W drugiej połowie XX wieku grupa teoretyków wysunęła tezę, że bodźce środowiskowe nie stanowią wystraczającej podstawy do wyjaśniania zachowania ludzkiego. Zachowanie można rozumieć w kategoriach wzajemnej interakcji bodźców zewnętrznych i wewnętrznych procesów poznawczych.
Zgadzał się z założeniem Skinnerowskiej teorii, iż zasady uczenia się są wystarczające aby wyjaśniać i przewidywać zachowanie oraz jego zmiany, jednak zwrócił uwagę, że dotychczasowe koncepcje opierają się na wynikach pojedynczych organizmów w bezosobowym środowisku lub przedstawiają człowieka jako biernie poddającego się środowisku, a to według niego jest już błędne. Wg niego adekwatna teoria osobowości musi uwzględniać kontekst społeczny, w dane zachowanie zostało pierwotnie przyswojone i utrzymuje się nadal.
Bandura stworzył nową rozszerzoną i zmodyfikowaną teorie uczenia się, formułując zasady UCZENIA SIĘ SPOŁECZNEGO. Teoria ta stara się wytłumaczyć zachowanie człowieka jako ciągła interakcje między determinantami poznawczymi, behawioralnymi i środowiskowymi. Koncepcja ta mówi o możliwości wpływania ludzi na swój los, ale również o granicach kierowania sobą.
Odrzucił on także skinnerowskie rozumienie sposobu funkcjonowania wzmocnienia. W uczeniu się obserwacyjnym wzmocnienie służy jako oddziaływanie „poprzedzające” a nie „następcze”. Tzn, wzmocnienie ułatwia uczenie się w sposób antycypacyjny, zachęcając obserwatora do zwracania uwagi na obserwowane zachowanie i powtarzać go.
Schemat 1
Wyróżnił też 2 nowe typy wzmocnień:
a) samowzmocnienie – jednostka porównuje swoje zachowanie z wewnętrznymi standardami, jeśli zachowanie jest z nimi zgodne odczuwa dumę lub satysfakcję, jeśli natomiast nie są zgodne to jednostka doświadcza poczucia winy, wstydu lub niezadowolenia.
b) zastępcze – jednostka obserwuje jak inni doświadczają wzmocnienia lub karzących konsekwencji danego zachowania i spodziewa się podobnych konsekwencji jeśli sama podejmie takie działanie
Według Bandury podstawowym sposobem nabywania przez ludzi umiejętności i zachowań jest obserwowanie zachowania innych. Główną rolę w uczeniu się obserwacyjnym odgrywają cztery procesy składowe: uwaga, przechowywanie, wytwarzanie i motywacja.
Ludzie nie mogą się niczego nauczyć, jeżeli nie zwracają uwagi na zachowanie, które ma być modelowane i nie spostrzegają dokładnie ważnych cech tego zachowania. Najbardziej zwraca się uwagę na zachowania które są, wyraziste, proste i zdają się posiadać pewną wartość funkcjonalną. Naszą uwagę przyciągnie model żywy, atrakcyjny, kompetentny i wielokrotnie widywany. Na co osoba zwraca uwagę zależy od jej aktualnego nastawienia i od wiedzy. Cechy obserwatorów decydują o tym, jak dużo zachowania naśladowczego występuje w danej sytuacji.
przechowywania zaobserwowanego zachowania zależy od obrazów umysłowych i reprezentacji słownych. Pamięć można wspomagać przez organizowanie materiału i powtarzanie.
obserwowane zachowanie nie może zostać realizowane bez określonych umiejętności i zdolności. Trudności z wytwarzaniem wynikają z braku potrzebnych umiejętności poznawczych i motorycznych. Problem ten często odnosi się do zachowań społecznych.
na wykonanie obserwowanego zachowania mają wpływ trzy rodzaje podniet: bezpośrednie, zastępcze i dostarczane przez samego siebie. Jest zatem prawdopodobne, że wykonamy dane działanie, jeśli będziemy przekonani, iż jest to w naszym najlepszym interesie.
Eksperymenty Bandury wykazały, że jesteśmy w stanie wykonywać te same reakcje wykonywane przez inną osobę, gdy znajdujemy się w podobnej sytuacji. Bodźce jakich dostarcza model są przekształcane w wyobrażenia o tym co zrobił, powiedział, jak wyglądał, są też przekształcane w symbole słowne, które później łatwiej jest sobie przypomnieć. Zdolności poznawcze i symbolizacyjne pozwalają ludziom łączyć to, co zaobserwowali w nowe wzorce zachowania. Nabywa się zachowań przez obserwację zachowań innych osób. Według Bandury obserwowanie modela nie tylko prowadzi do nabywania nowych zachowań, ale również może po prostu pobudzać do wykonywania czynności, które znajdują się w repertuarze obserwatora, a także oddziaływanie modela na obserwatora występuje wtedy, gdy model wykonuje czynności zakazane społecznie lub odbiegające od normy.
Te typy uczenia się dotyczą czynności należących do ogólnej kategorii reakcji instrumentalnych, czyli sprawczych. Bandura zwraca również uwagę na zastępcze nabywanie uwarunkowanych klasycznie reakcji emocjonalnych. Obserwatorzy reakcji emocjonalnych modela mogą doznawać nie tylko podobnych reakcji, lecz mogą także zacząć reagować emocjonalnie na bodźce, które wywołały te reakcje u modela.
Teoria Bandury rozpatruje zachowanie w kategoriach determinizmu wzajemnego, czyli czynniki osobiste, siły środowiskowe i samo zachowanie funkcjonują jako wzajemnie zależne. Wpływ każdego z tych trzech komponentów jest zależny od innych. Poza tym fukncjonują one jako „powiązane ze sobą czynniki determinujące się nawzajem”. Bandura wyraża pogląd, że rozpatrując interakcje osoby, zachowania i środowiska musimy być elastyczni, żebyśmy zerwali z fikcją, że każde zdarzenie można uważać tylko za bodziec, albo reakcję, albo czynnik wzmacniający. Chodzi o to, że ludzie są wolni w takiej mierze, w jakiej mogą wpływać na przyszłe warunki, na które będą reagować, lecz ich zachowanie jest także ograniczone przez wzajemny związek między osobistymi procesami poznawczymi, zachowaniem i środowiskiem.
Bandura nie akceptuje próby wyeliminowania wewnętrznych, poznawczych determinantów zachowania za pomocą „teoretycznego baypassu” polegającego na zredukowaniu ich do konsekwencji uprzednich zdarzeń środowiskowych.
Schemat 3
W teorii uczenia się społecznego system Ja nie jest czynnikiem psychicznym, który kontroluje zachowanie. odnosi się raczej do struktur poznawczych, które dostarczają mechanizmów odniesienia, oraz do zbioru funkcji składowych percepcji, oceniania i regulacji zachowania. Zrozumienie oddziaływań tego systemu jest konieczne do wyjaśnienia i przewidywania zachowań człowieka. Trzy komponenty systemu Ja definiują go oraz dostarczają podstaw do samowzmocnienia zachowania.
a) samoobserwacja – im bardziej złożone jest zachowanie i im bardziej skomplikowana sytuacja, w której je obserwujemy, tym bardziej jest prawdopodobne, że w samoobserwacji zaznaczą się pewne niedokładności. Nastroje i motywacja również mogą wpływać na to w jaki sposób dana osoba spostrzega i interpretuje swoje dokonania.
b) proces oceniania – zachowanie wywołuje reakcję na siebie za pośrednictwem ocen dotyczących zgodności między tym zachowaniem a osobistymi standardami. Gdy do porównania dobieramy osoby o niższych i mniejszych zdolnościach – samooceny są wyższe. Oceny zależą od ważności ocenianej czynności, jak i od indywidualnych atrybucji dotyczących determinantów zachowania. Jesteśmy bardziej krytyczni wobec zachowań dla nas ważnych i za które jesteśmy w jakiś sposób odpowiedzialni.
c) reakcja na siebie samego – korzystne oceny wywołują nagradzające reakcje na siebie, a oceny niekorzystne aktywują reakcje karzące. Reakcje na siebie wytworzone w tym stadium zmieniają późniejsze zachowanie przede wszystkim przez motywowanie ludzi do podjęcia wysiłku, aby osiągnąć pewien oczekiwany rezultat. To, co jednostka zaczyna nagradzać i karać u siebie, może być odbiciem reakcji, które jej zachowanie wywołało u innych. Standardy samooceny mogą być także przyswajane zastępczo, przez obserwowanie innych.
Standardy wewnętrzne, wg których oceniane jest zachowanie, wyprowadzamy z naszych doświadczeń.
Wpływy środowiskowe mogą zmienić sposób, w jaki oceniamy nasze zachowanie
Istnieją czynniki zewnętrzne, które sprzyjają „selektywnej aktywacji i odcinaniu” wpływów polegających na reagowaniu na samego siebie.
Kiedy ludzie angażują się w karygodne zachowanie, stosują kilka sposobów, by się od niego odciąć, by uchronić się przed samokrytycyzmem. Dlatego stosuje się uzasadnienia moralne i eufemistyczne określenia, a czyny, które mogą spotkać się z naganą porównuje się do bardziej ohydnych i bestialskich. Może nastąpić również zniekształcenie związku pomiędzy działaniem a jego skutkami. Ludzie mogą więc stosować przemieszczenie odpowiedzialności, na zwierzchników, większe grupy osób, aby uwolnić się od winy i wytworzyć złudzenie, że nie są za nic odpowiedzialni. Trzeci sposób ustrzeżenia się przed samopotępieniem, działa przez fałszywe przedstawienie konsekwencji danego czynu. Można również deprecjonować, dehumanizować lub obwiniać ofiarę niesłusznego postępku, usprawiedliwiając w ten sposób ów czyn.