i do dowództwa polski przedstawiciel. Miały być 2 dywizje i 1 pułk zapasowy, w sumie 25-30 tyś. Od VIII.1941 dowódcą Anders. Szybko przekroczyliśmy limity i uzgodniono 96 tys żołnierzy i 30 tys formacji pomocniczych. W 1942 w dwóch fazach przerzucona do Iranu. Polacy chcieli, aby armia walczyła razem i dopiero, jak osiągnie pełną gotowość bojową, a Rosjanie dążyli, aby walczyli na różnych frontach. Kiedy Polacy odmówili drastycznie obcięli racje żywnościowe i wstrzymali nabór. Niektórzy twierdzą, że “ucieczka” armii Andersa była propagandowo na rękę Stalinowi, no i łatwiej podporządkował sobie później całą Polskę.
Oddziały polskie podległe komunistom - propagandowo pokazywali “inną Polskę”, wtedy jeszcze armia Andersa nie walczyła. Armia Ludowa w jednolite Wojsko Polskie z Rolą-Żymierskim. Po ujawnieniu zbrodni katyńskiej i zerwaniu stosunków dyplomatycznych z Polską (kwiecień 1943), Stalin podjął decyzję o zorganizowaniu wojska polskiego u boku Armii Czerwonej. Armia ta powstała bez zgody legalnych władz Rzeczpospolitej, większość kadry dowódczej stanowili oficerowie sowieccy, a korpus oficerów politycznych polscy komuniści, jednak masę żołnierską tworzyli Polacy deportowani w latach 1939-1941 w głąb Związku Sowieckiego, a od wiosny 1944 r. także mieszkańcy polskich Kresów Wschodnich. Mimo takiego pochodzenia oraz roli jaką odegrało później w narzuceniu Polsce ustroju komunistycznego, Wojsko Polskie walczące na froncie wschodnim wniosło znaczący wkład w polski czyn zbrojny. Z jednej dywizji (I Dywizja im.Tadeusza Kościuszki, dowódca płk Zygmunt Berling) w sile 11 tys. żołnierzy, której formowanie zaczęto w maju 1943 r., do lipca 1944 powiększyło się do około 100 tys., a w chwili zakończenia wojny do ponad 330 tys. żołnierzy skupionych w dwóch armiach dysponujących wszystkimi formacjami lądowymi (piechotą, artylerią, wojskami pancernymi, saperami i różnorakimi oddziałami zaplecza). Wojsko to przeszło chrzest bojowy w bitwie pod Lenino (na Białorusi) w październiku 1943 roku. W lipcu i sierpniu 1944 oddziały polskie walczyły na przyczółkach na zachodnim brzegu Wisły, a w bitwie pod Studziankami polska brygada pancerna stoczyła swoją pierwszą bitwę z Niemcami. We wrześniu 1944 r. Wojsko Polskie podjęło - zakończoną dużymi stratami - nieudaną próbę udzielenia pomocy powstańcom w Warszawie. Od stycznia 1945 r. uczestniczyło w wielkiej ofensywie wojsk sowieckich: w lutym i marcu stoczyło dramatyczną bitwę o przełamanie Wału Pomorskiego - silnie ufortyfikowanej linii obrony Niemców - oraz zdobycie Kołobrzegu, zamienionego w twierdzę; walczono również o Gdańsk i Gdynię, a także nad Zalewem Szczecińskim. Ukoronowaniem szlaku bojowego był udział w zdobywaniu Berlina. W całej operacji berlińskiej wzięło udział 180 tys. polskich żołnierzy z I i II Armii, a w szturmie na centrum Berlina uczestniczyła I Dywizja ("kościuszkowska"). Jako jedyna poza Armią Czerwoną formacja walcząca w stolicy Niemiec zatknęła na gruzach miasta polską flagę. Oddziały polskie dotarły nad Łabę, gdzie nawiązały kontakt z jednostkami amerykańskimi. W kwietniu 1945 r. II Armia sforsowała Nysę Łużycką, a następnie walczyła w rejonie Drezna i Budziszyna, ponosząc wysokie ofiary. Swój szlak bojowy zakończyła w maju w Czechosłowacji. W walkach z Niemcami na froncie wschodnim uczestniczyły także polskie formacje lotnicze (składające się jednak głównie z pilotów sowieckich). Armia polska na wschodzie była największą regularną siłą wojskową walczącą u boku Armii Czerwonej. Jej prawie dwuletni szlak bojowy liczył ponad tysiąc kilometrów.)
4. W jakich okolicznościach doszło do zerwania stosunków polsko-radzieckich w 1943 roku? (Na polskie pytania odnośnie polskich oficerów odpowiadali wykrętnie, że uciekli do Mandżurii. Stosunki od ewakuacji armii Andersa były i tak napięte, zerwano wówczas faktycznie umowę wojskową, ZSRR podkreślał, że Kresy Wschodnie są już cześć republik radzieckich. Aresztowania współpracowników ambasady, a wszystkie osoby zamieszkałe za linią Bugu uznano za obywateli radzieckich, bez względu na narodowość. Rosjanie szukali pretekstu do zerwania stosunków. W IV.1943 radio niemieckie poinformowało o grobach pomordowanych przez NKDW polskich oficerów. Polacy i Niemcy w podobnym czasie zwrócili się do Czerwonego Krzyża o zbadanie sprawy (dopiero później zwrócił się do Kremla). Oskarżyli o spisek polsko-niemiecki i zerwali stosunki. Krytyka polskiego kroku przez Anglików i Amerykanów, nie chcieli zaogniać stosunków z Moskwą.)
5. Co miała na celu akcja „Burza” i jak przebiegła? (Naczelny Wódz, gen. broni Kazimierz Sosnkowski, w październiku 1943 przesyła do kraju instrukcję, w której nakazuje władzom krajowym poprzedzenie wejścia Armii Czerwonej wzmożoną akcją sabotażowo-dywersyjną oraz poleca pozostanie w konspiracji. Jednakże kierownictwo Polskiego Państwa Podziemnego uważa za istotne podkreślenie istnienia w Polsce legalnych władz, podlegających rządowi w Londynie. Dlatego w listopadzie 1943 Delegat Rządu wydaje odezwę do ludności ziem wschodnich oraz nakazuje tajnej administracji występowanie wobec Armii Czerwonej w charakterze gospodarzy terenu - przedstawicieli rządu polskiego. W tym samym czasie dowódca AK wydaje rozkaz rozpoczęcia akcji zbrojnej „Burza” na tyłach wycofujących się wojsk niemieckich.
Sowieci a akcja „Burza” - Współpracę z AK Sowieci traktują koniunkturalnie. Przyjmując pomoc AK w wyzwalaniu wschodnich obszarów Polski, zostawiają polskie oddziały wobec przeważających sił niemieckich, a potem likwidują ujawnione i osłabione polskie struktury wojskowe i polityczne. W okolicach Wilna, wkrótce po zdobyciu miasta, dowódców AK z płk. Aleksandrem Krzyżanowskim „Wilkiem” zaproszono do gen. Czernichowskiego. Żaden z nich nie wrócił do swego oddziału. Podobnie Sowieci postępują z oddziałami AK, które wyzwoliły Lwów. Rozbrajanie Polaków i wysyłanie ich do łagrów oraz mordowanie opornych staje się zasadą.)
6. W jaki sposób Stalin zaplanował i przeprowadził powojenne uzależnienie Polski od ZSRR? Jakie czynniki temu sprzyjały? - Dywizja Berlinga i kolejne dywizje, utworzono Korpus Polski od III. 1944 cała armia, walczyli pod Lenino X.1944, propagandowo pokazywali “inną Polskę”, wtedy jeszcze armia Andersa nie walczyła. Armia Ludowa w jednolite Wojsko Polskie z Rolą-Żymierskim. - zerwanie stosunków z władzami w Londynie, Stalin nie chciał nawiązać znów stosunków, oskarżał polskie podziemie o mordowanie komunistycznych partyzantów, a rząd Mikołajczyka oderwany od potrzeb i woli narodu; - postanowienia konferencji “wielkiej trójki”, ZSRR jako gwarant zachodniej granicy Polski, kwestia reparacji. Stalin chciał, abyśmy przesunęli granicę i wysiedlili Niemców, aby wrogość wzajemna była nie do przezwyciężenia - w Powstaniu Warszawskim zginął kwiat młodzieży polskiej, - IV.1945 podpisany układ o przyjaźni, pomocy wzajemnej i powojennej współpracy (sojusz z ZSRR, on gwarantem naszej zachodniej granicy, straszenie rewanżem niemieckim, sojusz jako czynnik utrwalający nowy system, sojusz ideologiczny, wskazywali na braterstwo Słowian, wspólną walkę w II wojnie). Wzmocnił pozycję Rządu Tymczasowego, osłabiał londyńskiego. Było tam też traktatowe zobowiązanie do zacieśniania więzi gospodarczych i kulturalnych, uzależnienie się pogłębiało, - rokowania z Mikołajczykiem, który stracił poparcie, jego gabinet podał się do dymisji, coraz większa izolacja rządu na uchodźstwie - partie opozycji też chciały sojuszu z ZSRR ale tylko na zasadzie obronnej, a nie ideologicznej, aby zabezpieczyć się przed Niemcami)
7. Jak polskie ugrupowania komunistyczne przyczyniły się do uzależnienia Polski od Związku Radzieckiego? Jakie głoszono hasła? (- koncepcje sojuszu z ZSRR PPR już od 1942-43 „O co walczymy” z 1943 i przesunięcia Polski na Zachód, wtedy jeszcze myślenie, że będziemy pomostem między Wschodem a Zachodem, utrzymanie relacji z Zachodem mimo sojuszu z ZSRR, stworzyć zbiorowy układ bezpieczeństwa; - III. 1943 założony w ZSRR Związek Patriotów Polskich z Wandą Wasilewską - sojusz z ZSRR, bez Kresów Wschodnich, ale za to granica na Odrze i Bałtyku; - w kraju polscy komuniści Polskiej Partii Robotniczej utworzyli namiastkę parlamentu Krajową Radę Narodową z Bierutem na czele - nie uznawała rządu londyńskiego; - 22.VII.1944 Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego PKWN w Chełmie jako komunistyczny rząd z Osóbka-Morawskim, i Manifest że przejmują władze, ze Londyn to władza samozwańcza i że przeprowadzą reformy, w tym rolną bez odszkodowania i przebudowę, sojusz z ZSRR, pokojowe bezpieczeństwo w Europie, podpisali umowę z Moskwą granice na Odrze, a wschodnia na linii Curzona z Galicją Wschodnią w ZSRR; - oficjalne porozumienie PKWN i ZSRR, że naczelny dowódca Armii Czerwonej ma pełnie władzy na terenie Polski, a ludność podlega jurysdykcji sądów wojennych. Zalegalizowano masowe aresztowania. Inne akty prawne też wymierzone w polskie państwo podziemne, polityka terroru, „proces 16” - 1.VIII.1944 stolicą Lublin - “Polska Lubelska” obszar kontrolowany przez komunistów. Faktycznie rząd tymczasowy, tworzył organy. Od 31.XII.1944 → Rząd Tymczasowy Rzeczpospolitej Polskiej uznany przez ZSRR, Czechosłowację i Jugosławię. Protest USA i WB. - IV.1945 podpisany układ o przyjaźni, pomocy wzajemnej i powojennej współpracy (sojusz z ZSRR, on gwarantem naszej zachodniej granicy, straszenie rewanżem niemieckim, sojusz jako czynnik utrwalający nowy system, sojusz ideologiczny, wskazywali na braterstwo Słowian, wspólną walkę w II wojnie). Wzmocnił pozycję Rządu Tymczasowego, osłabiał londyńskiego. Było tam też traktatowe zobowiązanie do zacieśniania więzi gospodarczych i kulturalnych, uzależnienie się pogłębiało, - później umowy handlowe i wymiany towarów VII. 1945 (określili ceny węgla wywożonego do ZSRR, umowa korzystna dla Moskwy). Kolejne układy z VIII. 1945 o granicy, podziale reparacji i zacieśnianiu współpracy gospodarczej, w tym tajna umowa węglowa, pewien sukces, że zawarli umowę o prawie zmiany obywatelstwa radzieckiego i repatriacji z ZSRR osób narodowości polskiej i żydowskiej i w drugą stronę białoruskiej, rosyjskiej, rusińskiej i litewskiej do ZSRR. - po sfałszowanych wyborach WB i USA protestowały, ale bezskutecznie - jeszcze Rząd Tymczasowy z VI.1945 w deklaracjach chciał utrzymywać sojusznicze i dobre stosunki ze wszystkimi demokratycznymi państwami w tym Zachód, sojusz z Czechosłowacją i ustalenie zachodnich granic, solidarność słowiańska - kolejne umowy gospodarcze 1948 o, kredytowym użyczeniu maszyn i zbożu do Polski oraz wzajemnej wymianie towarów. - W Polsce radzieccy doradcy, MON Konstanty Rokosowski. I wojsko radzieckie bez żadnej prawnej regulacji na jakich zasadach aż do 1956)
8. Jakie stanowisko odnośnie polskiej polityki wobec ZSRR zajęły główne ośrodki emigracyjne (emigracja legalistyczna w Londynie, środowisko paryskiej “Kultury”, skrajna endecja Jędrzeja Giertycha)? (myśl polityczna „londyńskiej” emigracji, skupionej wokół Stronnictwa Narodowego (jak u Piłsudskiego: historyzm - odwołania do II RP w kwestii wschodnich granic i ustroju Polski; utożsamianie siły państwa z dużym terytorium; jak u Dmowskiego: niepodległość przyjdzie przez nową, wielką wojnę; Traktat Ryski sprawiedliwy podział „łupów” między Polską a Rosją; Poza tym: legalizm; bezkompromisowa walka z systemem = ZSRR) giertychowski odłam SN (jak u Dmowskiego: obawy przed Niemcami, więc sojusz taktyczny z ZSRR; układanie się z establishmentem, ale na zasadzie partnerstwa; wiara we wpływ obcych agentur na prowojenną agitację przeciw Sowietom) myśl polityczna kręgów paryskiej „Kultury”: Jak u Piłsudskiego: tylko oddolne, prodemokratyczne ruchy mogą doprowadzić do upadku sowieckiego imperium; współpraca z opozycjonistami z całego Bloku; idea federacyjna - nowe możliwości sojusznicze; Jak u Dmowskiego: przekonanie, że z Rosją należy się dogadać, odróżniał rosyjską rację stanu od interesów biurokracji rządzącej; terytorium nie przesądza o sile państwa; Poza tym: teoria ewolucjonizmu; idea polsko-rosyjskiego pojednania poprzez rezygnację z rywalizacji o ULB; rozwinięcie idei prometejskiej - porzucenie mocarstwowości, uprzedzeń i roszczeń terytorialnych; W stosunku do Ukrainy: jak Dmowski uważał, że bez Ukrainy nie ma imperium oraz że istnieje zagrożenie, że Ukraińcy zwrócą się w stronę Niemców, ale jak Piłsudski uważał, że należało tym bardziej dbać o jej niezależność i siłę. oficjalna polityka władz Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (odejście od polityki samodzielności; sojusz ze ZSRR przeciwko Zachodowi; wykorzystanie antyniemieckiej retoryki Dmowskiego do usprawiedliwienia jałtańskiego systemu zależności, oraz kultu państwa i wodza u Piłsudskiego)
|
Pytania problemowe: |
1. Czy gen. Sikorski powinien był zażądać w Moskwie w VII.1940 roku więcej dla Polski? (Przemilczał granice, bo liczył, że ZSRR wyjdzie z wojny tak osłabiony, że będzie musiał zaakceptować granicę ryską, a Polska uzyska silne poparcie aliantów. Ale już w chwili podpisania WB twierdziła, że nigdy nam nie gwarantowała nienaruszalności granic. Czy te wschodnie granice były aż tak ważne? Czy powinien bardziej upominać się o polskich zaginionych oficerów? W okresie Teheranu Mikołajczyk dalej stał twardo na stanowisku traktatu ryskiego.)
2. Czy decyzja o wybuchu Powstania Warszawskiego była słusznym posunięciem?
3. Czy premier Mikołajczyk nie powinien był wschodzić w jakiekolwiek układy z komunistami? Czy można było w jakiś inny sposób ocalić polską suwerenność? (Rząd powołano VI.1945, nie upomnieli się o sądzonych w Moskwie 16 przywódców państwa podziemnego. ) |
Wykorzystana Literatura: |
http://www.ww2.pl/Wojsko,Polskie,na,froncie,wschodnim,11.html; |